مقاله گرمخانه؛ اهداف ، ضرورتها ، قوانین موضوعه ، تشکیلات؛ با توجه به گرمخانه در دست ساخت جنب رود کن در منطقه 9 شهرداری تهران

بخشی از مقاله

گرمخانه؛ اهداف، ضرورتها، قوانین موضوعه، تشکیلات؛ با توجه به گرمخانه در دست ساخت جنب رود کن در منطقه 9 شهرداري تهران

چکیده
شهرداري منطقه 9، گرمخانه جنب رود کن را در محله 8 این منطقه در دست احداث دارد. براي شناسایی تأثیرات مثبت و منفی این اقدام عمرانی اجتماعی و ارائه پیشنهادهاي جبرانی در راستاي رفع یا کاهش عوارض منفی و افـزایش آثـار مثبت این پروژه، مطالعات و بررسیهایی صورت گرفت. این مقاله حاصل نتایج بهدست آمدۀ این مطالعات است.

کلیدواژگان: بیخانمانان، گرمخانه، پیوست اجتماعی، آسیبهاي اجتماعی، شهرداري، پیشنهادهاي اقدامی، سـناریوهاي خوشبینانه، بدبینانه، مدیریت پیامدها.

طرح مسئله

فقر یکی از مهمترین مسائل و دردهای جوامع انسانی است اما علیرغم پیشرفتهایی که در شئونات مختلف زنـدگی، نصـیب کشورها شده، هنوز آمار افراد فقیر و تنگدست که در تأمین حداقل معاش خود ناتواناند، بالا است. بیخانمانی پدیدهای اسـت که اگرچه در تمامی کشورهای جهان، جلوههایی از آن را میتوان دید، اما برحسـب سـاختار اجتمـاعی، اقتصـادی و فرهنگـی حاکم بر هر جامعه، گستردگی، تنوع و ابعاد آن متفاوت است. بررسی گزارشها و سوابق موجـود، بـه ویـژه در داخـل ایـران، حاکی است که علیرغم توجه به این مسئله، مشکل ریشهدار و حلنشدۀ بیخانمانان، همچنان باقی است و تـدابیر اتخاذشـده، نتوانسته است این معضل را حل کند. پرسش اصلی این است که چرا علیرغم وجود امکانات بالقوۀ غـنی در کشـور، فرهنـگ دینی که توصیههای فراوان در حمایت از بیخانمانان دارد و نیز اعتباراتی که در اختیار سازمانهای مسئول قرار مـیگـیرد، نـه تنها از شمار بیخانمانان کاسته نشده، بلکه بر تعداد آنان افزوده نیز شـده اسـت (حاجیـان مطلـق، .(192-191 :1386 یکـی از مواردی که کلانشهر تهران با آن مواجه است، وجود افرادی است که به دلایل مختلف از جمله بیماریهای روانـی، معلولیـت جسمی و ذهنی، اعتیاد و یا نداشتن سرپناه و بعضًا به دلیل اختلافات خانوادگی، نداشتن خانواده و سرپرست و غـیره از مـنزل خارج گشته و در سطح شهر پراکنده شدهاند و تمامی یا بیشتر اوقات شبانهروز را در خیابانها و معابر عمومی سپری میکننـد.

آثار منفی رها شدن این افراد در جامعه از جمله، تشدید آسیبهای اجتماعی، ناامنی، سرقت، بزهکاری و مانند آن، روز به روز بیشتر مورد توجه مسئولان به ویژه مدیران شهری، قرار میگیرد.
احداث سرپناههای ویژه این افراد بیخانمان، یکی از سیاستها و برنامههای ضروری در کلانشهرها برای ساماندهی ایـن گروه از افراد، تلقی میشود. گردآوری و نگهداری موقت، رایگان و نیمه شبانهروزی این افراد، یعنی از حدود ساعت 7 عصر تا 7 صبح فردا، در مراکزی به نام گرمخانه، پس از مرگ 40 کارتونخواب در یکی از شبهای سرد آذرماه 1382، آغـاز گردیـد.

