بخشی از مقاله
مقدمه
آويشن يكي از قديمي ترين گياهان دارويي و ادويه اي است. به طوري كه مصريان و يونانيان باستان از آويشن براي درمان بيماري هاي خود استفاده مي كردند. به علت خواص ضدباكتريايي، ضد قارچي و ضد انگلي اسانس آويشن، اين گياه از قرن 16 رسماً به عنوان يك گياه دارويي معرفي شد و در تمامي فارماكوپه هاي معتبر خواص درماني آن مورد تاييد قرار گرفت.
نيومن در سال 1725، ماده موثره اين گياه را كشف كرد و آن را كافور آويشن ناميد و دانشمند ديگري به نام لالماند در سال 1853، اين ماده را تيمول نام گذاشت. از اين زمان به بعد، بررسي هاي زيادي بر روي اثر درماني اين گياه به عمل آمد و از آن در معالجه بيماري هاي مختلف استفاده شد.
آويشن يكي از گياهان مهم تجاري است كه در برخي از كشورها از جمله مجارستان از نظر صادراتي ارزش خاصي دارد. به طوري كه ساليانه معادل 20 تن آويشن به ارزش 60 هزار دلار از مجارستان به ساير كشورهاي اروپايي صادر مي شود. اسپانيا و فرانسه نيز تهيه كنندگان آويشن براي آمريكا هستند.
در حال حاضر آويشن در سطوح وسيعي در كشورهاي اسپانيا، آلمان، فرانسه، پرتغال، امريكا، چك اسلواكي، مجارستان و شمال افريقا كشت مي شود.
مشخصات گياه شناسي
آويشن گياهي خشبي و چند ساله است. منشأ آن نواحي مديترانه گزارش شده و در جنوب اروپا در سطوح وسيعي مي رويد. اين گياه در نواحي نيمه خشك زلاندنو در سطح زيادي مشاهده مي شود.
ريشه مستقيم، كم و بيش چوبي و انشعاب هاي فراواني دارد. ساقه مستقيم، چهار گوش و ارتفاع آن متفاوت بوده و بين 20 تا 50 سانتي متر يافت مي شود كه به شرايط اقليمي محل رويش آن بستگي دارد. پايين ساقه چوبي است در حالي كه قسمت هاي فوقاني آن سبز رنگ بوده و انشعاب هاي فراواني دارد. با گذشت سن گياه، بر تعداد انشعاب هاي ساقه اضافه مي شود و گياه بسيار انبوه و بر پشت به نظر مي رسد.
برگ ها كوچك، متقابل و كم و بيش نيزه اي شكل و بدون نوك و دمبرگ هستند. برگ ها پوشيده از كرك هاي خاكستري رنگ و حاوي اسانس است گل ها كوچك، نر ماده و به رنگ هاي سفيد، صورتي يا ارغواني مشاهده مي شوند. گل ها به صورت مجتمع در قسمت هاي فوقاني ساقه هايي كه از بغل برگ ها خارج مي شوند، به طور مجتمع پديدار مي شوند. كاسه گل داراي دو لبه كاملاً مشخص است. لبه بالايي داراي سه دندانه و كوتاه و نسبتاً پهن و لبه پاييني از دو دندانه بلند و باريك كاملاً مشخص تشكيل شده است. كاسه گل پوشيده از كرك هاي غده اي حاوي اسانس است، گل ها از سال دوم رويش، اواسط ارديبهشت ظاهر مي شوند.
ميوه فندقه به رنگ قهوه اي تيره و طول آن يك ميلي متر است. داخل ميوه چهار بذر به رنگ قهوه اي تيره وجود دارد. بذر آويشن بسيار زير است و وزن هزار دانه آن 25/0 تا 28/0 گرم است.
پيكر رويشي آويشن از بوي مطبوعي برخوردار است كه ناشي از وجود اسانس است. اسانس در كرك هاي غده اي ساخته و ذخيره مي شود. اندام هاي هوايي اين گياه (غير از ساقه هاي چوبي) حاوي اسانس هستند. مقدار اسانس در شرايط اقليمي مختلف متفاوت و بين 1 تا 5/2 درصد است. در پيكر رويشي آويشن غير از اسانس تركيب هايي مانند تانن (8 تا 10 درصد)، فلاونوئيد، ساپونين و مواد تلخ وجود دارد.
