دانلود مقاله امنیت غذایی و توسعه پایدار کشاورزی و منابع طبیعی

بخشی از مقاله

چکیده

بایستی یادآوری شود که اگر آب مایع حیات باشد، خاک نیز بستر حیات است از اینرو کلید توسعه و پایداری در کشاورزی خاک سالم میباشد. در درجه نخست باید دانست که کدام جز خاک در ثبات و پایداری آن بیش از اجزاء دیگر مؤثر می باشد. کشاورزان و محققان با تجربه و تحقیق دریافتهاند که جز آلی خاک نقشهای بسیار مهمی را در پویایی و حیات آن ایفا میکند؛ بنابراین راههای گوناگونی برای حفظ و همچنین افزایش ماده آلی خاک میبایستی اتخاذ شود به طور کلی دو راه برای انجام این کار وجود دارد: یک راه این است که مواد کمپوستی، کود دامی پوسیده، مالچ علفی خشک و دیگر مواد آلی غنی از عناصر مغذی، بر روی زمین زراعی پخش شود، این روش هزینههای کارگری و مصرف سوخت زیاد را به دنبال دارد. راه دیگر که مقرون به صرفه میباشد کاشت گیاهان پوششی است این گیاهان مواد آلی و نیتروژن را در مزرعه با استفاده از انرژی خورشیدی تولید میکنند و سپس به زمین باز میگردانند. از طریق حفظ و بهبود ثبات خاک میتوان از طبیعت الگو گرفت تا برخی از زیانها (فرسایش) و هزینهها (کود و ...) کاهش یابد؛ همانطور که به ندرت در مراتع طبیعی زیان آفات، فرسایش و کاهش حاصلخیزی مشاهده میشود.

کلمات کلیدی: کشاورزی، خاک، مواد آلی، تولید، پایداری

مقدمه

در طی قرن های اخیر انسان ها بر اساس ایده انسان محور Anthropocontric) )، مبنی بر این که ارزش موجودات زنده بر اساس میزان مفید بودن آن ها برای انسان تعیین می شود، با محیط اطراف خود رفتار کرده اند. نوعی اعتقاد نادرست که مبتنی بر آن، فقط انسان ها دارای ارزش بوده و محیط زیست فقط برای تامین منافع آنهاست و سایر موجودات هیچ گونه حقوقی ندارند. پیامدهای ناشی از این نوع نگرش غارت منابع طبیعی، تخریب و آلودگی محیط زیست و گرم شدن زمین بوده است. در مقابل ایده انسان محور، ایده زیست محور ( Biocentric ) مبنی بر این که کلیه موجودات زنده به خودی خود ارزشمند بوده و حق زندگی دارند بدون آن که میزان سودمندی آن ها برای انسان در نظر گرفته شود، به وجود آمده است. بر اساس این نوع نگرش انسان با محیط زیست به طور منطقی رفتار می کند و منابع زمین را استثمار نمی کند. برای رسیدن به توسعه پایدار در هر زمینه ای ابتدا باید اجزا و سیستم های پایدار برای زمینه مورد نظر به وجود آید مثلا برای دست یابی به توسعه پایدار در کشاورزی و رسیدن به سطحی از تولید که امنیت غذایی را تضمین کند باید اجزا مربوط به این زمینه در جهت ثبات و پایداری حرکت کنند. برنامه های مورد نیاز برای رسیدن به کشاورزی پایدار بایستی با توجه به شرایط اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی و در نهایت با توجه به وضعیت مزارع و زمین های کشاورزی منطقه مدنظر تدوین شوند.

توسعه

توسعه ای که نیازهای زمان حال را برآورد سازد بدون آنکه توانایی نسل های آینده در برآورده سازی نیازهایشان را به خطر اندازد. در این تعریف دو مفهوم کلیدی وجود دارد: مفهوم »نیازها« به ویژه نیازهای اساسی جهان فقیر، به کدام اولویت مهمتر باید تخصیص داده شود؛ و موضوع محدودیت که به واسطه شرایط فناوری و سازمان اجتماعی بر توانایی های محیطی برای دست یابی به نیازهای اکنون و آینده تحمیل شده است (مجمع بروندلند، .(1987 این لغت به معنای دستیابی به توسعه اقتصادی و اجتماعی در مسیری است که منابع طبیعی یک کشور را تهی نکند. پایداری جنبه های گوناگونی دارد. اول از همه نیازمند حذف فقر و محرومیت می باشد. دوم نیازمند نگه داری و بهبود منابعی است که به تنهایی می توانند حذف فقر را به طور دایمی و همیشگی تضمین کنند. سوم این که باید مفهوم توسعه را گسترش دهیم که فقط محدود به رشد اقتصادی نباشد بلکه توسعه اجتماعی و فرهنگی را هم شامل شود.

