بخشی از مقاله
اتاق فكر، نياز امروز مراكز تصميم گيري
اشاره:
مدتهاست كه در محافل سياسي ايران از اتاق فكر سخن گفته مي شود و افرادي با آن مخالفت كرده و آن را معادل منبع توطئه ديده و گروهي ديگر نظير صاحب اين قلم از اين پديده دفاع كرده و آن را براي نظام اجرايي كشور مفيد تلقي مي كنند.
اما شايد لازم بود پيش از طرح بحث اتاق فكر و يا حداقل همزمان با طرح اين بحث تعريف، تاريخچه و انواع اتاق فكر مورد تحليل، تبيين و بازشناسي قرار مي گرفت. در همين راستا نوشتار حاضر كوشيده است مقدمه اي بر اين باب باشد.
تعريف اتاق فكر
اتاق فكر معادلي است كه براي اصطلاح فرنگي (Tink Tank) ابداع شده، هرچند از عباراتي چون مخزن فكر هم بهره گرفته شده است ولي اتاق فكر مناسب تر به نظر مي رسد.
در تعرف اتاق فكر هم گفته اند: اتاق فكر موسسه يا سازماني تحقيقاتي است كه ايده ها يا مشاوره هايي را حول محور مسائل سياسي، تجاري، و نيز پاره اي از مسايل مرتبط با امور نظامي ارائه مي كند و غالباً در ارتباط كاري با موسسات و مراكز دانشگاهي، لابراتوارهاي نظامي، شركت ها يا مراكز سياسي مي باشند.
معمولا هم اين اصطلاح به طور خاص بر سازمان هايي اطلاق مي شود كه از تئوريسين ها و روشنفكران صاحب تحليل حمايت مي كند يعني از انديشمنداني كه در تلاشند تا تحليل ها يا توصيه هاي سياسي (سياستنامه هايي) را براي مراكز تصميم گيري تهيه كنند.
تاريخچه اتاق فكر
از زماني كه اصطلاح اتاق فكر در دهه پنجاه ميلادي پديد آمد بحثي وجود دارد كه اولين اتاق فكر با توجه به شاخصه هاي تعريف شده كدام بوده است؟
فعلا دو كانديدا براي عنوان "اولين اتاق فكر" وجود دارد: انجمن نايباني در انگلستان كه به سال 1882 براي پيشبرد تدريجي تغييرات اجتماعي تاسيس شد و موسسه بروكينگز كه به سال 1916 در ايالات متحده به وجود آمد.
البته مي دانيم كه ابتداو اساساً اصطلاح اتاق فكر اشاره به سازمان هايي داشت كه مشاوره هاي نظامي ارايه مي كردند، نظير موسسه رند (RAND) كه در سال 1945 شكل گرفت.
تا دهه 70 ميلادي تعداد اتاق هاي فكر چندان زياد نبود و اين تعداد محدود نيز عمدتا پيرامون مسايل نظامي و غيرسياسي به دولت آمريكا مشورت مي دادند. اين تحقيقاتي دولتي بهره مي بردند. از سال 1970 به بعد ناگهان به صورت انفجاري تعداد اتاق هاي فكر رو به افزايش گذاشت به صورتي كه تعداد بسيار زيادي از اتاق هاي فكر كوچكي پديد آمد كه در همه زمينه ها من جمله مسايل حزبي، سياسي و ديدگاه هاي ايدئولوژيكي به ابراز نظر مي پرداختند.
ريشه شناسي
گفته مي شود تا دهه 1940 بيشتر اتاق هاي فكر با عنوان موسسه شناخته مي شدند. در دوران جنگ جهاني دوم به جاي اتاق فكر (TINK TANK) از اصطلاح (IRAN BOXES) استفاده مي شد عبارت (TINK TANK) در اصطلاح عرف عام دوران جنگ آمريكا بر اتاق هايي اطلاق مي شد كه استراتژيست ها در آن پيرامون طراحي اقدامات جنگي بحث مي كردند.
اولين بهره گيري ثبت شده از اين عبارت كه به اتاق هاي فكر نوين اشاره مي كرد به 1959 باز مي گردد تا دهه 60 اساسا اين عبارت به موسسه رند و ساير گروه هايي اطلاق مي شد كه با نيروهاي مسلح كار مي كردند. اما در دوران جديد، اتاق فكر به طيف گسترده اي از موسسات گفته مي شود كه در زمينه هاي بازاريابي تا روابط عمومي به ويژه در حوزه روابط بين الملل فعاليت مي كنند.