مدتی بعد، شهرداری تهران، سه گرمخانه چادری را در سه نقطه تهران برپا کرد تا کارتنخوابهای جمـعآوریشـده از سـطح شهر، در آن اسکان یابند. امروزه البته گرمخانههای چادری به سالنهای بزرگ با تختهای دوطبقه تبدیل شده است اما نگاهی به آمارها، لزوم توجه جدی، مؤثر و برنامهریزیشده برای کنترل این معضل را خاطرنشان میسازد. براسـاس آمـار منتشرشـده، تعداد کل متکدیان دستگیرشده در تمام کشور تا سال 1384، بیش از 100 هزار نفر بوده است. در این میان، کارتنخـوابهـای تهران را بین 17 تا 20 هزار نفر تخمین میزنند و این در حالی است که مراکز نگهداری این افراد، معدود و محدودنـد (منتظـر قائم،41-33 :1386؛ وزارت کشور، :1385 سند ش .(3 تعداد پیامهای اخذشدۀ مردمی با واحد 137 شـهرداری و گشـتهـای سیار شهرداری برای جمعآوری متکدیان و بیخانمانان در سال 1388 بیش از 6400 مورد بوده است. در همین سال، شناسایی، جمعآوری، پذیرش و نگهداری موقت متکدیان و افراد بیخانمان توسط گشتهای سیار شهرداری، بیش از 31 هزار نفر بـوده است. تعداد پذیرش اولیه گرمخانهها در سال 1388 نزدیک به 12 هزار نفر و میانگین خدمتدهی گرمخانهها در همیـن سـال،

315 نفر شب بوده است. در کنار موارد مذکور، اقدامات دیگری مانند کمک به آموزش آنان جهت اشتغال نیز مطرح بوده و کم و بیش، این موضوع اجرایی نیز شده است (جاگیری، 2 :1389؛ سازمان رفاه، سایت شـهرداری تهـران: .(WWW/Tehran.ir

اکنون در تهران، 2 گرمخانه، یکی گرمخانه بهمن در منطقه 16 ویژۀ مردان با ظرفیت پـذیرش 200 نفـر و دیگـری گـرمخانـه خاوران در منطقه 15 ویژۀ مردان با ظرفیت 400 نفر فعالاند. البته بیخانمانان مبتلا به بیماریهای روانی و معلولان ذهـنی، بـه مرکز پذیرش و نگهداری موقت لویزان در منطقه 4 و بیخانمانان دارای بیماریهای عفونتی بـه مرکـز اسـلامشـهر در جنـوب مناطق 18 و 19 ارجاع داده میشوند (شرح خدمات نوانخانهها »گرمخانهها«، ص 8؛ دستورالعمل اجرایی، مادۀ 6، ص .(9 باید دانست که احداث چنین سرپناههایی، در کنار آثار و پیامدهای مثبت و انساندوستانه آن، میتواند دارای آثاری منفی نـیز باشـد.
مطالعه در خصوص ارزیابی تأثیرات مثبت و منفی چنین اقدامی را با عنوان مطالعات پیوست اجتماعی انجام میدهند. بـه ایـن گونه از مطالعات، در زبان فارسی »اتا« نیز گفته میشود که مخفف ارزیابی تأثیرات اجتماعی است. در زبان انگلیسی از عنـوان "SIA" برای معرفی این گونه مطالعات استفاده میشود. این واژه، مخفف Social Impact Assessment یـا همـان ارزیـابی تـأثیرات اجتماعی است.

شهرداری منطقه 9 تهران، پروژۀ احداث و تکمیل گرمخانه جنب رود کن را در انتهای غربی محلـه 8 در دسـت سـاخت دارد. مشاور این پروژه، مهندسان مشاور محیطاندیش پایدار و پیمانکار آن، شرکت مهاب سازه میباشد. معاونت امور فرهنگی و اجتماعی شهرداری منطقه 9، مسئولیت انجام مطالعات پیوست اجتماعی این پروژه را به شـرکت مطالعـات و تحقیقـاتَ اون سپرد. این شرکت نیز، سرپرستی انجام مطالعات مذکور را به آقای دکتر محمدرضا چیتساز داد. مطالعات اتای این پـروژه بـه سرپرستی ایشان و گروه همکارانشان، در زمستان -1389تابستان 1390 انجام شده است. ناظر علمی مطالعات اتای این پـروژه، جناب آقای دکتر حسین اکبری بودهاند.

