بخشی از مقاله
شناسايي مناطق ويژه اكولوژيك به منظور بررسي ناهنجاريهاي محيطي و تدوين راهكارهاي مناسب
فصل اول
1- طرح مسئله
امروزه مطالعات مناطق ويژه اكولوژيك از اساسي ترين بخش مطالعات علمي، پژوهشي در كشورهاي مختلف دنيا است. مطالعه سيستماتيك منطق ويژه اكولوژيك گرچه بر مبناي مدلي است كه در آن ناهنجاري هاي محطي برپايه اصول سينوپتيكي مورد مطالعه قرار مي گيرد ولي هدف اصلي اين نوع ماطلعات در اين است كه ساختارهاي ناهمگون و نامتجانس مناطق مختلف مورد مطالعه قرار گرفته و حساسترين مناطق ناهنجار محيطي مورد شناسايي و برنامه ريزي قرار گيرند.
بنابراين اگر ساماندهي ناهنجاري هاي محيطي مد نظر قرار گيرد نيازمند اين است كه درك درستي از ساختارهاي نامتجانس بدست آيد،؛ زيرا در مطالعاتي كه بر اساس روش تك نگري صورت مي پذيرد عموماً بر يك مسئله به مانند خشكسالي، سيل و .. تاكدي مي گردد . در حالي كه اين نوع مطالعه نمي تواند بنيانهاي نامطلوب و ناسازگار شرايط منطقه را نشان داده و ميزان حساسيت واقعي منطقه را مورد برسي قرار دهد.
بنابراين اگر كليه ناهنجاريها و ويژگي هاي اكولوژيك مناطق مورد بررسي جدي قرار گيرد و تك تك ساختارهاي ناهمگون هر منطقه بطور سيستماتيك مورد مطالعه قرار گيرد، مي توان حساسترين و ناهنجارترين منطقه آسيب پذير را مشخص نموده و بر اين اساس مديريت درست و اصولي را به منظور سازماندهي مناطق در نظر گرفت.
بنابراين مطالعات مناطق ويژه اكولوژيك نيازمند درك سيستماتيك است كه در آن كليه ناهنجاري هاي محيطي به منظور شناسايي بالاترين ميزان حساسيت انجام گيرد. از آنجا كه استان اردبيل داراي تنوع اقليمي وژدومورفورلوژيك و زيست محيطي گوناگوني است انجام اينگونه از مطالعات از اصول اساسي و الزامي است كه بر اساس آن بتوان برنامه ريزي هاي بمناسبي را به منظور اجراي طراح هاي عمراني با توجه به حساسيت منطقه در نظر گرفت.
2- سوالات محوري يا فرضيه
از شاخص هاي مناطق ويژه اكولوژيك در منطقه مورد مطالعه، كاربردهاي آمايشي در جهت حفاظتي و آموزشي مدنظر است.
3- اهداف تحقيق
شناسايي مناطق ويژه اكولوژيك به منظور بررسي ناهنجاريهاي محيطي و تدوين راهكارهاي مناسب بر آن مي تواند مورد استفاده بسياري از سازمانها از جمله سازمان مديريت و برنامه ريزي – استانداري – اداره كل جهاد كشاورزي استان آذربايجان شرقي و ... قرار گيرد.
چون مطالعات سيستماتيك در زمينه مناطق ويژه اكولوژيك در كشورمان كمتر صورت پذيرفته است و اكثر اين مطالعات بر پايه تك نگري قرار دارد هدف اصلي اين پروژه ارائه يك مدل همديدي (سينوپتيك) در زمينه ناهنجاري هاي محيطي است كه مكانهاي مستعد و حساس محيطي را شناسايي و با تعيين درجه خطر اين ناملايمات ساختارهاي ناهمگن منطقه را در قالب نقشه هايي در محيط GIS كه در آن درجه حفاظتي مناطق از لحاظ شدت آسيب پذيري مشخص مي گردد نشان دهد. نتيجه نهايي اين كار تهيه نقشه ناهنجاري هاي مناطق از لحاظ شدت آسيب پذيري و همچنين تهيه نقشه پهنه بندي خطر از لحاظ شدت بر اساس فاكتورهاي ذيل مي باشد.