انواع اتاق فكر:
1) اتاق هاي فكر در آمريكا: اتاق فكر در ايالات متحده نقش بسيار مهمي را در شكل دهي سياست داخلي و بين المللي بازي مي كند. اين اتاق هاي فكر در ايالات متحده عمدتا ادعا مي كنند كه منبع درآمدي آنها كمك مالي افراد خصوصي (هبه) است لذا افراد درگير در مباحث جنجالي در اتاق هاي فكر احساس راحتي بيشتري نسبت به كاركنان موسسات دولتي دارند.
2) اتاق هاي فكر در چين: در جمهوري خلق چين اتاق هاي فكر معدودي وجود دارندكه توسط منابع دولتي تغذيه مي شوند لذا امكان ورود جدي به بحث هاي چالشي را ندارند اما روابطي ميان آنها و اتاق هاي فكر ساير كشورها به وجود آمده و داد و ستد فكري با آنها آغاز شده است.
3) اتاق هاي فكر در انگليس: وضعيت اتاق هاي فكر در انگليس مشابه آمريكا بوده و ارتباط زيادي ميان اتاق هاي فكر اين دو كشور وجود دارد.
4) اتاق هاي فكر در آلمان: در آلمان بيشتر احزاب سياسي ارتباط مناسبي با اتاق هاي فكر ندارند اما بنيادهايي وجود دارند كه در جايگاه اتاق فكر با احزاب همكاري مي كنند. مثلاً بنياد كنراد آدنائر با حزب (CDU) يعني حزب اتحاد دموكرات مسيحي كار مي كند. يا بنياد فرديش ايرت يا حزب (SPD) با حزب سوسيال دموكرات همكاري دارد، حزب سبزها هم از همكاري بنياد هاينريش بول و حزب چپ هم از همكاري بنياد رزالوكزامبورگ بهره مي گيرد.
منتقدان اتاق هاي فكر:
پديده اتاق فكر داراي منتقداني نيز هست مثلاً رالف نيدر فعال سياسي آمريكايي و كانديداي حزب سبز براي انتخابات رياست جمهوري در سال هاي 1996 و 2000 ميلادي و كانديداي مستقل در سال 2004 بر آن است كه اتاق هاي فكر به دليل وابستگي به منابع مالي بنيادهاي خصوصي، ممكن است كه نتايج تحقيقاتشان را به سوي منافع آن موسسات انحراف دهند، بعضي از منتقدان هم معتقدند كه اتاق هاي فكر ممكن است به چيزي مشابه ابزارهاي تبليغي تبديل شوند كه تحقيقات علمي را در خدمت تبليغات سياسي ايجاد كنندگانشان قرار دهند، بعضي هم اتاق هاي فكر را متهم مي كنند كه به عنوان نوعي لابي در خدمت شكل دهي افكار عمومي به نفع افراد و سازمان هاي ذي نفع در مي آيند.
اتاق فكر در ايران
در سايت نيرا كه ليست اتاق هاي فكر را منتشر كرده است ايران فقط در بخش خود يك نام را دارد ان هم مركز مطالعات سياسي و بين الملل وزارت خارجه است كه آدرس اينترنتي ذكر شده در آن فهرست نيز به جاي آنكه ما را به *** متصل كند به شركت مهندسي رهنمون مي شود.
البته بي گمان تعدادي اتاق فكر به صورت موسسات تحقيقاتي در ايران پديد آمده است ولي فقر شديد در اين زمينه تا حدي است كه به هيچ وجه نياز مراكز تصميم گيري را برطرف نمي سازد. از اين رو، بر اين باورم كه بايد سرمايه گذاري خردمندانه اي براي ايجاد اتاق هاي فكر صورت پذيرد تا به نحو صحيح تمامي سرمايه انديشه و تجربه انديشمندان ايراني در خدمت تصميم سازان كشور قرار بگيرد.
اتاق فكر از فلسفه تا ضرورت
دردنياي امروز، فرآيند سياستگذاري و تصميم گيري در سطوح مختلف به سازماندهي ويژه اي نياز دارد. تحولات سريع جهاني و ابعاد روزافزون توسعه از عواملي هستند كه ضرورت تدوين سريع سياست ها و الگوهاي تصميم گيري را به ويژه در كشورهاي در حل توسعه مشخص مي كنند، امري كه بدون استفاده وسيع از ايده هاي نو و مستندسازي و جمع بندي تجارب و نظرات خبرگان و افراد خلاق ميسر نيست.
