بخشی از مقاله
چکيده :
گردشگري يا به عبارتي سفر ،يکي از مؤلفه هايي است که از يک جهت باعث افزايش تجربه ،افزايش علم و آگاهي، پخته شدن عقل و شعور انسانها شده و از طرف ديگر سبب تعالي روح ، تجديد روحيه کاري و بهروزي مي شود.سفربايد همراه با ايجاد تحول در فرد باشد و عبرت بگيرد نه اينکه صرف تماشا باشد، زيرا عبرت گرفتن کمال است .درنتيجه سفر و مسافرت در مکتب اسلام جايگاه فوق العاده مهمي دارد و در قرآن کريم به بيش از ٣٠ نوع سفر با انگيزه هاي مختلف اشاره شده است . از انجاکه اسلام ديني جامع است که اختصاص به گروه و منطقه خاصي ندارد همه انسان هاي روي کره زمين و در همه زمان ها مخاطب اسلام هستند. جامعيت و جهان شمولي اين آيين توحيدي ايجاب مي کند .که به همه ملتها و آيينها و از هر نژاد و فرهنگ با هر گونه اعتقادات ملي و ديني در پيوند باشد تا بتواند پيام توحيدي را به آنان برساند و آنان را به اسلام دعوت کند و رحمت للعالمين باشد. قرآن بسيار و به کرات انسان را به سفر کردن و حرکت کردن (سيروا، سيروا، سيروا – انفعوا ، سافروا) توصيه ميکند. مسئله گردش در روي زمين (سير در ارض ) شش مرتبه در قرآن آمده است . که شش مرتبه مذکور به منظور اطلاع يافتن از اسرار آفرينش و پنج مرتبه ديگر به منظور عبرت گرفتن از عواقب دردناک و شوم اقوام ظالم وجبار ، ستمگر و آلوده مي باشد.
هدف اين تحقيق بيان ارزش گردشگري از ديدگاه آيين مقدس اسلام وبيان ارزش و مقبوليت آن در جهان اسلام مي باشد. روش کار در اين پژوهش همانند ساير پژوهش هاي تاريخي ـ مذهبي، کتابخانه اي است که طي آن با شيوه فيش نگاري براي جمع آوري اطلاعات ، به منابع معتبر روايي و تحليلي به ويژه تفاسير قرآن مراجعه و مطالب مورد نياز از آنها استخراج شده و مورد استفاده قرار گرفته است .
واژه هاي کليدي: آشنايي با پيشينيان ، پرورش انديشه ، سير وسياحت درقرآن ، شناخت آفريدگار، عبرت گيري، کسب تجربه ، گردشگري .
١- مقدمه :
در سايه سير و سفر، حق و حقيقت براي انسان آشکار شده و او را به کمالات روحي و صفات اخلاقي ميرساند و در پرتو آن ، خوي افراد، همچون آينه اي روشن آشکار ميشود؛ زيرا گفته اند: «عند تقلب الاحوال تعرف جواهرالرجال ؛ در دگرگوني حالت ها، نهان مردان شناخته ميشود». و در سايه همين شناخت است که پختگي افراد نمايان و کمال آنها آشکار ميشود . آري در اسلام جهانگري وجود دارد و به آن اهميت زيادي داده شده است اما نه بسان توريستهاي هوسران و هوسباز امروز بلکه براي تحقيق و بررسي آثار و سرنوشت پيشينيان و مشاهده آثار عظمت خداوند در نقاط مختلف جهان . اين همان چيزي است که قرآن نام آن را سيروا في الارض گذارده و طي آيات متعددي به آن دستور داده است . (تفسير الميزان ، ٣٠ و تفسير نمونه ، ١٠١).