1- تهيه نقشه مناطق داراي استعداد سلخيزي
2- تهيه نقشه پهنه بندي شدت فرسايش و مناطق داراي فرسايش
بسيار شديد به روش MPSIAC
3- تهيه نقشه پهنه بندي خشكسالي براي 31 سال به طور جداگانه
4- تهيه نقشه پهنه بندي خشكسالي براي 31 سال و مشخص كردن نواحي اي كه بيشترين شدت خشكسالي را به خود اختصاص داده اند بعنوان حساس ترين نواحي.
5- تهيه نقشه پهنه بندي اراضي غرقابي و ماندآبي بر اساس سطح ايستايي آبهاي زيرزميني
6- تهيه نقشه پهنه بندي خطر پذيري زمين لغزش در سطح منطقه
7- تهيه نقشه مناطق و زيستگاه هاي داراي شيب بالاي 60%
8- تهيه نقشه پهنه بندي مناطق خشك منطه بر اساس دو فاكتور دما و بارش با استفاده از آمار 31 ساله.
9- تهيه نقشه پهنه بندي زلزله از لحاظ شدت و پراكندگي گلسل هاي اصلي و فرعي منطقه به همراه buffer حفاظتي.
10- تهيه نقشه پهنه بندي فراواني روزهاي يخبندان به منظور مشخص كردن مناطق كه بيشترين ميزان يخبندان را داشته اند.
11- تهيه نقشه مناطق حفاظت شده منطقه
بعد از انجام اين كار و تهيه نقشه هاي فوق الذكر حال با استفاده از روش Makeharck مناطقي كه داراي بيشترين تا كمترين ميزان ناهنجاري (موارد 1-13) مشخص مي گردد، كه مسلما نوع حفاظت از اين مناطق با توجه به ميزان ناهنجاري متفاوت مي باشد كه در آن مناطق با درجه حفاظتي بالا، متوسط و ضعيف مشخص مي گردد و در نهايت كار راه كارهاي اجرايي مناسب به منظور جلوگيري از افزايش بحران و تعديل شرايط فوق الذكر ارائه گشته و زمينه مناسبي را براي اجراي طرح هاي زيربنايي در سطح منطقه با توجه به ناهنجاري فراهم مي آورد.
4- روش تحقيق
روش تحقيق در اين پژوهش تلفيقي از چند روش مي باشد در مرحله نخست از روش تحقيق توصيفي و كتابخانه اي جهت جمع آوري اطلاعات و آمار در تهيه الگوي تعيين مناطق ويژه اكولوژيك استفاده مي شود.
تهيه الگو به منظور شناخت و تبيين ويژگي هاي مناطق ويژه اكولوژيك با تاكيد بر تنوع اقليمي و ژئومورفولوژيك صورت مي گيرد.
در مرحله بعد، از روش اكتشافي – ميداني استفاده مي شود. در اين بخش مناطق ويژه اكولوژيك شناسايي مي گردند، مناطق ويژه اكولوژيك با توجه به منابع اكولوژيك از جمله ژئومورفولوژيك، خاك، رستني ها و منابع آب و اقليم تعيين مي گردد. اين مطالعات در نهايت منجر به تهيه نقشه مناطق ويژه اكولوژيك مي گردد كه بر اساس مقياس 250000/1 مي باشد.
به طور كلي مراحلي كه منجر به تعيين اين مناطق مي گردد به قرار ذيل است:
1- جستجو در منابع و گردآوري اطلاعات مورد نياز
2- مطالعات پايه به منظور شناسايي مناطق ناهنجار و آسيب پذير
اكولوژيك.
3- بررسي هاي ميداني در جهت شناخت دقيقتر مناطق آسيب پذير
4- كاربرد نتايج مطالعات پايه در جهت تهيه الگوي مناطق ويژه
اكولوژيك
5- مطالعات كاربردي به منظور درك سيستماتيك ناهنجاريهاي
محيطي منطقه
6- جمعبندي و تحليل يافته ها به منظور پهنه بندي مناطق ويژه
اكولوژيك
7- ارائه و تدوين مدل حساسترين منطقه اكولوژيك منطقه
8- تنظيم و جمعبندي پروژه
در اين پايان نامه، از برنامه هاي كامپيوتري و سامانه هاي اطلاعاتي ذيل جهت تدوين پايان نامه استفاده مي گردد.