ارزیابی نیاز به اتا

اولین اقدام درخصوص پروژۀ احداث و تکمیل گرمخانه جنب رود کن، انجام ارزیابی در مورد نیاز یا عـدم نیـاز بـه مطالعـات اتای این پروژه بود. بدین منظور، منطقه 9 و به ویژه محله 8 که قرار است مجموعه مذکور در آن ساخته شود، مورد بررسـی و مطالعه قرار گرفت. پس از بازدیدهای چندگانه از منطقه، محله و پروژۀ احداث و تکمیل گـرمخانـه جنـب رود کـن، دیـدار و مصاحبه با ساکنان محله، کسبه و مهندسان مشاور طرح، جدول مخصوص ارزیابی نیاز به اتا تکمیل گردیـد. تجزیـه و تحلیـل دادههای اطلاعاتی، نیاز به مطالعات اتای سطِح متوسط (Medium) را برای این پروژه تأیید کرد (فاضلی، .(1389

چهارچوب نظري

شناخت نسبت به محیط پیرامون، در عملگراترین رویکردهای معرفتشناختی نیز ناچار به پیروی خود بر چهارچوبی مفهومی است. گذشته از ضرورتهای کسب معرفت، نسبت به واقعیتهای پیرامونی، اعم از اجتماعی و غیراجتماعی آن که به واسـطه مفاهیم نظری صورت میگیرد و بدون وجود دستگاه مفهومی، کسب معرفت نـیز، امکـانناپـذیر خواهـد بـود، ضـرورتهـای دیگری از جمله کاربردیتر شدن تحقیقات اجتماعی، لزوم پایبندی آن به چهارچوبها یـا طـرحوارههـای نظـری را ضـروری میسازد. ضرورت اتصال نظریههای کلان به بسترهای محلی، کاربردناپذیری دادههای عام بر موارد خـاص و در نهایـت، طـرد بعد اکتشافی در تحقیق اثباتی، این اصل را گوشزد میکند که رویکرد نظری در مطالعات کیفی، به ویژه در مطالعات مربوط بـه اتا بایستی تابع ماهیت طرح و حوزۀ نفوذ و ابعاد اثرگذاری آن باشد. در چهارچوب نظری، توجه خاص به آرایی که با نگاه بـه رویکردهای آسیبشناسی، سرمایه اجتماعی و نظریههای مربوط به جلب مشارکت مردمی تدوین گردیده، حائز اهمیت بسـیار است؛ زیرا از یک طرف در مطالعات کیفی، رویکردهای نظری به دلیل ویژگی راهگشایانه و راهنمایانهای که دارند، مورد توجه و اهمیت گروه اتا قرار داشته و دارند و از طرف دیگر، بصیرت و حساسیت نظری در ایـن نـوع از مطالعـات، بیـش از پیـش، الزامات نظری را برای گروههای اتا، بازگو کرده و خواهند کرد. در این راسـتا، اهمیـت ویـژه از آِن نگـاهی واقعـی نسـبت بـه موضوع اجتماع شهری و تأکید بر عناصر آن بوده است. حساسیت اخیر که رویکرد مشارکتی را در مطالعات ارزیـابی تـأثیرات اجتماعی یادآور میشود، باید از ارکان اصلی توسعه پایدار شهری قلمداد گردد؛ زیرا نیل به اهداف نهایی پروژههای شـهری را که همانا، کسب رضایت اجتماعی است، تسهیل و تسریع میبخشد. آرای ارائهشده در این حوزه، به نسبت ارتباط محتوایی که

با بخشهای مختلف گزارش دارند، بیـان شـده اسـت

روش تحقیق

انجام این پژوهش با همکاری محققان گروه اتا و طی مراحل زیر صورت گرفته است:

.1 بررسی، پیمایش و مطالعات میدانی در خصوص آشنایی با منطقه و محله؛ شامل سه مرحلـه: بررسـی اول بـه مـدت 2

