بخشی از مقاله
مقدمه
موسیقی مانند دما و نور به عنوان یک عامل محیطی غیر زیستی میتواند بر رفتار و مکانیزم فیزیولوژیک بدن جانوران مؤثر باشد (23) و موجب تغییردر ساختار و عملکرد آنها و متعاقباً در محیط پرورشی گردد .(36)
مطالعات نشان داده اند که کاهش استرس و افزایش تولید شیر در گاوهاي 22) Holstein Friesianو(35، کاهش استرس و افزایش تولید گوشت در مرغهاي گوشتی (14)،
کاهش تنش و افزایش تخم گذاري در مرغهاي تخم گذار
8)و(10، افزایش توان یادگیري ، کاهش استرس و هم جنس خواري در موشهاي آزمایشگاهی (10)، کاهش استرس در بچه خوکها پس از جداکردن از شیر مادر
11)و(21، افزایش آرامش و کاهش قابل توجه در میزان پارس کردن ناشی از اضطراب در سگها (40)، از اثرات مثبت کاربرد موسیقی در پرورش دام و طیور میباشد.
اثرات مثبت موسیقی بر ویژگیهاي روان شناختی و رفتاري انسان شامل کاهش تنش و اضطراب به تأیید رسیده است
.(26) در مقام مقایسه مطالعات اندکی در خصوص اثر موسیقی بر ساختار و عملکرد فیزیولوژیک ماهیها انجام شده است . مطالعات انجام شده در مقیاس آزمایشگاهی بر تأثیر موسیقی کلاسیک بر افزایش آرامش رفتاري ، شناي آرام و آهسته در اطراف بلندگو به همراه افزایش میزان چربی و کربوهیدراتها در اندامهاي بدن و افزایش رشد در ماهی کپور معمولی(9)(Cyprinus carpio،24و(36، ماهی طلایی(31)(Carassius auratusو(32 و ماهی شانک طلایی((25) (Sparus aurata دلالت می کند. کاهش استرس یکی از اهداف پرورش دهندگان ماهی در جهت تولید بیشتر می باشد و به نظر می رسد یکی از راهکارهاي نوین تعدیل اثرات استرس از طریق ایجاد تغییر در شاخصهاي فیزیولوژیک وابسته به خون و بافت هاي بدن ماهیان پرورشی در کنار روش هاي نوین بیوتکنولوژیک، استفاده از موسیقی باشد 3)،19و. (31
در این راستا پژوهش حاضر به بررسی اثر موسیقی بر تغییرات رفتاري، درصد تلفات و برخی شاخصهاي فیزیولوژیک (هورمون کورتیزول، متابولیت گلوکز و درصد وزن کبد ) ماهی قزل آلاي رنگین کمان پرداخت تا به عنوان هدفی بنیادین الگوي تغییرات شاخصهاي فوق را در جهت جبران کمبود اطلاعات علمی معتبر در این خصوص بررسی نماید و به عنوان هدفی کاربردي امکان استفاده از موسیقی را جهت یک ابزار مدیریتی ساده و مقرون به صرفه در راستاي کاهش استرس و ایجاد آرامش در ماهیان در سیستمهاي مدار بسته پرورشی مورد بررسی قرار دهد .
مواد و روشها
مراحل میدانی: پژوهش حاضر در تابستان سال 1388 طی
3 مرحله 120 ساعته((19 و هر مرحله با 3 تکرار در مرکز پرورش مدار بسته ماهی قزلآلاي رنگینکمان هگمتانه واقع در استان همدان (روستاي امزاجرد) انجام پذیرفت.
