بخشی از مقاله
مقدمه:
پس از جنگ تحمیلی، ضرورت بازسازی کشور و برنامه ریزی اقتصادی- اجتماعی- فرهنگی سرلوحه برنامه های دولت گرفت. یکی از بخش هایی که همواره مورد توجه برنامه های توسعه کشور با نقاط ضعف و قوت بوده گردشگری، به خصوص گردشگری فرهنگی- مذهبی است. این رویکرد با توجه به ساختار سیاسی، اجتماعی- فرهنگی، تاریخ و تمدن دیرینه این مرزوبوم، منابع و اهمیت جاذبه های فرهنگی- مذهبی کشور، تبادلات فرهنگی- سیاسی، نیاز به ارز و... بوده است. با این مقدمه به بررسی جایگاه گردشگری با تکیه به گردشگری مذهبی- فرهنگی در برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می پردازیم:
برنامه اول:
سیاست های کلی این برنامه عبارت بود از:
توسعه و تقویت برنامه های تبلیغاتی برای معرفی جاذبه های فرهنگی، تاریخی و طبیعی کشور، برپایی کنفرانس ها، نمایشگاه ها، جشنواره های فرهنگی- هنری، سرمایه گذاری در زمینه ایجاد واحدهای ارزان برای اقامت مسافران در جهت حمایت طبقات متوسط و کم درآمد که این سیاست از جمله سیاست های موفق برنامه بوده است، راه اندازی و توسعه تورهای داخلی، تسهیل در ورود و خروج ایرانیان مقیم خارج و راه اندازی تورهای مخصوص جانبازان و معلولان. عملکرد برنامه نشان می دهد، سه سیاست اخیرالذکر دارای نتایج مثبت بوده و موفق نشان داده است، آموزش نیروی انسانی برای تربیت کادر متخصص، همکاری با سازمان های بین المللی و کشورهای پیشرفته جهت کسب تجارت گردشگری، توسعه،
ارزیابی و نظارت بر فعالیت های مراکز ایرانگردی در کشور، ایجاد تسهیلات گمرکی و تسهیلات گمرکی و تسریع در تشریفات مرزی، تشکیل شورای عالی ایرانگردی-جهانگردی، شرکت فعال در نمایشگاه ها و مجامع بین المللی، اقدام به تاسیس آموزشکده جهانگردی و برگزاری دوره های آموزش مدیران، اسکان زائران در مجتمع های مسکونی به منظور صرفه جویی و تغییر روش در تدارکات به منظور صرفه جویی کرده است.
اهداف این برنامه این طور تعریف شد:
افزایش تعداد گردشگران خارجی به سه میلیون و180 هزار نفر، افزایش تعداد ایرانیان که به خارج می روند به 830 هزارنفر، حصول 450 میلیون دلار درآمد ارزی ناشی از ورود گردشگران خارجی و تمشیت امور 800 هزار زائر حج و 472 هزار نفر زائر سوریه.
برنامه دوم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی (79-1374 )
برنامه دوم با یک سال تاخیر نسبت به برنامه اول شروع شد، در این برنامه سعی شد، ضعف ها و کاستی های برنامه اول نیز پوشش داده شود، با این دید برنامه دوم تمهیداتی را نیز در جهت رشد و توسعه صنعت گردشگری در نظر گرفت .اعتبار در نظر گرفته شده برای صنعت گردشگری 5/991 میلیارد ریال بود که 85 درصد آن از اعتبارات جاری و 15 درصد آن مربوط به اعتبارات عمرانی در نظر گرفته شده است. طی برنامه اعتبارات جاری 6/10 و اعتبارات عمرانی 01/30 درصد رشد را نشان می دهد .
عمده ترین خط مشی های برنامه دوم، ایجاد تمرکز در امر برنامه ریزی و سیاستگذاری امور ایرانگردی و جهانگردی، تشویق بخش خصوصی به سرمایه گذاری، واگذاری طرح های نیمه تمام به بخش خصوصی به منظور ارائه خدمات بهتر و توسعه و تقویت تبلیغات برای شناساندن فرهنگ و جاذبه های گردشگری کشور.
بررسی نقاط قوت و ضعف برنامه دوم
درخصوص نقاط قوت این برنامه می توان به موارد زیر اشاره داشت:
حضور نسبتاً موفق در نمایشگاه های گردشگری خارج از کشور و برگزاری مطلوب نمایش های گردشگری در داخل کشور، ایجاد زمینه احیای قطب های سیاحتی کشور، باز پس گیری و بازسازی تاسیسات اقامتی سازمان ایرانگردی و جهانگردی، بهبود و تمشیت امور زائران بیت الله الحرام و عتبات عالیه و زائران سوریه.