بذرهاي آويشن 2 الي 3 سال از قوه رويشي خوبي برخوردار هستند. در شرايط اقليمي مناسب 14 تا 20 روز پس از كاشت، سبز مي شوند. رشد اوليه اين گياه بسيار كند و بطئي است. آويشن در اوايل رويش نسبت به ساقه بسيار حساس است و به تابش نور كافي نياز دارد. با گذشت سن (گياهان چند ساله) در اوايل بهار (فروردين) رويش گياهان آغاز مي شود و از اواسط ارديبهشت، اولين گل ها ظاهر مي شوند و گل دهي تا اواخر خرداد همچنان ادامه مي يابد. چنانچه گياهان در تابستان برداشت شوند، تحت شرايط اقليمي مناسب و با تشكيل ساقه هاي گل دهنده مجدداً به گل مي روند.
طبقه بندي
نام آويشن براي گروهي از گياهان كه همگي به خانواده نعناعيان تعلق دارند، به كار برده مي شود. اين گياهان شامل سه جنس مختلف به شرح زير هستند.
جنس Zataria
اين جنس داراي گونه اي به نام Zmultiflora BOISS است كه در جنوب ايران تحت عنوان «آويشن شيرازي با آويشن برگ پهن» ساخت شده است و گياهي است خشبي با برگ هاي كوچك و تقريبا گرد و ساقه هاي سفيد رنگ. كاسه گل آن تخم مرغي لوله اي و داراي 5 دندانه مساوي و كوچك است.
اين گياه پراكندگي محدودي در جهان دارد و منحصراً در ايران، افغانستان و پاكستان مي رويد. پراكندگي آن در كشورمان محدود به مناطق اصفهان، فارس، كرمان، بندرعباس، بلوچستان و خراسان است.
جنس Ziziphora
اين جنس داراي گونه اي است كه به «آويشن برگ باريك» معروف است و از نظر شكل ظاهري به جنس Thymus شباهت دارد. در اين جنس تعداد پرچم هاي بارور 2 عدد، كاسه گل لوله اي و داراي 5 دندانه تقريباً مساوي و كوتاه است.
جنس Thymus
گونه هاي اين جنس به علت هيبريداسيون بين گونه اي، بسيار متنوعند و 14 گونه آن متعلق به ايران است كه در نواحي وسيعي از ايران پراكنده هستند.
مواد مصرفي
آويشن گياهي است با سه جنبه كاربردي طبي، ادويه اي و عطري كه در صنايع داروسازي، غذايي، آرايشي و بهداشتي به وفور از آن استفاده مي شود.
مصارف دارويي
داروي آويشن (پيكر رويشي خشك) كه از قرن 16 در بسياري از فارماكوپه ها آمده است، اثرات شديد ضدقارچي و ضدباكتريايي دارد. اندام هاي اين گياه داراي اثرات ضد عفوني كنده و ضد تشنج است و از آن مي توان در بيماري هاي دستگاه تنفسي به منظور تعديل تشنج و تاثير مفيد روي ترشحات آن استفاده كرد. شالز (Shalz) در سال 1929، مصرف دم كرده آن را در مواقع شيوع سياه سرفه و همچنين براي آرام ساختن سرفه يا جلوگيري از شدت آن در برونش هاي مزمن، مفيد ذكر كرده است. فلام و كروبر (Flamm and Kroeber) در سال 1933، آن را نه تنها در رفع بيماري هاي دستگاه تنفسي مثل ذات‌الريه بلكه در رفع بيماري هاي روده، كليه و مثانه موثر دانسته اند. در استعمال خارجي دم كرده سر شاخه هاي گلدار و برگدار گياه به صورت لوسيون ها، كمپرس و غيره در محل كوبيدگي اعضا، در رفتگي ها، آماس و همچنين در محل دردناك نقرس و رماتيسم، بخصوص رماتيسم هاي مزمن اشخاص سالخورده موثر است.