روز، 6-7 آبان 1389؛ بررسی دوم به مدت 1 روز، 2 فروردین1390؛ بررسی سوم به مدت 3 روز، 28-30 تیر1390؛

2. شناسایی و کسب اطلاعات، گزارشها و دستورالعملهای سازمانی در بخشهـای مختلـف شـهرداری و سـازمانهـا و نهادهای مرتبط مانند بهزیستی، کمیته امداد امام، معاونت اجتماعی وزارت کشور و ستاد مبـارزه بـا مـواد مخـدر در خصـوص بیخانمانان و متکدیان (تعداد 9 دستورالعمل و مصوبه و گزارش سازمانی)؛
3. شناسایی، بررسی و دستهبندی مقالات، کتب و سایتهای مرتبط با موضوع پروژه؛

4. شناسایی کارشناسان، مسئولان و محققان مرتبط با موضوع در زمینـههـای بـیخانمـانی، تکـدیگـری، اعتیـاد و دیگـر آسیبهای اجتماعی و انجام مصاحبه با آنان، از جمله قائممقام معاونت فرهنگی اجتماعی منطقه 9؛ مدیر مرکز رفاه و خـدمات اجتماعی شهرداری منطقه 9؛ رئیس ادارۀ آسیبهای اجتماعی شهرداری منطقه 9؛ مسئول سلامت محله 8 منطقه 9؛ دبیر دبـیران شورایاری محلات منطقه 9؛ دبیر شورایاری محله 8؛ کارشناس مسئول گرمخانههای کل شهرداریهای تهـران؛ رئیـس انجمـن مددکاران اجتماعی ایران؛ مؤسسه ایرسا (مؤسسه آموزشی پژوهشی در خصوص آسـیبهـای اجتمـاعی)؛ کارشـناس پیوسـت اجتماعی سوله بازیافت شهرداری، روبهروی گرمخانه کن؛ کلانتری 119 (مهرآباد جنوبی)، 150 (تهرانسر)، 151 (یافـت آبـاد)؛ حقوقدانان و روانشناسان، در خصوص شرح خدمات گرمخانهها (متن پرسش و پاسخهای تمامی مصاحبههـا بـا تـاریخ آنهـا تحت عنوان »مصاحبه با مسئولان و کارشناسان« در کتابنامه آمده است)؛

5. مصاحبه با تعدادی از مردم عادی مناطق 9، 18 و 21 (متن پرسش و پاسخها با تاریخ آنها تحـت عنـوان »مصـاحبه بـا مردم« در کتابنامه آمده است)؛
6. برگزاری جلسات با مهندسان مشاور پروژه و پیمانکار پروژه؛

7. تهیه و انجام پرسشنامه میان ساکنان منطقه و محله؛

8. مصاحبه با 3 نفر از بیخانمانان و 2 نفر از افراد کمپ امید جاوید ویژۀ بازپروری معتادان، کنار گرمخانه (تحت عنـوان

»مصاحبه با بیخانمانان« در کتابنامه آمده است)؛ .9 بازدید از گرمخانههای بهمن، خاوران و اسلامشهر (گزارشهای آنها تحت عنوان »بازدید از گرمخانـههـا« در کتابنامـه

آمده است)؛ .10 همچنین مجری به صورت بیخانمان و کامًلا طبیعی، 2 شب را در گرمخانههای بهمن و خاوران سپری کـرده اسـت

(با عنوان چیتساز در کتابنامه آمده است)؛ .11 بحث و بررسی اعضای گروه اتا در خصوص تدوین گزارش نهایی؛
.12 تدوین گزارش نهایی.

لازم به توضیح است که تمامی منابع و مآخذی که در این گزارش مورد استفاده قرار گرفته است، اعم از کتـب، مقـالات، گزارشهای اداری و سازمانی، دستورالعملها، بازدیدهای میدانی، مصاحبهها، پرسشنامههـا، عکـسهـا، نقشـههـا و پـلانهـای سازهای گرمخانه کن و... در پایان گزارش به ترتیب نام نویسنده، نام سازمان تدوینکننده و یا موضوع آنهـا ذکـر شـده اسـت.