قطعا، گردشگري در ايجاد تمدن ها و رشد آن ها نقش اساسي دارد . شماري از صاحب نظران بر اين باورند که هجرت ، لازمه ي يک تمدن است و نخستين تمدن هاي بزرگ که در بين النهرين به وجود آمده از مهاجرت آرامي ها به بين النهرين سرچشمه گرفته است . هجرت وقتي تمدن ساز است که با هدف و انگيزه اي عالي همراه باشد . دريافت آثار پيشينيان و بهره وري از آنها با هجرت و گردشگري هدفمند ، ممکن مي شود . سفر نقش آفرينان به مراکز علمي براي دستيابي به کتابه هاي پيشينيان و نسخه هاي خطي و بهره مندي از علم دانشمندان انجام مي پذيرفته است . زيراکه يک جامعه بسته و بي خبر از ديگر ملتها، هيچ زمينه اي رشد شايسته و بايسته ندارد و از تجربيات و دست آوردهاي علمي و فکري و اجتماعي ديگران محروم است (کلانتري ، ١٣٧٦: ١٧).
٢- اهميت تحقيق :
در جهان امروز که جهان ارتباطات نام گرفته ، صنعت توريسم جايگاه ويژه خود را داراست . بهره برداري صحيح و سالم از اين صنعت بايد با الهام از قرآن و ارزشهاي اسلامي همراه باشد و نخستين شرط موفقيت آن اين است که ،زمينه هاي جذب توريست را فراهم آوريم و در چارچوب قوانين مذهبي و آداب و رسوم ملي، اين صنعت مهم و سودآور را فعال و پويا سازيم . بي گمان سفر به کشورها و سرزمين هاي گوناگون به ويژه کشورهاي با تمدن ، انسان را با رهاوردهاي تمدن بشري آشنا مي سازد و امتياز تمدن هاي بشري را به مردم نشان مي دهد و افق هايي ژرف و گسترده فراروي انسان مي گشايد . هدف از سفر مجازدر اسلام را مي توان يافتن توشه براي آخرت ، درآمد اقتصادي و لذت و تفريح برمي شمرد.
تندرستي و شادابي و تجديد قوا يکي از اهداف سفر در آيات و روايات مطرح شده است . (شميم ياس ، ١٧و١٨).
سفر کردن به شهرهاي متمدن و بزرگ ، آدمي را به ره آوردهاي تمدن و ابتکارات و اختراعات بشري ، آشنا مي سازد و فاصله تمدنها و پيشرفتها را به مردم نشان مي دهد . و افقي ژرف تر و گسترده تر از آنچه در آن مي زيند به روي آنان مي گشايد (مغنيه ، ١٨٢).
٣- گردشگري در قرآن
در قرآن نه تنها سياحت و جهانگردي به سبب آثار و فايده هاي فراوان آن ، امر مشروع و مباح شمرده شده بلکه ترک آن دست کم براي گروهي از انسان ها مورد سرزنش و توبيخ قرار گرفته است . در قرآن مجيد، انسان مسافر، به سير و سياحت در آفاق و انفس (عالم ظاهري و باطني) بسيار سفارش شده و اين تاکيد نشان اهميت اين مساله و ارزش و قداست ثمره آن ، يعني کسب کمال و معرفت است ، چنان که خداوند در قرآن فرموده است : «افلم يسيروا فيالارض فتکون لهم قلوب يعقلون بها او آذان يسمعون بها »؛ آيا در زمين سفر نميکنند؟ تا صاحب دل هايي گردند که با آن بينديشند و گوش هايي که با آن (حقيقت را) بشنوند.(حج ، آيه ٤٦)، در نتيجه ، از جمله راه هايي که انسان با آن ميتواند با آفرينش آشنا شود و در آيات الهي بينديشد، سير و سياحت است ، تا از نزديک با آثار و شگفتيهاي هستي آشنا شود و به کمال حق و معرفت برسد. «سنريهم آياتنا فيالآفاق و في انفسهم حتي يتبين لهم انه الحق ؛ نشانه هاي خود را در سراسر هستي در درونشان به آنها نشان خواهيم داد تا برايشان آشکار شود که خداوند حق است .(فصلت ، آيه ٥٣ ». علامه طباطبايي مفسر نامي قرآن در رابطه با اين گونه آيات مي نويسد: از اين آيات چنين به دست مي آيد که سيروسفر در زمين ، امري پسنديده و مستحب در شريعت است .( علامه طباطبايي ، ٤٠٤).