نقاط ضعف این برنامه را می توان چنین برشمرد:
ناتوانی در جذب و آموزش نیروی انسانی متخصص مورد نیاز، ناتوانی در نگه داشتن سطح کیفی خدمات بخش گردشگری در حد استانداردهای بین المللی، ناتوانی در جذب جهانگردان کشورهای ثروتمند، عدم موفقیت در زمینه گردآوری اطلاعات و آمار مورد نیاز بخش، ضعف در انجام تحقیقات و پژوهش های کاربردی، کمبود مراکز اقامتی و پذیرایی مطلوب و وسایل حمل و نقل مناسب، ضعف در هماهنگی بین دستگاه های اجرایی موثر در پژوهش .
مهم ترین عواملی که مانع تحقق کامل اهداف برنامه در ارتباط با افزایش ظرفیت مسافر پذیری شده، عبارت است از:
- فقدان انگیزه لازم برای سرمایه گذاری در ایجاد تاسیسات اقامتی با توجه به نرخ اشغال پایین واحدهای اقامتی، عدم اعطای بخشودگی مالیاتی به میزان مورد نیاز و عدم آزادسازی قیمت ها، وجود مشکلات عدیده ای در پرداخت تسهیلات بانکی به نرخ صنعتی به متقاضیان، عدم تکمیل به موقع پروژه های تاسیساتی ، تاخیر یا عدم بهره برداری از واحدهای تکمیل شده به دلیل عدم وجود بازده اقتصادی متناسب باهزینه های بهره برداری، (کتاب سازمان ایرانگردی و جهانگردی، 1380، ص 243 )
در حالی که 1/94 درصد از اهداف برنامه دوم در سال های 1376 تا 1378 در ارتباط با تعداد گردشگران ورودی تحقق یافته است، اما متوسط تحقق درآمدهای پیش بینی شده 9/90 درصد بوده است. ترکیب گردشگران ورودی به کشور، سهم اندک گردشگران ورودی از کشورهای ثروتمند و کاهش متوسط گردشگران در کشور از مهم ترین عواملی بوده اند که مانع تحقق اهداف برنامه در ارتباط با درآمدهای ارزی حاصل از گردشگری شده اند.
برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (1383 1379 )
برنامه سوم توسعه، اولویت دادن به بخش خصوصی و ایجاد فضای مناسب رقابتی و جلوگیری از رقابت غیر اصولی بخش های دولتی از سیاست های اصلی اعلام شد و سازمان ایرانگردی و جهانگردی و سازمان میراث فرهنگی را موظف به ارائه طرح حمایت و هدایت بخش خصوصی و غیر دولتی جهت سرمایه گذاری در احیای بیابان ها و بافت های تاریخی با مشارکت و دولت کرده و یکسال پس از تصویب برنامه سوم به تصویب هیات دولت برساند. خطوط کلی برنامه جهت توسعه صنعت گردشگری در کشور در برنامه سوم توسعه عبارتند از :
برنامه ریزی برای مشخص کردن اهداف برنامه و تعیین راهکارهای لازم، شناخت کشورهای جهانگرد، فرصت و برنامه ریزی برای جذب گردشگر، ایجاد فرهنگ گردشگری در بین مردم و گسترش آن به مدارس و دانشگاه ها، اعطای تسهیلات مختلف در جهت توسعه گردشگری.
برنامه چهارم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی (1388-1384)
برنامه چهارم توسعه نسبت به سایر برنامه های قبلی توجه خاصی به گردشگری و میراث فرهنگی کرده است، چنانکه موضوع یکی از بخش های ششگانه برنامه (بخش چهارم)موضوع صیانت ازهویت فرهنگ اسلامی-ایرانی، فصل نهم، توسعه فرهنگی، مشتمل بر15ماده (118-104)، در فرازهای مختلف این بخش به کرات بر توسعه آموزش، حمایت، حفاظت، پایداری و مشارکت بخش خصوصی، تبادلات فرهنگی با تکیه به گردشگری، فرهنگی و مذهبی تاکید شده است با این حال خطوط کلی برنامه چهارم راجع به توسعه گردشگری اینگونه تعیین شده است .(روزنامه رسمی- قانون برنامه چهارم، صص20-1)
الف-مکلف کردن دولت جهت رونق اقتصاد فرهنگی (ماده104)از جمله اصطلاح قوانین و موانع انحصاری، تصویب و ابلاغ استاندارد بهره مندی تقاضاهای فرهنگی، گردشگری نقاط مختلف کشور، توسعه ساختاری و استفاده از معافیت های مالیاتی و... است.