1- استفاده از برنامه نرم افزاري Arc view و Arc Gis جهت
پهنه بندي مناطق
2-استفاده از نرم افزار Autocad براي ترسيم نقشه هاي
موضوعي
3- استفاده از اطلاعات سامانه هاي هواشناسي، هيدرولوژي و
زيست محيطي منطقه مورد مطالعه.
4- نحوه جمع آوري داده ها و تجزيه و تحليل اطلاعات مورد نياز.
در اين تحقيق از روش آماري استقرايي به منظور بررسي و تحليل شواهد و داده ها مداركي كه به وسيله تجربه گردآوري مي شود استفاده خواهد شد و بر اساس روش هاي آمار توصيفي نظير توزيع فراواني ها، شاخص هاي ميانگين، شاخص هاي پراكندگي و همبستگي متغيرها، پهنه هاي مختلف مورد بررسي و تحليل قرار مي گيرند.
5- تاثير انجام پروژه در رفع چالش مورد نظر
پروژه شناسايي مناطق ويژه اكولوژيك به منظور ساماندهي و مديريت زيست محيطي از جمله كارهايي است كه در كشورمان كمتر بدان پرداخته شده است. مسلما تاثيرات منفي بسياري از طرح هاي عمراني در نتيجه عدم توجه به اين گونه مطالعات پايه بوده است و چه بسا باعث تخريب و حتي از بين رفتن بسياري از طرح هاي زيربنايي گشته است.
هدف اصلي اين مطالعه در واقع رفع چالشهاي آينده مهندسان و طراحان تا با شناسايي ناهنجاري هاي محيطي منطقه بصورت سيستماتيك و درك كامل از ناملايمات و بلاياي طبيعي منطقه بتوانند با دغدغه كمتري به اجراي طرح هاي فوق الذكر بپردازند، مسلما هرچه قدر ميزان اين شناسايي در سطح بالاتر و بهتري انجام شود ميزان خسارتهاي ميحطي آينده در رابطه با طرح هاي اجرايي كمتر خواهد بود و استعداد محيط با توجه به نوع سازه و طرح زير بنايي هم گام گشته و از اجراي طرح هاي ناهماهنگ با توان هاي محيطي جلوگيري به عمل مي آيد. اجراي اين پروژه مي تواند به عنوان دستور العمل ساختاري مورد استفاده سازمانهاي مختلف استان قرار گيرد.
6- دلايل و ضرورت اجراي پايان نامه
چون پروژه شناسايي مناطق ويژه اكولوژيك، مطالعه اي سيستماتيك مي باشد مي تواند در زمينه هاي مختلف به مانند كشاورزي، صنعت ساختمان سازي، پروژه هاي سد سازي و عمراني، فعاليت هاي صنعتي و ... كاربرد اساسي داشته باشد و بر حسب نياز هر يك از واحدهاي فوق الذكر مورد استفاده قرار گيرد مسلماً هر يك از ناهنجاري هاي محيطي ممكن است باعث جلوگيري از يك نوع از فعاليتهاي اقتصادي و صنعتي منطقه گردد و چون اين پروژه همه اين ساختارهاي ناهمگون محيطي را به صورت سينوپتيك مورد بررسي قرار مي دهد مي تواند جوابگوي نياز بسياري از دستگاه هاي اجرايي استان از جمله سازمان مديريت و برنامه ريزي، ستاد حوادث غيرمترقبه استانداري آذربايجان شرقي، سازمان جهاد كشاورزي، سازمان آب منطقه اي و بسياري ديگر از سازمانها و نهادهاي استان واقع شود.
7- منابع علمي مورد استفاده
همانگونه كه در صفحات پيشين ذكر گرديد شناخت، برنامه ريزي و مديريت مناطق ويژه اكولوژيك به منظور ساماندهي بلاياي طبيعي، در جهان و بويژه در ايران از سابقه و عمر چنداني برخوردار نيست و تنها در سالهاي اخير به صورت پراكنده و موردي توسط سازمان حفاظت محيط زيست، مهندسين مشاور و در برخي از مراكز استاني در جهت عمران استانها، مطالعاتي انجام پذيرفته است.