ماهیان قزل آلاي رنگین کمان با میانگین وزن 50 - 2 گرم پس از یک هفته سازگاري (36)، در مرحله اول آزمایش جهت انتخاب نوع موسیقی با تراکم 15 قطعه ماهی در12
مخزن پلاستیکی بیضی شکل به حجم 70 لیتر شامل تیمارها و شاهد به همراه یک عدد بلندگو (مدل SONY،
به قطر 10 سانتیمتر) به فاصله 8 تا10 سانتیمتر از سطح آب در هر مخزن قرار گرفتند و در معرض سه نوع موسیقی کلاسیک (کنسرت ویلن، سبک آندانته، اثر یوهان سباستین باخ)، اصیل ایرانی( آهنگ چهار مضراب مخالف، دستگاه سهگاه، اثر سعید فرجپوري از آلبوم آسمان عشق استاد محمدرضا شجریان) و صداي جریان آب در طبیعت با فرکانس پخش300-30 هرتز قرار گرفتند و تغییرات رفتاري و درصد تلفات آنها ثبت شد و نمونه برداري جهت اندازه گیري هورمون کورتیزول در ساعات صفر ، 24 و 120 پس از شروع آزمایش صورت گرفت. در مرحله دوم
172
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 2، 1392
آزمایش، موسیقی برگزیده بر اساس نتایج مرحله اول روزانه به مدت 1،3و6 ساعت 24)و(36 بمنظور تعیین زمان در معرض گذاري موسیقی براي ماهیان مورد بررسی در تعداد 12 مخزن شامل تیمارها و شاهد پخش گردید (25)
و مانند مرحله اول تغییرات رفتاري و درصد تلفات آنها ثبت شد و نمونه برداري جهت سنجش هورمون کورتیزول خون در ساعات صفر ، 24 و 120 پس از آغاز آزمایش انجام گرفت .(20)
در مرحله سوم موسیقی انتخاب شده از مرحله اول به همراه مدت زمان برگزیده پخش آن از مرحله دوم به مدت
120 ساعت به ماهیان قزل آلاي رنگین کمان با میانگین وزن 50 - 2 گرم در 6 مخزن بتونی هشت ضلعی سیستم مدار بسته پرورشی شامل تیمارها و شاهد به حجم 20 متر مکعب و با تراکم 42 کیلوگرم ماهی در هر متر مکعب ارائه گردید .(19) فرکانس پخش موسیقی در هر سه مرحله 30
تا 300 هرتز بوده است 16)و.(17 در ساعات صفر ، 12، 24، 72و120 پس از شروع آزمایش (19) ضمن ثبت تغییرات رفتاري و درصد تلفات ، نمونه برداري جهت اندازه گیري میزان هورمون کورتیزول خون، متابولیت گلوکز و شاخص وزن کبد Hepatosomatic index) یا
(HSI صورت گرفت .
مراحل آزمایشگاهی: در مراحل اول،دوم و سوم آزمایش 3
قطعه ماهی به طور تصادفی از هر مخزن برداشته شدند و با عصاره گل میخک بیهوش گردیدند (12) و پس از خونگیري از طریق قطع ساقه دمی و انتقال سریع نمونه ها به آزمایشگاه و انجام سانتریفیوژ با سرعت 4500 دور در دقیقه به مدت 10 دقیقه (1)، از سرم خون به دست آمده جهت سنجش هورمون کورتیزول خون به روش الایزاي رقابتی 15)،(16 توسط کیت تجاري( IBL آلمان ) و
همچنین سنجش میزان متابولیت گلوکز به روش آنزیماتیک
(30) به وسیله کیت تجاري (شرکت پارس آزمون ایران )
در مرحله سوم آزمایش استفاده گردید. همچنین در مرحله
سوم آزمایش کبد نمونه هاي ماهی که از آنها خونگیري به عمل آمده بود، جهت اندازه گیري شاخص وزن کبد
(HSI) از طریق فرمول :
خارج گردید .(13)
تجزیه و تحلیل آماري: از آنالیز واریانس (ANOVA) و
آزمون تعقیبی دانکن به ترتیب جهت تجزیه و تحلیل داده ها و بررسی اختلافات معنی دار استفاده شد .(41)
پردازشهاي آماري در نرم افزار آماري SAS انجام پذیرفت.
نتایج
در مرحله اول آزمایش ماهیانی که در معرض موسیقی کلاسیک و در مرحله دوم آزمایش ماهیانی که به مدت 1
ساعت در معرض موسیقی مذکور بودند، الگوي آرامش رفتاري به صورت شناي آرام و آهسته در کنار بلندگو و توقف و تجمع در زیر آن را نشان دادند اما در سایر تیمارهاي موسیقی و زمانهاي در معرض گذاري در هر دو مرحله، شناي سریع و پراکنده ماهیان در نقاط مختلف مخزن و دور از بلندگو و گاهی همراه با پرشهاي ناگهانی آنها به خارج از مخازن مشاهده شد. در مراحل اول و دوم آزمایش درصد تلفات ماهیان در کلیه تیمارها برابر صفر بود.
در جدول 1 تغییرات میانگین میزان هورمون کورتیزول خون ماهیان بر حسب نانوگرم بر میلی لیتر در سه نوع موسیقی کلاسیک، اصیل ایرانی و صداي جریان آب در طبیعت در ساعات صفر ، 24 و 120 پس از شروع آزمایش در مرحله اول آزمایش نشان داده شده است.