از اسانس آويشن در صنايع مدرن داروسازي براي تهيه داروهاي مختلف استفاده مي‌شود. اسانس مذكور داراي خاصيت ضدتشنج، ضدنفخ، و اثر ضدعفوني كننده قوي است. از اسانس به صورت محلول هاي الكلي، گاهي در رفع بعضي سوء هاضمه‌ها، اسهال هاي ساده و دفع كرم استفاده مي‌شود. پماد حاصل از اين اسانس در درمان بعضي از بيماري هاي جلدي بخصوص زونا بسيار مفيد است. در بيماري هاي جلدي، گاهي از آن محلول هايي تهيه مي‌شود كه به كار بردن آن موجب قوي شدن اعمال پوست و رفع ناراحتي هاي جلدي مي‌شود زيرا اثر قرمز كننده دارد و مي توان آن، را به مقدار يك الي 2 گرم مخلوط در مقدار كافي آب براي رفع عوارض ناشي از رماتيسم هاي مزمن و سياتيك هاي مقاوم به كار برد. محلول هاي رقيق شده آن اثر تحريك كننده بر روي مخاط چشم و پوست صورت ندارد.
اسانس آويشن، محرك موضعي قوي و مفيدي است و ممكن است به همراه كتان براي تسكين دندان درد استفاده شود. همچنين مي توان اين اسانس را در مصرف خارجي با روغن زيتون يا روغن هاي ديگر روي مفاصل، به عنوان گرم كننده و محرك سطحي به كار برد. اين اسانس در فرمول دارويي كه داراي اثر ضد رماتيسمي است، وارد مي‌شود.
عصاره الكلي آويشن اثرات ضدعفوني كننده و خلط آور دارد و به همين دليل جزء مهمي از داروهاي ضد سرفه و تركيب هاي جالينوسي است.
تيمول داراي اثرات ضدقارچي، ضد باكتريايي و ضد انگلي است. به همين دليل به فرم خالص در صنايع داروسازي كاربرد دارد. به علت دارا بودن اثر ضد انگلي براي دفع كرم هاي تريكوسفال، كرم كدو، كرمك و آنكيلوستوم (به صورت تنقيه) مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
در حال حاضر داروهاي متعددي از مواد موثره آويشن به صورت قطره، شربت، پماد و … در بازارهاي جهاني وجود دارد كه از جمله اين داروها مي توان به تيمان و تيمپين اشاره كرد.
در دامپزشكي مقداري از سرشاخه هاي گلدار اين گياه را به مدت 15 تا 20 دقيقه در دو تا سه ليتر آب دم مي كنند و سپس با مقداري قند يا عسل شيرين كرده و براي پانسمان جراحات پوزه حيوانات، زخم مخاط دهان، نوك پستان و سم دام ها به كار مي برند.
مصارف آرايشي و بهداشتي
اسانس آويشن در صنايع آرايشي و بهداشتي كاربرد وسيعي دارد. از اسانس مذكور در تهيه صابون هاي معطر استفاده مي‌شود. اسانس آويشن به علت دارا بودن اثرات ضدعفوني كننده، قابل استفاده در فرمولاسيون شامپو است. تيمول به علت خواص ضدعفوني كننده قوي در فرمول خمير دندانه ها، محلول هاي غرغره و دهان شويه وارد مي‌شود.
كاربرد كود سبز در كشاورزي پايدار
تناوب زراعي و تنوع ژنتيكي از ديرباز به عنوان اركان سيستمهاي توليد كشاورزي سنتي و موفق به شمار مي آمده اند. در نيمه اول قرن بيستم، تناوب زراعي مورد توجه بسيار قرار داشت و تا چند دهه پيش نيز پژوهشهاي مربوط به تناوب همچنان ادامه داشت با پايان گرفتن جنگ جهاني دوم، كودها ازته نسبتا ارزان قيمت به بازار معرفي شدند و بدين ترتيب جاذبه اي اقتصادي موجب جايگزيني كودها با تناوب زراعي گرديد و تحقيقات و ترويج نيز بر همين مبنا متمركز شدند. اين امر تا بدين جا پيش رفت كه امروزه بسياري از زارعين، حاصلخيزي خاك را با ميزان مصرف كود برابر مي دانند.
قبل از معرفي كودهاي شيميايي، استفاده از بقولات در تناوب براي بهبود حاصلخيزي خاك به عنوان يك شيوه مهم و رايج مديريتي به شمار مي آمد. به منظور افزايش ازت و در نتيجه بهبود حاصلخيزي خاك، از دو نوع بقولات استفاده مي شد: «بقولات يكساله دانه‌اي و بقولات علوفه اي چند ساله به عنوان كود سبز».