کشاورزی پایدار

روش های کشاورزی و دوست دار محیط زیست که اجازه تولید محصولات زراعی و دامی را بدون آسیب به بوم سامانه می دهد. تأثیر این روش می تواند بر خاک، منابع آبی، گوناگونی و تنوع زیستی و سایر منابع طبیعی اطراف باشد. مفهوم کشاورزی پایدار یک مفهوم بین نسلی است (Intergeneration) است بدین معنی که ما اساس کار را بر حفظ یا بهبود منابع طبیعی در عوض تهی یا آلوده سازی آن قرار داده ایم. شیوه های کشاورزی که استفاده از منابع تجدید شونده (یا جایگزین شونده) را کارا می سازد و بر اصل اساسی عدم تخریب محیط زیست یا بوم شناخت محلی استوار است. مثالی برای این شیوه های کشاورزی: برگزیدن محصولاتی که مناسب شرایط آب و هوایی هستند و بر این اساس نیاز آبی کمتری دارند. کشاورزی پایدار سه هدف عمده در بر دارد: - 1 نظارت زیست محیطی، -2 سودآوری کشاورزی، -3 شکوفایی جوامع کشاورزی؛ این سه هدف با نظم و ترتیب گوناگونی قابل تعریف هستند و ممکن است از دیدگاه یک کشاورز یا یک مصرف کننده مورد بررسی قرار گیرند.

امنیت غذایی

بنابر تعریف سازمان مللفدر سال 1986، امنیت غذایی را دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات برای داشتن یک جسم سالم میدانند. طبق این تعریف موجود بودن غذا، دسترسی به غذا و پایداری در دریافت غذا سه عنصر اصلی میباشند.

سرمایه گذاری در کشاورزی نیل به امنیت غذایی

رهایی از گرسنگی حق اساسی مردم است. گرسنگی حرمت انسان را خدشه دار می سازد و مانعی در راه پیشرفت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جامعه است. سرمایه گذاری در کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است. با سرمایه گذاری در بخش کشاورزی و حمایت و توسعه آموزش و بهداشت در جامعه میتوان به امنیت غذایی ذر جامعه کمک کرد تا همه دنیا از آن سودمند خواهند شد. سازمان فائو برای ارتقاء امنیت غذایی با کشورهای جهان همکاری نزدیک دارد. در ایران اگرچه وضعیت امنیت غذایی خوب است اما در سطح بسیاری از کشورهای دیگر دنیا این گونه نیست. سازمان فائو از سال 1964 میلادی با همکاری بنگاه های مالی دولتی و خصوصی به کشورهای عضو یاری رسانده است و برنامههای بسیاری برای سرمایه گذاری در کشاورزی و توسعه بخش روستایی با اجرا گذاشته است. سازمان فائو در ایران نیز بعد از انقلاب اسلامی، بیش از ده ها پروژه در رمینه های گوناگون مانند امنیت زیستی، تغذیه، سلامت و کیفیت غذا، اقتصاد و آمار، آبیاری و ذخایر آبی، ماهیگیری و آبزیان و همچنین تولیدات و بهداشت دام، با هدف بالا بردن سطح تغذیه ارتقاء تولیدات کشاورزی، بهبود زندگی جمعیت روستایی و توانمندسازی به انجام رسانده است. این پروژه ها به طور مستقیم یا غیر مستقیم در خدمت دستیابی به امنیت غذایی در ایران بوده است. هدف برخی پروژه ها تدوین چارچوبی برای توسعه پایدار کشاورزی و

کمک به کشورهای عضو اکو از جمله ایران، جهت برنامه منطقه ای برای امنیت غذایی بوده است و از طریق این پروژه ها کمک های اضطراری، به نیازهای اضطراری کشورها در زمان بحران هایی مانند زلزله، سیل، خشکسالی و آنفلوآنزای مرغی پاسخ داده شد.