علاوه بر آيات فوق ،آيات ديگري نيز در قرآن وجود دارد که نتيجه و پيام آن دعوت به گردش و سيروسفر در ارض براي دريافت درسهاي عبرت آميز و سرنوشت ساز از آثار بسيارداران و استعمارگران است ، از جمله :
(کم ترکوا من جنات وعيون وزروع و مقام کريم و نعمۀ کانوا فيها فاکهين کذلک و اورثناها قوما آخرين (دخان ، آيه هاي ٢٦-٢٨) . نوشته اند هنگامي که اميرالمؤمنين علي عليه السلام از شهر مدائن گذشت و به آثار کسري رسيد، يکي از همراهان سخني بدين مضمون گفت که : (بادها بر اين ديار وزيده است و عمارتها را در آستانه تخريب قرار داده است ). امام عليه السلام با اشاره به آيات فوق فرمودند:
(اين آيات را بخوان از آن پندگير که چگونه مردمي در نعمت و رفاه مي زيستند و بر اثر ناسپاسي و گناه آن نعمتها از آنان گرفته شد و گرفتارنقمت و عذاب شدند (محدث قمي،٤٤).
٣-١-ريشه لغوي گردشگري در اسلام
واژه (سياحت ) ريشه لغوي گردشگري در اسلام است . اين کلمه با ساير هيأتهاي آن در چند جاي قرآن به چشم مي خورد. من ساح في الأرض ، يسيح يسيحا، اذ استمر في الذهاب ومنه السيح ، الماء الجاري و من ذلک يسمي الصائم سائحا لإستمراره علي الطاعۀ في ترک المشتهي (طبرسي، ١٤٦).
رايج ترين واژه هاي شامل سائح ، رحال و جوال است . سائح دوباردر آيه ١١٢ سوره توبه آمده است .درهمه اين واژه هايک نقطه اشتراک وجودداردکه همان حرکت وجابه جاشدن يعني ازنقطه نقص به کمال منتقل شدن که همان منظورموضوع مقاله است .همچنين موارد زيردرقرآن اغلب براي حرکت وگردشگري آمده است . سيربامشتقاتش درقرآن ٢٧بار،مشي ٢٣،رحله ٤،هجرت ٣١، سفر١٢، يضربون في الارض ٦باربه معناي مسافرت ،سايح ٣، فاسعوا٣، اذهبوا-٣٧بارآمده است . «سفر» يک واژة عربي است و در لغت ، به معناي کشف حجاب و کنار زدن پرده ، روشن شدن ، آشکار شدن ، ظاهر شدن است . به اين معني که در سفر مجهولي براي ما معلوم مي شود، تجربه اي کسب ميکنيم و دانشي به دست مي آوريم (ثواقب ٢٥:١٣٨٨).
٣-٢- اهميت گردشگري در قرآن :
در قرآن کريم در بيش از ٧٥٠ آيه به پديده هاي طبيعي اشاره شده است و قرآن کريم بارها مسلمانان را به سير و سياحت در زمين تشويق مي کند تا مسلمانان با فرهنگ هاي مختلف و نوع زندگي ديگر مردمان آشنا شده و به سرانجام زشت بدکرداران پي ببرند و از کج روي هاي آنان عبرت بگيرند و در مقابل هم از نقاط قوت زندگي آن ها عبرت بگيرند.
٣-٢-١- عبرت گيري از ملت هاي گذشته
در آيه ٤٢ / روم رسول خدا مامور مي شود که به مردم دستور دهد تا در زمين گردش کنند و فرجام گذشتگان را ببينند که چگونه خانه هايشان ويران و آثارشان نابود گشته و نسلشان از ميان رفته و دچار انواع گرفتاري ها و بلاها شده اند . درقرآن ضمن تحريک و ايجاد و انگيزه در مسلمانان براي حرکت و گردش در اطراف و اکناف زمين و گشتن در جهان و سير و سفر در طبيعت و کوه و دشت اين نکته را مطرح مي کند که براي دريافت سنتهاي تاريخي و نگرش به عاقبت و پايان کار تمدن هاي عظيم و بناهاي تاريخي و جغرافيايي، نبايد تنها به
مطالعه آثار پرداخت ، بلکه بايد همت کرد و به آن مکان ها سفر کرد تا به رمز پيشرفتها و تمدن ها دست يافت و از فروپاشي و سقوط آنها درس عبرت گرفت و تجربه آموخت ( يعقوبي ٥٥:١٣٧٦).