ضمًنا مشروح هر یک از منابع و مآخذ دهگانه فوق، براساس استفادهای که از آنها در تدوین هر یک از بخشهای گزارش شده، بیان شده است. در خصوص تعیین حجم نمونه در اجرای پرسشنامه نیز، با توجه به جمعیت کِل منطقه 9، که حدود 170 هزار نفر است و آمار جمعیت محلات آن، اقدام شده است. برای محاسبه حجم نمونه به فرمول کوکران (میرزایـی،n= (188 :1388

توجه شده است. دادههای جمعآوری شده پس از وارد شدن در فضای پردازشی نرمافزار SPSS مورد تجزیه و تحلی

قرار گرفت.

محل استقرار پروژه و اهم کاربريهاي اطراف آن

نشانی پستی محل احداث و تکمیل گرمخانه جنب رود کن، به شرح زیر است: ایران، تهران، بزرگراه فتح (جادۀ قـدیم کـرج)،

کیلومتر 6، پل هوایی ماشین رو، کنار رودخانه کن و ورزشگاه کارگران. این گرمخانه، در انتهای غربـی منطقـه 9 (در محلـه (8

بعد از خیابان فتح 29 قرار گرفته است. این خیابان، یعنی خیابانی که بعد از خیابان فتح 29 است، روی نقشهها، نـامی نـدارد و نبش این خیابان نیز، فاقد پلاک شهرداری است که نام خیابان را نوشته باشند؛ خیابانی است بنبسـت کـه در سـمت چـپ آن، رودخانه کن قرار دارد. این رود از شمال به جنوب، جاری است. منطقه 9 شهرداری تهران از شمال به خیابان آزادی و بزرگراه مخصوص کرج، از شرق به بزرگراه یادگار امام و امتداد جنوبی آن، از جنوب به بزرگراه فتح (جادۀ قـدیم کـرج) و 45 مـتری زرند، از شرق به خیابان شهیدان و خیابان سادات، و از غرب به مسیل رود کـن منتهـی مـیشـود. منـاطق هـمجـوار منطقـه 9

عبارتاند از مناطق 2 و 5 از شمال، مناطق 17 و 18 از جنوب، منطقه 10 از شرق و منطقه 21 از غرب.

مکانی که برای این پروژه در نظر گرفته شده، مکان مناسبی است؛ زیرا بافت غالب آن غیرمسـکونی اسـت. ایـن مکـان و خیابانهای اطرافش، مملو از گاراژهای خودرو، شرکتهای حملونقل، سازمانهای نظامی، کارگاههـا و کارخانـههـای فـنی و صنعتی و مانند آن است. سه همسایه نزدیک پروژه نیز، مجموعه ورزشی کارگران (همسایه پشت سری، شرقی)، سوله در حال ساخت بازیافت زباله (همسایه روبهرویی، غربی) و کمپ امید جاوید، محل ترک اعتیاد و بازپروری معتـادان (همسـایه بغلـی، جنوبی) میباشند. از آنجا که به هرحال، کاربران پروژه، تأثیر نامناسبی در محل خواهند گذاشت، غیرمسکونی بـودن محلـه، تـا حد زیادی از تأثیرات منفی اجرای پروژه خواهد کاست. البته باید توجه داشت که چندین منطقه مسکونی بـا فواصـل مختلـف در اطراف محل پروژه قرار دارند: شهرک مسکونی آسمان، شهرک مسکونی هواپیمایی کشوری و محلات شهرک دریا، تهرانسر غربی، تهرانسر شرقی، شهرک نفت، تهرانسر مرکزی، شهرک پاسداران و تهرانسر شمالی در غرب پروژه در منطقـه 21 و کـوی سینا، بلوار خلیج فارس، شهرک طالقانی، ولیعصر، نوروزآباد، خیابـانهـای فـولاد و جوشـن، کـوی 17 شـهریور، سـعیدآباد، شادآباد، شهرک امام خمینی، بلوار الغدیر، ابراهیمآباد، یافتآباد، شهرکهای مسلمین، فردوس، صاحبالزمـان، کـوی مهـرزاد و اسماعیلآباد در جنوب پروژه در منطقه .18