در زير برخي از منابع و ماخذي كه در طول مطالعات مورد استفاه قرار خواهد گرفت ذكر مي گردد:
1- اودوم، جين، شالوده بوم شناسي، ميمندي نژاد، جواد، انتشارات دانشگاه تهران، 1377.
2- خامسي، علي اكبر، آمايش مناطق طبيعي راهي به سوي توسعه پايدار، فصل نامه اقتصادي – اجتماعي سازمان مديريت و برنامه ريزي ايران، سال 14، جلد نهم، 1382.
3- سازمان مديريت و برنامه ريزي استان تهران، شناسايي و معرفي مناطق ويژه اكولوژيك استان تهران، معاونت آموزش و پژوهش، 1383.
4- قصرياني، فرهنگ، فتولي، بابك، طرح جامع مديريت منطقه حفاظت شده البرز مركزي، دفتر زيستگاه ها و امور مناطق، سازمان حفاظت محيط زيست ايران، 1383.
7- مجنونيان، هنريك، مناطق حفاظت شده و توسعه پايدار، انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست، 1382.
8- مخدوم، مجيد، شالوده آمايش سرزمين، انتشارات دانشگاه تهران، 1380.
منابع خارجي
1- The united nations university., the millennium project, state of the future at the millennium, 1999.
2- Dos man, R,F. 1684. Environmental conservation. 5th ed. J. Willy and sons. NewYork. 486 pp.
3- Driscoll, T.S. etal. 1982. recommended national land classification system for renewable resourse assessment. US for Srve. Roky MTN. for range EXPT. Sta. Ft. Colins. Colo.
4- سازمان مديريت و برنامه ريزي استان آذربايجان شرقي، طرح آمايش استان آذربايجان شرقي، جلد سوم، 1384.
5- سازمان مديريت و برنامه ريزي استان آذربايجان شرقي، طرح آمايش شهرستانهاي كلپر، جلفا، مرند، اهر و ؟؟؟؟ ، معاونت آموزش و پژوهش، 1383.
خلاصه فصل
مناطق ويژه اكولوژيك، در برگيرنده پهنه هايي است كه از ديدگاه جغرافيايي طبيعي، حائز ويژگي هايي مي باشد كه آنها را از ساير مناطق مستثني و مشخص مي سازد. شناسايي مناق ويژه اكولوژيك، به منظور دستيابي به مناطق خاصي از نظر ويژگي هاي طبيعي انجام مي پذيرد تا بتوان از آنها در جهت بهره برداري هاي اقتصادي استفاده نمود، و يا بر اساس خصوصيات منحصر بفرد، بتوان آنها را مورد حفاظت قرار داد و به عنوان ميراث بشري حفظ نمود.
در شناسايي مناطق ويژه اكولوژيك مي بايست بيش از يك مورد از موارد سيزده گانه ترعيف شده در تعيين مناطق ويژه اكولوژيك، در منطقه برقرار باشد. استان آذربايجان شرقي كه از شمال با جمهوري آذربايجان و از جنوب با استان زنجان، از شرق با استان اردبيل و از غرب با آذربايجان غربي هم مرز است. مناطق بديع و با ارزشي در خود جاي داده است كه به لحاظ تنوع، يكي از استانهاي سرآمد سرزمين ايران محسوب مي گردد. مجموعه اي از مناطق مرتفع جنگلي، دره هاي مرطوب و نيمه مرطوب، دشتهاي حاصلخيز، ارزشهاي گوناگوني را به لحاظ اكولوژيك و اقتصادي – اجتماعي و پژوهشي، در اين استان نمايان مي سازد كه تا كنون تنها مناطق محدوي از آنها شناسايي و تحت حفاظت و مديريت سازمان حفاظت محيط زيست قرار گرفته است. از اينرو، اين تحقيق در نظر دارد بر اساس دستورالعمل هاي موجود مناطق ويژه اكولوژيك استان را شناسايي و جهت بهره برداري هاي متناسب در چهارچوب اهداف توسعه پايدار، كاربردهاي آمايشي آنها را مشخص نمايد.