سياستگذاري به زبان ساده از سه بخش: شناسايي وضع موجود، شناسايي آينده هاي ممكن و مطلوب و در نهايت مشخص كردن راه ها و رسيدن از وضع موجود به آينده ممكن و مطلوب تشكيل شده است. بنابراين تعريف مشخص مي شود كه سياستگذاري امري بسيار پيچيده و حساس است.
كانون فكر، نوعي سازمان ويژه براي تفكر و پژوهش در زمينه سياست سازي و تصميم ساي است كه بر اصل جمع انديشي يا ايده پردازي جمعي استوار است.
كانون هاي تفكر با انجام مطالعات بين رشته اي و با بكارگيري كارشناسان متعدد، خوراك فكري لازم را در حوزه هاي مختلف براي مديران و سياستگذاران جامعه تامين مي كنند.
فكر كردن در اصلاح فكر نوعي پيشداوري و گردن نهادن به عقلانيت پايه است و اتاق فكر، انقلابي براي فكرسازي در حوزه انساني است كه اين انقلاب نشانه اي براي باشگاه فكرسازي است كه هم در سطح فراگير معنا دارد هم در زندگي روزمره مايه مي گستراند. بنابراين اتاق فكر، مغزي براي انديشيدن، ذهني براي پرواز كردن و فكري براي گشودن است تئوري اتاق فكر براي كساني است كه دغدغه تفكر دارند و درصدند راهي براي ورود به انديشه و خردمندي پيدا كنند.
فكر، پويشي روش مند وبي پايان است و در اثر تعامل ذهن و مغز پديدار مي شود و فلسفه راهي عقلاني و استدلالي براي ورود به عرصه فكر است فلسفه فكر، سفري از سطح به عمق است.
پديده فكر و انسان نشان از عمق و بزرگي دارد و چون فكر انساني، زير ساخت وجودي او به شمار مي آيد و با مفهوم سازي نشانه اي از خود بر جاي مي گذارد از اين رو نوشته يا گفته يا اشاره سه نسخه براي تبيين فكر مي باشند.
در فكر، سه پرسش بنيادي وجود دارد چه كسي فكر مي كند؟ چگونه فكر مي كند؟ تا چه اندازه فكر مي كند؟
در نهاد فكر، انسان هم مي انديشد، هم انديشه سازي مي كند و هم درباره انديشه و انديشيدن مي پرسد و تصميم مي گيرد. فكر با حيرت شروع مي شود و سپس با مفهوم سازي ساختارش قابل فهم مي شود.
فكر در نهاد سكوت مي رويد بارور مي شود و گشايش پيدا مي كند. فكر هم سرچشمه آگاهي است و هم منشاء پديداري آگاهي منطق فكر؟
منطق فكر نشاني از حقيقت فكر دارد كه اهميت فكر را مي نماياند. منطق فكري به نحوي ساده كردن فكر است كه درست فكر كردن را به زيبايي بيان كند، چون فكر در اين حالت در ملاحظات روشي توجيه مي شود و به مقتضاي منطق فكري از جدل، سفسطه، شعر خطابه در امان مي ماند. منطق فكري كليد فهم هر آگاهي است كه بدون آن نه پرسشي بنيادين آفريده مي شود و نه انتظار آگاهي بنيادين انتظاري بايسته است.
شكوفايي فرهنگي نيز نيازمند پديده فكر و انديشيدن است. ذهن هم مدل سازي مي كند و هم در صدد ارزيابي مدل ها برمي آيد و هم مسائل را در ساختار جديد به عمق و وسعت معناي مي آرايد فكر با روش و منطق فكري، مدل فكري مي سازد. اين مدل درصدد شكار ريشه و مسايل پايه است تا طبق آن آگاهي پايه پديدار شود. اين مدل، اصل را بر ساده سازي قرار مي دهد تا مفهوم شي به روشني نمايش داده شود. پديده فكر همواره در حال تحول و تكامل است.
در فرآيند سازي، پرسش متدي اصلي كليدي است كه كمتر مورد هوش ورزي و تعمق جدي قرار گرفته است.
