بخشی از مقاله
.1 مقدمه
پاکیزگی و شست و شو در میان ایرانیان از روزگاران کهن مورد اهمیت بوده، این جایگاه و نقش خصوصاً در دوران پس از اسلام در ایران نمود بیشتری پیدا کرد. حمام ها در بین فضاهای معماری شهری از اهمیت بسیاری برخوردار بودهاند و تقریباً یکی از مهمترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه محسوب می شوند [1] و به همین دلیل این بناها جزء بناهای پر تزئین در معماری ایرانی محسوب می شوند و هنرمندان در خلق زیبایی در این بناها نهایت دقت و تلاش خود را به کار برده اند. شناخت و بررسی حمام های کهن در ایران مورد اهمیت و مطالعه می باشد زیرا این بناها از جهات مختلف مورد توجه هستند، از آن جمله سبک معماری، پلان، تزئینات، سیستم آب رسانی، نورگیری و سیستم های گرمایش حمام های ایرانی است که دارای ویژگی های مختلف و شاخص می باشند. عصر شکوفائی ایجاد حمام ها در دوران اسلامی را باید متعلق به دوران صفویه دانست .[13]
بسیاری از این حمام ها در نقاطی قرار دارند که در حال حاضر از نظر موقعیت جغرافیائی در روستاهای پرت و دور افتاده بنا گردیده اند. از آن جمله می توان به حمام قصلان اشاره کرد. در زمان حکومت اردلان در کردستان و با حمایت این والیان محلی ساخت و ساز بناهای عام المنفعه در این منطقه مورد توجه حکام قرار گرفت از جمله این بناها می توان به ساخت حمام های متعدد اشاره کرد که هر کدام دارای اهمیت بوده ونیازمند بررسی و مطالعه جداگانه اند. یکی از آنها حمام قصلان است و آنرا به لحاظ ویژگی های خاص معماری آن می توان بررسی و مطالعه نمود. موقعیت این حمام که در نقطه تلاقی مسیرهای ارتباطی شرق و غرب، همچنین شمال و جنوب بوده و نیز قرار گیری در روستای قصلان مرکز بلوک اسفندآباد جزء بلوکات حکومت اردلان بوده نشان از جایگاه مهم این بنا در منطقه دارد. بنا بر این با توجه به عوامل مختلف از جمله روند شکل گیری، ویژگی های معماری، اهمیت و جایگاه این بنا در این منطقه، آرایه های تزئینی بکار رفته در این بنا که بسیار زیبا و شاخص هستند بررسی و مطالعه آن در این مقاله صورت گرفته است.
1
.2 پیشینه پژوهشی
از جمله مطالعاتی که در خصوص معماری این بنا صورت گرفته می توان به کتاب های میراث بازیافته [4]، سیمای میراث فرهنگی استان کردستان و آثار فرهنگی، باستانی و تاریخی کردستان [6] به معرفی این بنا پرداخته شده و در کتاب معماری اسلامی [10] در بخش معرفی حمام های کردستان از آن نام برده شده همچنین در مقاله ای با عنوان نگاره های آهکی در حمام ها [9] اشاره ای به تزئینات آهک بری این حمام شده است.
.3روش تحقیق
روش×تحقیق×این×نوشتار×توصیفی×تحلیلی×و×تاریخی است.×جمع آوری اطلاعات به دو روش میدانی و کتاب خانه ای صورت گرفته، بازدیدهای×نزدیک×از×بنا×جهت×شناخت×معماری×اثر،×طراحی پلان، همچنین×شناسایی×دقیق×هنرهای×بکار×رفته×در× تزئینات×بنا×و×مشخص×کردن×نوع×نقوش×تزئینی×انجام×گرفته،×از×مطالعات کتاب×خانه ای×و×استفاده×از×منابع×مکتوب×جهت× شناخت×تاریخ×ساخت×و×جایگاه×صاحب×بنا×همچنین×تحلیل×نقوش×تزئینی×و موضوعات×آنها×استفاده×گردید؟
.4موقعیت مکانی اثر
حمام قصلان در جنوب شرق استان کردستان، 5 کیلومتری شمال شهرستان قروه در روستا قصلان واقع شده. حمام در شمال روستا در محوطه ای مرتفع تر از سطح روستا در ضلع غربی یک قلعه قدیمی که فقط خرابه هایی از برج و باروی آن باقی مانده است مشرف به روستا قرار دارد(تصویر .(1 در مجاورت این حمام یک تپه باستانی در سمت غرب روستا به چشم می خورد. حمام قصلان در مختصات جغرافیایی35 14'27,25 "N و 47 49'19,59 "Eو با ارتفاع 1817 متر از سطح دریا احداث شده است. در پایین دست حمام و از داخل روستا رودخانه ی شور عبور میکند و در بالادست حمام که آب حمام و احتمالاً قله نیز از آن تأمین می شده، چشمه ی آب شیرین به نام چشمه سلطان قرار دارد که آب حمام از آن تأمین می شده است.
تصویر -1 موقعیت مکانی حمام قصلان در شهرستان قروه ،( ماخذ:آرشیو میراث فرهنگی استان کردستان)
.5 توصیف و تحلیل ساختار معماری حمام قصلان
حمام قصلان دارای پلانی مستطیل شکل و تمام اجزاء و عناصر یک حمام ایرانی را داراست و از ورودی، هشتی، مدخل، سربینه، رخت کن، گرم خانه، خزینه های آب سرد و گرم، حوضچه های مستطیلی و هشت ضلعی و دیگر اجزاء تشکیل یافته است. بافت صلی بنا بصورت جنوبی - شمالی ایجاد شده و بصورت طولی بنا شده است و حرکت در داخل فضایهای اصلی و بزرگ بنا صورت می گیرد. در حمام به شیوه ی اصفهانی همواره حرکت در فضاهای بزرگ اصلی در وسط(مانند
2
بینه و گرمخانه) اتفاق می افتد و فضاهای کوچک اطراف در سکون قرار دارند .[8] همچنین پلان و ساختار حمام قصلان را می توان با حمام خان در سنندج مقایسه کرد .[5] همینطور حمام قصلان از نظر پلان و جایگاه فضاهای معماری آن قابل مقایسه با حمام کردشت در جلفا نیز می باشد(تصویر.(2
تصویر -2 پلان حمام قصلان و حمام های خان و کردشت ،( ماخذ:آرشیو میراث فرهنگی استان کردستان)
درب ورودی بنا در ابتدای دیواره غربی قرار دارد. ورودی حمام دارای یک درب چوبی با دو لنگه باز شو است که سر در آن دارای یک طاق جناغی و در دو طرف درب ورودی دو طاق نمای جناغی شکل قرار دارد(تصویر .(3 برای وارد شدن به اولین قسمت داخلی حمام یعنی هشتی، از چهار پله به ارتفاع هر پله 30 سانتی متر وارد فضای هشتی می شود(تصویر.(4 اختلاف ارتفاع بیرون حمام با سطح کف داخلی هشتی 120 سانتی متر است که این اختلاف ارتفاع در قسمت های دیگر بنا به دلیل رعایت شیب جهت جریان آب داخل حمام افزایش پیدا می کند. در ایران حمام های عمومی معمولاً گود تر از سطح زمین ساخته می شدند. این امر دو علت عمده و مهم داشته است: الف) سهولت دسترسی به آب چشمه و قنات ب) حفظ درجه حرارت، گرما، بخار آب و جلوگیری از هدر رفتن آنها .[14]