آنچه كه اجراي تناوب زراعي را در حال حاضر پيچيده مي سازد وجود برخي عوامل اقتصادي است كه مزاياي بيولوژيك اين شيوه مديريتي را تحت الشعاع قرار مي دهند. يقينا هيچ كشاورزي راضي به جايگزين كردن محصول پربازده خود مثل غلات با ديگر گياهان به نسبت كم بازده نيست. البته در نظامهايي كه تناوب اجرا مي‌شود در مقايسه با نظامهاي تك كشتي حتي اگر كود ازت در آنها به اندازه كافي مصرف شده باشد، عملكرد محصولات غالبا 10 تا 40 درصد بيشتر است.
حاصل خيزي پايدار خاك به مفهوم قابل دسترس بودن دائمي عناصر غذايي براي گياه است. حاصل خيزي پايدار هنگامي تحقق مي يابد كه تمامي عناصر غذايي جذب شده توسط گياهان به خاك برگردد؛ به طوري كه اين عناصر غذايي جذب شده توسط گياهان به خاك برگردد؛ به طوري كه اين عناصر بتوانند مجدداً مورد استفاده اين گياهان قرار گيرند. در چنين وضعيتي است كه چرخه عناصر غذايي شكل مي گيرد. تفاوت اساسي نظامهاي طبيعي و زراعي در ان است كه در نظامهاي زراعي مقدار نسبتاً زيادي از عناصر غذايي از طريق برداشت محصول از سيستم خارج مي‌شود. بنابراين در صورت استفاده مداوم از نظامهاي مذكور لازم است. كه عناصر غذايي مصرف شده در آنها به طريقي جايگزين شوند. در سيستمهاي فعلي چرخة عناصر غذايي به طور كامل بسته نمي‌شوند، زيرا اين عناصر دائماً به چرخه ياد شده اضافه شده و يا از آن خارج مي‌شوند. به حداقل رساندن تلفات عناصر غذايي در چرخه مذكور و تامين نهاده هاي ضروري براي گياه رمز موفقيت حاصل خيزي خاك در نظامهاي كشاورزي پايدار است.
فرسايش و آب شويي
مادامي كه عوامل فرساينده خاك از قبيل رواناب و باد كنترل نشوند، انسان شاهد هدر روي عناصر غذايي از اين طريق خواهد بود.
حجم هدر روي عناصر غذايي از طريق آب شويي تحت كنترل اقليم، خصوصيات فيزيكي و شيميايي خاك، نوع محصول، و نوع عنصر غذايي و غلظت آن در خاك است. اثرات متقابل اين عوامل موجب مي‌شود كه تلفات عناصر غذايي از راه آب شويي داراي دامنه‌اي وسيع باشد. از آن جا كه عناصر غذايي به وسيله آب از محدوده ريشه و نهايتا از چرخه خارج مي‌شوند لذا نوع نزولات جوي و نحوه توزيع آنها بر ميزان هدر روي عناصر غذايي از طريق آب شويي تاثير مي گذارد.
يك روش كاستن از تلفات ناشي از آب شويي استفاده از كودهايي است كه عناصر غذايي آنها به مرور در طي فصل رشد آزاد مي‌شود. بارزترين نمونه اين كودها، كودهاي دامي و كود سبز است كه به موازات تجزيه در خاك عناصر آنها آزاد شده و در اختيار محصول قرار مي گيرد. البته اگر مقدار ازت توليدي توسط اين كودها بيش از حد نياز محصول بعدي باشد، مشكل آب‌شويي نيترات وخروج آن از محدوده ريشه وجود خواهد داشت.
بقولات و تثبيت بيولوژيكي ازت
در فرآيند تثبيت ازت، يك رابطه همزيستي، بين گياه ميزبان و باكتريهاي ريزوبيوم در گرهكها برقرار مي‌شود. در اين همزيستي، گياه ميزبان علاوه بر آن كه انرژي مورد نياز باكتريها را به صورت كربن تثبيت شده تأمين مي‌نمايد انرژي لازم جهت توسعه گرهكها را نيز فراهم نموده، باكتريهاي ريزوبيوم نيز به نوبه خود با واكنش تسريعي آنزيمهاي نيتروژنازي كه توليد مي‌نمايند از اتمسفري (N) را به آمونياك تبديل نموده و آمونياك توليدي پس از تبديل به اسيدهاي آمينه، از راه آوندهاي چوبي به بافتهاي در حال رشد انتقال مي‌يابد.