پیشنهاد برای رهایی از مشکل ناامنی غذایی

شاید اولین و مهمترین کار برای تامین امنیت غذایی تقویت دبیر خانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی است. این شورا باید یک اتاق فکر از خبرگان، متخصصین و دست اندر کاران تغذیه، کشاورزی، اقتصاد، متولیان آموزش و فرهنگسازی و سایر مسوولین ذیربط بوجودآورد و وزارت جهادکشاورزی میتواند در این مجموعه نقش متولی امنیت غذایی را دارد1 .ف اصفهانی یکی از اعضای هیات علمی موسسه پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی معتقد است: کشاورزی ارگانیک یکی از روشهای تولید غذای سالم است و تولید غذای کافی و سالم برای آحاد جامعه از اهداف بخش کشاورزی است. این روش به حفظ تعادل اکولوژیکفو تقویت فرآیندهای بیولوژیک کمک میکند. وی در مورد علل توجه زیاد به کشاورزی ارگانیک در جهان میگوید: استفاده زیاد از کود و سم شیمیایی نگرانیهایی را درباره از بین رفتن گونههای حیات وحش و زیستگاههای طبیعی، مصرف منابع تجدیدناپذیرف محیط، بیماریهای ناشی از باقی ماندن سموم در مواد غذایی، افزایش آگاهی عمومی درباره مصرف محصولات ارگانیک و جهتگیری مجدد کشاورزی به سوی نیازهای مردم موجب افزایش سطح اراضی تحت مدیریت ارگانیک در جهان شدهاست.2 باید کشاورزی کشور از معیشتی به اقتصادی تبدیل شودفل رسیدن به رتبه برتر در حوزه علم و فن آوری از اهداف برنامه پنجم توسعهاست افزود: تبدیل کشاورزی معیشتی به اقتصادی و تامین امنیت غذایی در منطقه راه را برای رسیدن به این هدف مهم هموار میکند و در واقع تامین امنیت غذایی شاه کلید امنیت سیاسی و اقتصادی است. با برنامه ریزی و توجه به این نامگذاری باید از تمام ظرفیتها واستعدادهای موجود در بخش کشاورزی استفاده شود تا تحول بزرگی در بخش کشاورزی بوجود آیدل

وضعیت امنیت غذا و تغذیه در ایران

در کشور ایران سوء تغذیه نه به دلیل کمی درآمد بلکه به سبب نداشتن آگاهی از اصول تغذیهاست. به طور کلی دادههای موجود سه روند مهم و تعیین کننده در زمینه غذا و بیماریهای متایولیکی را نشان میدهد، ف

1. افزایش چشم گیر مصرف چربی در جامعه ف

2. افزایش سریع و چشم گیر مرگ و میر ناشی از بیماریهای قلب و عروق ف

3. اضافه وزن و چاقی بخصوص در زنان میانسال ف

مشکلات بر سر راه توسعه پایدار

ایران در یک اقلیم نیمه خشک واقع شده است و از اینرو در کشاورزی با چالش های جدی مانند کمبود آب، فرسایش و حاصلخیزی زمین ها روبرو است. قرار گرفتن در یک ناحیه خشک علاوه بر کمبود آب، مشکلات ناشی از شوری، فرسایش آبی و بادی به علت نبود پوشش گیاهی روی زمین و حاصلخیزی کم در پی پایین بودن مواد آلی خاک را به دنبال دارد. متأسفانه در 50 سال اخیر به علت عدم آگاهی از پیامد های ناشی از استفاده ادوات نامناسب برای کشت و کار در کشاورزی مانند گاوآهن برگردان دار، مشکلاتی مانند تشدید فرسایش، تسریع در تجزیه مواد آلی خاک (معدنی شدن) و اتلاف آب در نتیجه برگردان خاک را رقم زده است. حال با توجه به چالش های موجود در بخش کشاورزی کشور، باید برنامه هایی مبتنی بر کاهش فرسایش خاک، افزایش ماده آلی خاک و بهبود حفظ رطوبت در خاک پیش بینی شود و برای کشاورزان توجیح اقتصادی داشته باشد. اگر ما خواستار پایدار بودن تولید در بخش کشاورزی و به دنبال امنیت غذایی در درازمدت باشیم بایستی نظام های پایداری برای بخش کشاورزی کشورمان با توجه به شرایط گوناگون از جمله اقلیم و خصوصیات خاک آن منطقه داشته باشیم.