فصل دوم
1- توپوگرافي
1-1- موقعيت، حدود و وسعت
استان آذربايجان شرقي با وسعت 45582 كيلومتر بين عرض هاي َ45 ْ36 تا َ26 ْ39 شمال و طول جغرافياييَ5 ْ45 تا َ22 ْ48 شرقي واقع شده است كه از شرق با استان اردبيل، از غرب با استان آذربايجانغربي، از جنوب با استان زنجان و از شمال با جمهوري آذربايجان و ارمنستان هم مرز مي باشد. اين استان بخشي از فلات مثلثي شكل ايران بوده كه حدود 3/2 آن داراي بافت كوهستاني با اختلاف ارتفاع زياد و بقيه را مناطق هموار و پست تشكيل مي دهد. كوه سهند در جنوبغربي استان با ارتفاع 3707 متر واقع است كه كي از قلل آتش فشاني منطقه مي باشد.
منطقه مورد مطالعه شهرستان هاي شمالي استان است كه شامل شهرستان هاي كلپر، جلفا، مرند، اهر و زرقاني مي باشد. بزرگترين واحد كوهستاني منطقه كه بصورت رديفي تمام نواحي شرقي محدود را در برگرفته رشته كوه قره داغ مي باشد. اين واحد كوهستاني از ديوان داغي در منتهي اليه غرب استان آغاز و پس از عبور از شهرستانهاي مرند، شبستر، تبريز، اهر، كليبر و مشكين شهر به دره قره سو و دره رود ختم مي شود. شاخه اي از اين رشته كوه در آن سوي دره رود به كوه هاي خزرسلو و شاخه اي ديگر به كوه هاي برزند (صلوات داغ) مي پيوندد كه اين كوه ها پس از عبور از شهرستانهاي بيله سوار و مغان در استان اردبيل به منتهي اليه شمالي طالش مي پيوندند.
قله هاي شيود، گشت سر، آغداش، قصبه و سلطان جهانگر از قلل مرتفع و معروف اين رشته كوه بشمار مي روند. بلندترين نقطه ارتفاعي رشته كوه قره داغ، قله كيامكي مي باشد كه 3114 متر ارتفاع دارد.
رشته قوشاداغ عارضه ديگر محدوده مطالعاتي مي باشد. اين كوه درغرب به شاخه اي از كوه هاي قره داغ و در شرق خود به توده عظيم آتش فشان سبلان مي پيوندد. بلندترين نقطه آن با 3150 متر ارتفاع قوشاداغ ناميده مي شود. از قلل ديگر آن مي توان نرميق، ساپلاخ و ياغلي داغ را نام برد. جهت امتداد اين رشته كوه، شرقي – غربي بوده و خط الرأس آن مرز طبيعي شهرستانهاي سراب و هريس در جنوب و اهر در شمال محسوب مي شود.
توده آتش فشاني سبلان با 4911 متر ارتفاع در منتهي اليه شرقي رشته كوه قوشاداغ واقع شده و بلندترين نقطه آذربايجان بشمار مي رود. دامنه هاي غربي اين توده كوهستانيع مناظر شرقي شهرستانهاي اهر، هريس و سراب را بوجود آورده ولي خود سبلان در محدود استان اردبيل واقع شده است.
رشته كوه مي شو و مورو: يكي ديگر از عوارض توپوگرافيك رديفي محدوده مي باشد كه در غربي و مركز محدوده واقع شده است. اين رشته كوه از منتهي اليه غرب محدوده از شمال درياچه اروميه آغاز و تا شمال غرب تبريز كشيده مي شود و در ايمن منطقه توسط تپه هاي كم ارتفاع به رشته كوه هاي شمال تبريز يعني عون بن علي كه تا گردنه شبلي ادامه مي يابد پيوندند.
بلندترين نقطه ارتفاعي اين رشته كوه قله علي علمدار با 3155 متر و ميشو، گوي زنكي و پيرموسي از قلل مرتفع و معروف ديگر آن مي باشند. پست ترين نقطه با ارتفاع 160 متر در شمال منطقه در حاشيه رودارس و مرتفع ترين نقطه با ارتفاع 3414 متر قله قره داغ مي باشد.