1. شرکت مهندسی پاک مبدل

2. شرکت سهامی حملونقل جمهوری اسلامی ایران

3. ایستگاه اتوبوس آزادی ـ خلیج فارس، خط :30-11 نام ایستگاه: ایران تانکر؛ ایستگاه بعدی: قهوهخانه

4. پل هوایی عابر پیاده

5. شرکت حملونقل هوایی دریایی آبادان

6. شرکت تعاونی حملونقل ساعی ران

7. پنج فروشگاه فنی در کنار هم

8. شرکت فولادگستر صانعی

9. شرکت حملونقل هوایی دریایی آبادان

.10 بانک ملت

.11 خانه بهداشت کارکنان شرکت حملونقل هوایی دریایی آبادان

.12 صنایع بستهبندی فلزی پارس (سهامی عام)

.13 مجموعه ورزشی فرهنگی کارگران

.14 مرکز ترک اعتیاد امید جاوید به زندگی، معاونت اجتماعی شهرداری منطقه 9 .15 محل احداث و تکمیل گرمخانه جنب رود کن

.16 سالن بازیافت زباله (موتوری سنگین) شهرداری منطقه 9 .17 پل هوایی عابر پیاده
.18 پل هوایی عابر پیاده

.19 ایستگاه اتوبوس خلیج فارس ـ آزادی، خط :30-11 نام ایستگاه: قهوهخانه؛ ایستگاه بعدی: ایران تانکر

.20 پخش آهنآلاتمصلایی

نمونههاي مشابه در دیگر مناطق تهران

به جز جنوب غربی منطقه 9 که محل احداث گرمخانه کن است، در مناطق دیگـر تهـران نـیز پـروژههـای سـاخت گـرمخانـه

(نگهداری نیمه شبانهروزی) و سامانسرا (نگهداری شبانهروزی) در حال انجام است. در شرق و جنوب شرقی گرمخانه کن در منطقه 12 دو گرمخانه در محدودۀ بزرگراه امام رضا، در جنوب گـرمخانـه کـن در منـاطق 18، 19، 20 و همچنیـن در غـرب گرمخانه کن در منطقه 21 گرمخانه بعثت و در شمال غربی گرمخانه کن در منطقه 22 پروژههایی با کاربریهای مشابه در حال ساخت می باشد. از مراکز فعال در این زمینه باید به گرمخانه جادۀ خاوران در منطقه 15 با گنجایش 340 نفر؛ گرمخانه میـدان بهمن در منطقه 15 با گنجایش 118 نفر؛ مرکز نگهداری شـبانهروزی لویـزان در منطقـه 4 بـا ظرفیـت حـدود 400 نفـر، ویـژۀ معلولان ذهنی و جسمی و مرکز نگهداری شبانهروزی اسلامشهر در جنوب منطقه 19 ویژۀ بیماران عفونـی و نیازمنـد بسـتری اشاره کرد. تمامی این مراکز، ویژۀ مردان میباشند. مراکز بانوان و پسران زیر 18 سـال، از حـوزۀ بررسـی ایـن تحقیـق، بـیرون است.

توصیف اجتماع تحت تأثیر پروژه

اگرچه گروههای سنی هدف پروژه، شامل مردان بیخانمان پراکنده در سطح منطقه 9 و منـاطق هـمجـوار مـیباشـند و زنـان، کودکان و نوجوانان، جزو گروههای هدف پروژه نیستند، اما باید توجه داشت که تمامی ساکنان منطقه و به ویژه محلـه 8، اعـم از مردان، زنان، کودکان، نوجوانان و سالمندان، تحت تأثیرات منفی یا مثبت موضوع پروژه قرار خواهند گرفت. از میـدان شـیر پاستوریزه در جادۀ قدیم کرج تا رود کن و محل پروژه، در ضلع شمالی جادۀ قدیم کرج، 14 خیابان با نام فتح قرار دارد که بـا فتح 3 آغاز میشود و با نامگذاری اعداد فرد، تا فتح 29 ادامه مییابد. محل پروژۀ کن، در خیاباِن بعد از فتح 29 قرار دارد. ایـن خیابان روی نقشهها، نامی ندارد و نبش این خیابان نیز فاقد پلاک شهرداری است که نام خیابان را روی آن مینویسند.