راهکارها

از جمله این راهکارها برای حل مشکلات ناشی از قرار گرفتن در ناحیه خشک، افزایش ماده آلی خاک می باشد وقتی خاک ما دارای مقدار بهینه ای از ماده آلی (%5-3/5) باشد حاصلخیزی خاک حفظ می شود چون عناصر به تدریج آزاد شده و در اختیار گیاه زراعی قرار می گیرد و در نتیجه از شستشوی مواد غذایی ممانعت می شود. مزیت دیگر بالا بودن مواد آلی در خاک این است که موجب بهبود ذخیره رطوبت در آن می شود چون مواد آلی دارای تخلخل بالایی نسبت به دیگر اجزای خاک دارند. همان طور که گفته شد بهره وری از زمین نباید یک طرفه باشد یعنی فقط برداشت از خاک انجام شده و چیزی به آن برگردانده نشود، این رابطه باید دو طرفه باشد تا در دراز مدت انسان زیان نبیند. برای مثال حداقل %30 بقایای گیاهی بعد از برداشت محصول روی خاک بماند تا خاک بتواند بخشی از عناصر از دست رفته را بازیابی کند. نتیجه دیگر بالا بودن مواد آلی در خاک جلوگیری از فرسایش آبی و بادی می باشد؛ در خصوص چگونگی کاهش فرسایش آبی، مواد آلی علاوه بر افزایش نفوذپذیری به آب، ظرفیت نگهداری آب در خاک را به وسیله بالا بردن خلل و فرج افزایش داده و همچنین تهویه را بهبود می بخشند. در رابطه با ممانعت از فرسایش بادی، مواد آلی مانند سیمانی هستند که ذرات خاک را به هم متصل کرده و در نتیجه خاکدانه های مناسبی را به وجود می آورند و از پودر شدن خاک و باد بردگی آن می کاهند و همچنین از تشکیل کلوخه به هنگام خاک ورزی در شرایط خشک یا رطوبت بالا جلوگیری می کنند. مواد آلی و بقایای گیاهان فشردگی خاک ناشی از تردد ماشین های کشاورزی را کاهش می دهند، زمانی که خاک از لحاظ ماده آلی فقیر باشد مستعد فشردگی و تشکیل لایه نفوذ ناپذیر در عمق 30 سانتیمتری برای ریشه گیاهان است این فرایند زمانی که خاک رطوبت بالایی داشته باشد و تردد ماشین ها صورت بگیرد رخ می دهد. افزایش در محتوای ماده آلی خاک در طی سیستم عدم خاک ورزی، علاوه بر افزایش جذب و نگهداری رطوبت، به دلیل در اختیار گذاشتن عناصر غذایی در اختیار گیاه، باعث افزایش تولید گیاه و در نتیجه افزایش زمینپوشی و کاهش فرسایش خاک میشود .(Wright, 2007) حال برای افزایش ماده آلی در خاک باید راهبردهایی ارایه شود؛ نخستین راه حل این است که به هم خوردن خاک به حداقل برسد به عبارتی دیگر از خاک ورزی حفاظتی استفاده شود. دومین راه که مکمل راه حل اول است کشت گیاهان پوششی در زمین می باشد، این گیاهان از فرسایش جلوگیری کرده و علاوه بر آن برگرداندن گیاه پوششی به خاک

محتوای ماده آلی خاک را افزایش داده و با ذخیره کردن عناصر مغذی در بافت های خود آنها را از معرض شستشو دور نگه می دارند. گیاه های پوششی دارای چندین مزیت می باشند از جمله آنها: برخی گیاهان پوششی از خانواده بقولات بوده و موجب تثبیت نیتروژن جوی می شوند؛ برخی دیگر به عنوان کود سبز مورد استفاده قرار می گیرند به نحوی که در دوره گلدهی با خاک مخلوط می شوند و بدین ترتیب درصد ماده آلی در خاک را بالا می برند؛ برخی از آنها در اوایل بهار مورد چرا قرار می گیرند و کسری علوفه اواخر زمستان را جبران می کنند. استفاده از این گیاهان در تناوب ها باعث می شود زمین در طول سال فاقد پوشش گیاهی نباشد و فرسایش اتفاق نیفتد.