٣-٢-٢-آشنايي با زندگي پيشينيان
در آيه ١٣٧ آل عمران آمده است که خداوند سنت هايي داشته که اين سنت ها هرگز ويژه گروهي خاص نبوده است و به صورت سلسله قانون هاي الهي درباره همگان و آيندگان اجرا مي شود . در اين سنت ها پيروزي ها و پيشرفت هاي افراد با ايمان و مجاهد و يکتا پرست و شکست و نابودي هاي ملت هاي بي ايمان و گناهکار نيز پيش بيني شده که در تاريخ آمده است . هنگامي که اميرالمؤمنين علي عليه السلام از شهر مدائن گذشت و به آثار کسري رسيد، يکي از همراهان سخني بدين مضمون گفت که : (بادها بر اين ديار وزيده است و عمارتها را در آستانه تخريب قرار داده است ).امام عليه السلام با اشاره به آيات فوق فرمودند: اين آيات را بخوان از آن پندگير که چگونه مردمي در نعمت و رفاه مي زيستند و بر اثر ناسپاسي و گناه آن نعمتها از آنان گرفته شد و گرفتار نقمت و عذاب شدند. (محدث قمي ،٤٤).
٣-٢-٣- شناخت آفريدگار
آيه ٢٠ سوره عنکبوت «قل سيروا في الارض فانظروا کيف بدأ الخلق ثم لله ينشئ النشاة الاخرة ان الله علي کل شيء قدير ؛ بگو در زمين بگرديد و بنگريد خداوند چگونه آفريشن را آغاز کرده است ، سپس خداوند همينگونه جهان را ايجاد مي کند خداوند يقينا بر هر چيز تواناست » در اين آيه مردم به سير آفاقي در مسأله معاد دعوت مي شوند. و مؤمنين را با صفات نيکو توصيف مي کند اوصافي مانند توبه ، عبادت ، گردش و رکوع و سجود. داشتن اين صفات ملازم با قيام به حق خداست و قيام به حق خدا باعث مي شود که خدا به حقي که بر خود واجب کرده و به وعده هايي که داده عمل کند.(علامه طباطبائي، ٦٢٨).
٣-٢-٤- پرورش انديشه
رسول گرامي اسلام (ص ) به زيبايي اين رهاورد مهم سفر را باز گفته است : « سفرکنيد. همانا اگر مالي در سفربه چنگ نياوريد به حتم انديشه شما فزوني خواهد يافت » . بي گمان سفر به کشورها و سرزمين هاي گوناگون به ويژه کشورهاي با تمدن انسان را با رهاوردهاي تمدن بشري آشنا مي سازد و امتياز تمدن هاي بشري را به مردم نشان مي دهد و افق هايي ژرف و گسترده فراوري انسان مي گشايد . افزون بر آن ، به ريشه و مأخذ آن علم نيز، که عبارت از سرگذشت و تاريخ گذشتگان است ، ما را متوجه ساخته است ، تا با سير در زمين و شناخت سنتهاي حاکم بر آن ، به علتهاي فراز و فرود ملتها و تمدنها دست يازيم (رشيد رضا ،١٣٩).
٣-٢-٥- برخورداري از تفريح سالم
امام علي عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد:خردمند از شهري به شهري {و از کشوري به کشور ديگر} نمي رود، مگر براي يکي از اين سه چيز:سامان دهي امور معيشتي، گام نهادن در اصلاح آخرت ، برخورداري از لذت و تفريح سالم . در اين فراز، امام علي عليه السلام بهره مندي و برخورداري از لذتهاي مباح و حلال را در گرو سير و سفر دانسته و آن را بخشي از زندگي مسلمانان شمرده است . در جاي ديگر از آن حضرت رسيده است که فرمود(ليس الخبر کا المعاينۀ). شنيدن کي بود مانند ديدن (محدث ارموي، ٨٨).