در ميان رشته كوه ها و واحدهاي توپوگرافيك ياد شده استان و در روند تكامل مورفورلوژيك آنها، دشتهاي كوچك و بزرگ متعددي بوجود آمده است كه امروز بستر فعاليت هاي اقتصادي در استان بشمار مي روند. البته به جز دشتهايي كه در محل پسروي آب درياچه اروميه در اثر تغييرات آب و هواي ديرينه زمين و حركات تكتونيكي بوجود آمده ند. بعلت كوهستاني بودن،
دشتهاي موجود در منطقه از وسعت قابل توجهي برخوردار نمي باشند و عموماً بصورت جلگه هاي كوچك و بزرگ آبرفتي پايكوهي به چشم مي خورند. از مهمترين آنها از نظر وسعت مي توان به دشت مرند اشاره كرد كه ميان كوه هاي ميشو و قره داغ قرار دارد و توسط رشته كوه ميشو از دشت تبريز جدا مي شود. اين دشت با وسعتي معادل 51 هزار هكاار بطور متوسط 1300 متر ارتفاع دارد. از دشت هاي ديگر منطقه كه به لحاظ وسعت اهميت كمتري دارند مي توان دشت هاي جلفا، گرويان، يكانات، گلفرج و بدوستان را نام برد.
2- زمين شناسي عمومي
2-1- ويژگي هاي كلي و عمومي زمين شناسي
ساختار زمين زشناسي و چگونگي تكامل آن در زمانهاي مختلف براي تشريح وضعيت ناهمواريها همواره مورد بررسي قرار مي گيرد. منشاء پيدايش بسياري از منابع كانسارهاي موجود در استان داراي اهميت فراواني است. مطالعه و بررسي زمين شناسي براي بهره برداري اصولي از محيط و برقراري يك رابطه معقول ميان انسان ومحيط را بوجود مي آورد.
بطور كلي زمين تحت تاثير كنش هاي متفاوتي قرار گرفته و درنتيجه چهره كنوني آن نقش بسته است. بدين ترتيب ابتدا زمين تحت تاثير فرايندهاي تكتونيكي از قبيل حركات صفحه اي و فعاليت گسل ها در دوره هاي مختلف زمين شناسي بصورت مجموعه اي از پستي و بلندي ها كه نتيجه فازهاي مختلف كوهزايي و آتشفشاني بوده درآمده است. همه اينها تحت عنوان نيروهاي دروني تغيير دهنده سيماي زمين يا ژئوديناميك دروني ياد مي شود.
منطقه مورد نظر از نظر زمين شناسي در زون ساختاري البرز – آذربايجان قرار دارد. ويژگي مهم اين زون شباهت زياد رخساره سنگ هاي كامبرين، پركامبرين و واردوويسين با ايران مركزي قرار گرفته اند. بنابراين از لحاظ نبود دگرشيبي با ايران مركزي تفاوت زيادي دارد.
قديمي ترين واحدهاي سنگ چينه اي كه در منطقه برونترد دارند سنگهاي آهكي مارن و ماسه سنگهاي كرتاسه بالايي مي باشد. قاعده پالئوسن با يك ناپيوستگي و با رخساره ماسه سنگي بر روي رخساره هاي كرتاسه بالايي قرار مي گيرد. رشته كوه قره داغ رد شمال اهر نيز عمدتاً از سنگهاي ولكانيكي زير دريايي و كربناتهاي كرتاسه تشكيل شده است. سنگهاي اليگوسن ناحيه عمدتاً از سنگهاي آتش فشاني و توده هاي نفوذي تشكيل شده اند. گستره هاي كوچك و بزرگي از منطقه توسط مواد گدازه هاي كواترنر پوشيده شده است. ساير رسوبات كواترنر شامل رس، قلوه سنگ و سيلت است كه در اكثر نواحي مشاهده مي شود. پادگانه هاي رودخانه اي قديمي كه در سطوح گوناگون تشكيل شده است مربوط به دوره كواترنري مي باشد.