گیاه زراعی پوششی (Cover crop)

هر نوع گیاه زراعی که به منظـور جلـوگیری از فرسـایش خـاک کاشـته مـی شـود. ایـن گیـاه اهـداف دیگـری ماننـد بهبـود مـاده آلی خاک، حفظ رطوبـت خـاک، افـزایش نیتـروژن قابـل دسـترس، جـذب مـواد غـذایی بـاقی مانـده از زراعـت قبلـی، کـاهش رشـد علف های هرز و جذب حشـرات مفیـد را نیـز تـأمین مـی کنـد. بـدین منظـور نیامـداران علوفـه ای ماننـد یونجـه، شـبدر و ماشـک و از گنــدمیان، چــاودار از گیاهــان پوششــی مطلــوب بــه شــمار مــی رونــد. (واژه نامــه اگرواکولــوژی تــألیف دکتــر غلامرضــا محمــدی صفحه .(58 استفاده از گیاهان پوششـی و مـالچ هـای زنـده در تنـاوب، عملیـات زراعـی مـؤثری بـرای افـزایش مـواد آلـی خـاک مـی باشد که بر حسـب گونـه گیـاه مـورد اسـتفاده، آن هـا مـی تواننـد علـف هـای هـرز Blackshaw) و همکـاران، (2000 و هـم چنـین حشــرات Vandermeer)، (1995 را کنتــرل کننــد. بــا وجــود ایــن، تنــوع متابولیــت هــای میکروبــی در مراتــع و قســمت هــای زیــر پوشش گیاهان چند سـاله، در مقایسـه بـا تنـاوب هـای زراعـی یکسـاله و از جملـه بقـولات پوششـی، بـه دلیـل خـاک ورزی افـزایش مــی یابــد Bending) و همکــاران، .(2000 متأســفانه کشــت گیاهــان پوششــی اغلــب بــا عملیــات خــاک ورزی گســترده ای بــرای مخلــوط کــردن بقایــای گیــاهی (کــود ســبز) همــراه اســت. در مقابــل، خــاک ورزی همیشــه بــرای حــداکثر بهــره منــدی زیســتی و چرخــه عناصــر غــذایی ضــرورت نــدارد Drinkwater) و همکــاران، 2000؛ Mohr و همکــاران، .(1998 افــزایش تنــوع بقایــا و مقــدار موا د آلـی خـاک بـا اسـتفاده از گیاهـان پوششـی غـلات و بقـولات در سیسـتم کـم خـاک ورزی، دارای پتانسـیل افـزایش جمعیـت و تنوع موجودات زنده خاک نیز مـی باشـد. در واقـع تـراکم زیـاد بنـدپایان کوچـک بـا ورودی هـای بیشـتر مـاده آلـی خـاک از طریـق گیاهــان پوششــی و شــبدر کشــت شــده زیــر غــلات بســتگی دارد Axelsen) و Kristensen، .(2000 البتــه هنــوز در خصــوص اثــرات متقابل بین گیاهان پوششـی، موجـودات زنـده خـاک و ویژگـی هـای فیزیکـی و شـیمیایی خـاک کمبـود اطلاعـات وجـود دارد. ایـن فقدان اطلاعـات سـبب شـده اسـت تـا پـیش بینـی بهتـرین زمـان و مکـان عملکـرد گیاهـان پوششـی مشـکل باشـد Vandermeer)، .(1995

کود سبز (Green manure)