ب-مکلف کردن دولت جهت تعمیق ارزش ها، باورها، فرهنگ معنویت و نیز حفظ هویت اسلامی- ایرانی، اعتلای معرفت دینی و توسعه فرهنگ قرآنی (ماده106)در این زمینه اقداماتی همچون تهیه طرح جامع گسترش فضاهای مذهبی و مساجد با همکاری سازمان تبلیغات، اوقاف با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تهیه طرح جامع و اجرای همگرایی مذاهب (گردشگری مذهبی).
ج-دولت موظف است به منظور حفظ و شناساندن هویت تاریخی ایران اقداماتی همچون (ماده109)حمایت از پژوهش های علمی و بین رشته ای در زمینه ایران شناسی، تاریخ تمدن و نظایر آن، گردآوری و بررسی نظام یافته آداب و رسوم، فرهنگ ملی و بومی، شناسایی اصول و ضوابط شکل گیری معماری ایرانی اسلامی در شهرها و روستاهای کشور را به اجرا درآورد.
د-مکلف کردن دولت به منظور ترویج فرهنگ صلح در سطوح بین المللی (ماده110) که نیازمند اقداماتی همچون مشارکت نهادها، مجامع منطقه ای و بین المللی و نیز تبادل نظر متفکران و دانشمندان و نهادهای علمی- فرهنگی، اهتمام به معرفی جاذبه های فرهنگی- هنری ایران، عقد موافقتنامه های فرهنگی، منطقه ای، قاره ای و بین المللی است.
ه-مکلف کردن دولت جهت متجلی کردن و توسعه مفاهیم و نهادهای هویت اسلامی و ایرانی در ساختار سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و علمی و نیز تعامل اثر بخش، میان ایران فرهنگی، تاریخی، جغرافیایی و زبانی با رویکرد توسعه پایدار (ماده 113 )، که نیازمند اقداماتی همچون طرح کاربرد نمادها، نشانه ها، آثار هنری ایرانی و اسلامی درمعماری و
شهرسازی و سیمای شهری، احداث موزه علوم و فناوری، پارک های علمی، موزه های فرهنگی تاریخی و...استفاده از ظرفیت ها و مزیت های فرهنگی در تسهیل و بهبود روابط و مناسبات بین المللی است که می توانند از یک درصد از اعتبارات خود جهت احداث بناها و ساختمان های خود برای طراحی و ساخت آثار هنری متناسب با فرهنگ دینی و ملی استفاده کنند.
و- مکلف کردن دولت جهت اهتمام ملی در شناسایی، حفاظت، پژوهش، مرمت، احیا، بهره برداری و معرفی میراث فرهنگی کشور و ارتقای توان گردشگری، تولید ثروت و اشتغال زایی و مبادلات فرهنگی در کشور (ماده 114 )، انجام اقداماتی همچون حمایت از مالکان آثار تاریخی- فرهنگی، ایجاد و توسعه موزه های پژوهشی و تخصصی وابسته به دستگاه های اجرایی، شناسایی و مستندسازی آثار تاریخی- فرهنگی در محدوده جغرافیایی اجرای طرح، توسط دستگاه مجری با نظارت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ایجاد و تجهیز پایگاه های میراث فرهنگی در آثار تاریخی مهم کشور و مقایسه اصلی مرتبط با موضوع میراث فرهنگی، شناسایی و حمایت از آثار فرهنگی تاریخی حوزه فرهنگ ایرانی موجود در کشورهای همسایه و
منطقه، جلب مشارکت بخش خصوصی و تعاونی نسبت به صدور مجوز تامین و فعالیت موزه های خصوصی و تخصصی و موسسات مشاوره و کارشناسی مرتبط با موضوع میراث فرهنگی وگردشگری، ارتقای جایگاه بخش غیر دولتی و افزایش رقابت پذیری در صنعت گردشگری از طریق اصلاح قوانین و مقررات و ارائه تسهیلات و تهیه ضوابط حمایتی، تکمیل نظام جامع آمار گردشگری با نظارت و هدایت مرکز آمار ایران، به منظور حفظ آثار و فرهنگ سنتی، قومی، ایلی، ملی و ایجاد جاذبه برای توسعه صنعت گردشگری در کشور، در استان ها یا شهرستان ها و اقدام به ایجاد دهکده توریستی، مراکز اطراق های تفریحگاهی ایلی، موزه و نمایشگاه.