توجه به جدول 1 نشان می دهد که میزان هورمون کورتیزول خون در تیمار موسیقی کلاسیک در مقایسه با میزان کورتیزول در سایر تیمارهاي موسیقی در طی 24
173
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 2، 1392
ساعت اولیه در معرض گذاري، کاهش معنی داري را نشان می دهد از 22/41±1/7) به 12/48±0/6 نانوگرم بر میلی لیتر ) (P< 0/05) که این روند کاهش تا انتهاي آزمایش ادامه یافته است. بر این اساس و بر مبناي الگوهاي رفتاري
مشاهده شده و عدم بروز تلفات، این نوع موسیقی به عنوان موسیقی برگزیده مرحله اول آزمایش به لحاظ کاهش استرس و افزایش آرامش در ماهیان مورد بررسی انتخاب گردید.
جدول -1 میانگین میزان هورمون کورتیزول خون ماهیان قزل آلاي رنگین کمان 50 گرمی بر حسب نانوگرم در میلی لیتر در سه نوع موسیقی
کلاسیک، اصیل ایرانی و صداي جریان آب در طبیعت در ساعات صفر ، 24 و 120 پس از شروع آزمایش در مرحله اول آزمایش n=3)، نتایج با Mean±SD نشان داده شده است).
نوع موسیقی زمان نمونه برداري (ساعت) کورتیزول (نانوگرم بر میلی لیتر)
کلاسیک )0شاهد) 22/41±1/7 a
24 12/48±0/6 b
120 11/33±0/5 b
اصیل ایرانی )0شاهد) 22/41±1/7 a
24 24/11±1/9 b
120 38/87±2/6 b
صداي جریان آب در طبیعت )0شاهد) 22/41±1/7 a
24 31/22±2/1 b
120 45/16±3/6 b
جدول -2 میانگین میزان هورمون کورتیزول خون ماهیان قزل آلاي رنگین کمان 50 گرمی بر حسب نانوگرم بر میلی لیتر در ساعات صفر ، 24 و 120
پس از شروع آزمایش که در مرحله دوم آزمایش روزانه به مدت یک، سه و شش ساعت در معرض موسیقی کلاسیک قرار گرفتند n=3)، نتایج با Mean ±SD نشان داده شده است).
زمان پخش موسیقی کلاسیک (ساعت) کورتیزول (نانوگرم بر میلی لیتر) زمان نمونه برداري (ساعت)
١ )0شاهد) 30/23±2/1 a
24 16/65±1/2 b
120 14/36±1/1 b
٣ )0شاهد) 30/23±2/1 a
24 39/35±2/6 b
120 45/66±3/1 b
٦ )0شاهد) 30/23±2/1 a
24 58/00±2/4 b
120 58/92±2/5 b
در جدول 2 تغییرات میانگین میزان هورمون کورتیزول گرفتند، در ساعات صفر ، 24 و 120 پس از شروع آزمایش
خون ماهیان قزل آلاي مورد بررسی بر حسب نانوگرم بر آورده شده است.
میلی لیتر که در مرحله دوم آزمایش روزانه به مدت یک،
سه و شش ساعت در معرض موسیقی کلاسیک قرار
174
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 2، 1392
توجه به جدول 2 نشان می دهد که میزان هورمون بر اساس نتایج مراحل اول و دوم ، در مرحله سوم آزمایش
کورتیزول خون در ماهیانی که روزانه به مدت یک ساعت تغییرات رفتاري مشابه مراحل اول و دوم شامل شناي آرام
در معرض موسیقی کلاسیک بوده اند در مقایسه با سایر و آهسته در کنار بلندگو ، توقف و تجمع در زیر آن
زمانهاي در معرض گذاري، کاهش معنی داري را در طی مشاهده گردید و همچنین درصد تلفات در طول این
24 ساعت اولیه پس از شروع آزمایش از 30/23±2/1) به مرحله نیز صفر بود. در جدول 3 تغییرات میانگین میزان
16/65±1/2 نانوگرم بر میلی لیتر ) (P< 0/05) نشان می کورتیزول خون بر حسب نانوگرم بر میلی لیتر ، گلوکز بر
دهد که این روند کاهش تا انتهاي آزمایش ادامه می یابد . حسب میلی گرم بر دسی لیتر و شاخص وزن کبد بر
بر این اساس و بر مبناي الگوهاي رفتاري مشاهده شده و حسب درصد در ماهیان قزل آلاي رنگین کمان مورد
عدم بروز تلفات، این مدت زمان در معرض گذاري به بررسی در ساعات صفر ، 12، 24 ، 72 و 120 پس از
عنوان مدت زمان برگزیده مرحله دوم آزمایش به لحاظ پخش موسیقی کلاسیک به مدت روزانه یک ساعت در
مدت زمان مؤثر پخش موسیقی بر ایجاد آرامش و کاهش مخازن سیستم مدار بسته پرورشی، آورده شده است.
استرس در ماهیان مورد بررسی انتخاب گردید.