یک گیاه زراعی پوششـی کـه بـه منظـور کـاهش فرسـایش، بهبـود مـاده آلـی و شـرایط فیزیکـی خـاک و نیـز افـزایش نیتـروژن قابل دسترس خاک کاشته شـده و سـپس بـه خـا بازگردانـده مـی شـود. نیامـداران علوفـه ای بـه علـت همزیسـتی بـا بـاکتری هـای ریزوبیوم و توانای ی تثبیت نیتروژن در اولویـت قـرار دارنـد. البتـه گنـدمیان نیـز بـه علـت برخـورداری از رشـد سـریع و تولیـد زیسـت توده کافی مـی تواننـد در افـزایش مـاده آلـی، کـاهش فرسـایش و جـذب نیتـرات هـای مـازاد خـاک و جلـوگیری از آبشـویی آن هـا نقش به سزایی داشته باشند. (واژه نامه اگرواکولوژی تألیف دکتر غلامرضا محمدی صفحه (112-111

گیاه زراعی پاک کننده (Cleaning crop)

هر نوع گیاه زراعی کـه بـه منظـور کـاهش آلـودگی علـف هـای هـرز یـک مزرعـه در تنـاوب قـرار داده مـی شـود. بـرای کـاهش اســتفاده از علفکــشهــا در مقابلــه بــا علــفهــای هــرز از گیاهــان وجینــی یــا ردیفــی مثــل ذرت و ســیب زمینــی، همچنــین بــرای بهرهمند شـدن از خاصـیت دگـرآسـیبی (آللوپـاتی) از گیاهـانی ماننـد سـورگوم و چـاودار در تنـاوبهـای زراعـی اسـتفاده مـیشـود. صیفیکـاران سـالهـای متمـادی از گیاهـان خفـه کننـده (Smother crops) بـرای مبـارزه بـا علـفهـای هـرز بـر سـر منـابع غـذایی رقابت میکننـد، ولـی گیاهـان پوششـی عـلاوه بـر ایـن دارای خاصـیت قـوی آللوپـاتی هسـتند کـه مـیتـوان بـه طـور زنـده و یـا از بقایای آنها بـرای کنتـرل علـفهـای هـرز اسـتفاده کـرد. هـم اکنـون روش زراعـی اسـتفاده از گیاهـان پوششـی بـه وسـیله زارعـین صیفیجات پذیرفته شده است (رحیمیان و همکاران (1375 و .(Wyenandt, C.A et al 1996)

نتیجهگیری

کلید پایداری در کشـاورزی، خـاک مـیباشـد. هـدف اسـتفاده از روشهـای حفاظـت خـاک افـزایش ظرفیـت نفـوذ آب در خـاک بــه منظــور کــاهش روانــاب، افــزایش زبــری ســطح خــاک بــه منظــور کــاهش ســرعت آب یــا بــاد، بهبــود بخشــیدن بــه پایــداری خاکدانــههــا، محافظــت خــاک در مقابــل اثــر تخریبــی قطــرات بــاران اســت. راهکارهــای حفاظــت خــاک در برابــر فرســایش از طریــق عملیات زراعی، استفاده از تناوبزراعـی، گیاهـان پوششـی و جنگـل زراعـی مـیباشـد. عملیـات مـدیریت خـاک شـامل پخـش کـاه و کلش در سطح زمین، اضافه کردن کود سـبز بـه خـاک، دادن کـود حیـوانی تخمیـر شـده و افـزایش مـواد آلـی خـاک کـه منجـر بـه بهبود ساختمان خـاک و امکـان رشـد گیـاه بـه نحـوی کـه منجـر بـه پوشـش انبـوه گـردد فـراهم آیـد. و بـه کـارگیری خـاک ورزی حفاظتی برای تغییر در و ویژگیهای خاک بـه منظـور حفـظ، اصـلاح و احیـاء خـاک کـه شـامل دو اصـل مهـم اسـت: الـف- کـاهش تردد وسـایل و ادوات کشـاورزی بـر روی خـاک بـه منظـور جلـوگیری از فشـرده شـدن خـاک، ب- اجتنـاب از برگردانـدن خـاک بـه منظور حفظ رطوبت و جلوگیری از فرسایش خاک.

عبانم

ل118 .زییاپ .مود لاس .هعسوت و یزرواشک داصتقا .ییاذغ تاعیاض و یزرواشک یلیدبت عیانص .(1373) .نیهم ،روپریصن و دیزیاب ،یخودرم .1

لهام ید .6 هرامش همانهژیو .نوتیز .اهدوک هنیهب فرصم قیرط زا اهیزبس لرتنک ترورض .(1377) .رفعجدمحم ،یتوکلم .2