بخشی از مقاله
بررسي تحول مفهوم محله در محلات شهرهاي دوران معاصر در ايران
(نمونه موردي : محله سرشور ، محله تورج ، محله 9 قاسم آباد )
مقدمه
پيدايش مفاهيمي چون محله و چگونگي زندگي جمعي مردم ريشه در رفتار اجتماعي آنها داشته كه آن هم برگرفته از فرهنگ خاص آن زمان و مكان مي باشد .محله در گذشته داراي مفاهيم و ارزشهاي خاص سكونتي براي گروههاي قومي نژادي ، مذهبي و صنفي بوده كه در يك ساختار كالبدي منسجم و پيوسته ، علاوه بر خدمات دهي به ساكنين ، باعث ايجاد حس هويت و تعلق در اهالي محله و همبستگي و انسجام در كل بافت محله مي كرده است .
تحولات صورت گرفته طي دهه هاي اخير در شهرسازي ايران باعث ايجاد تغيير و تحولاتي در مفهوم كاركردي محلات در قسمتهاي مختلف شهرها شده است .
درجه كم رنگ شدن كاركرد محله در بافتهاي مختلف شهرهاي ايراني متفاوت بوده و آنچه كه مسلم است تحولات اجتماعي ، فرهنگي صورت گرفته در اكثر محلات باعث تغيير محله كهن ايراني و ظهور ساخت جديدي از مجتمع هاي زيستي در شهرها شده است .
طرح مسئله
در نظام كهن شهرهاي ايراني مناطق مسكوني با تفكر سيستم محله اي شكل مي گرفت و محله در نخستين گام ، بنياني بود اجتماعي كه با مفاهيمي چون احساس تعلق و مشاركت همراه بود . محله به عنوان يك بلوك ساختماني نقش مهمي در شناسايي ، جهت يابي و شناخت شهر و خوانايي آن دارد .
در گذشته فعاليتهاي اجتماعي در داخل محلات از اهميت بالايي برخوردار بوده زيرا حركتهاي مثبت و منفي اجتماع داخل محلات تأثير مستقيمي بر كل شهر و سيستم حكومتي وقت داشته است ، امري كه فقدان آن در محلات امروز به روشني ديده مي شود به راستي خلاء وجود چنين فعاليتها و گروههاي متحد اجتماعي در محلات امروز ناشي از چه مواردي است كه اينگونه ساكنين را بي تفاوت و روابط اجتماعي را كم رنگ كرده است ؟ مي توان اساسي ترين سؤال در خصوص محله و مفاهيم آن در كشور ما را به اين صورت عنوان كرد كه " بطور كلي محلات در گذشته داراي چه خصوصيات عملكردي و كاركردي ، بصري و .. بوده اند كه امروزه بعد از گذشت قرنها هنوز مي توان حس هويت ، تعلق ، صميميت و پايداري روابط را در آنها يافت ؟ به عبارتي محلات در دوران معاصر تا چه اندازه سعي در حفظ ارزشهاي حاكم بر محلات گذشته شهرهاي كهن كشور مان داشته اند ؟
هدف تحقيق
اين پژوهش ، تلاشي است در راستاي بررسي الگوها ، ارزشها و شاخصهاي حاكم بر محلات در دوره هاي مختلف گذشته در ايران و اشاره به وضعيت محلات در دوران معاصر ، باتوجه به تغيير الگوهاي زندگي ، ورود اتومبيل و همچنين تأثير طرحها و ضوابط شهرسازي در شكل گيري فضاهاي مسكوني ، اشاره به كمبودها و فقر امكانات و خدمات رفاهي در اين فضاها و نيز نگاهي خواهيم داشت به روابط اجتماعي موجود در محلات شهرهاي امروزي تا بتوان در آينده با توجه به موارد ونتايج حاصل شده از اين تحقيق ، راهكارهايي را جهت ساماندهي و ارتقاء كيفيت محله ها ارائه دهيم .
نمودار فرايند تحقيق
بطوركلي روند انجام تحقيق مطابق جدول فوق پيش رفته است :
فصل دوم
مباني نظري
در بخش مباني نظري كه شامل كل فصل دوم تحقيق مي باشد به بررسي تعاريف ، مفاهيم و شاخصهاي مربوط و موثر بر شكل گيري محلات و روابط ساكنان آنها در دورانهاي گذشته و معاصر در ايران پرداخته شده است كه بطور كلي موارد مطرح شده در بخش مباني نظري را مي توان طبق دسته بندي ارائه شده در ذيل معرفي كرد :
شهر و جايگاه محله در آن
تاريخچه محله در جهان
مفهوم استخوانبندي شهر و مشخصات آن
انواع بافتهاي شهري بر اساس رشد و توسعه فضايي شهرهاي ايران
بررسي و شناخت محله :
خصوصيات محلات در گذشته ( از لحاظ كالبدي ، اجتماعي ، دسترسي) ، خصوصيات محله در دوران معاصر ( از لحاظ كالبدي ، اجتماعي ، دسترسي)
لازم به ذكر است كه مبناي بررسي خصوصيات محلات در نمونه هاي انتخابي در شهر مشهد با توجه به كليه شاخصهاي مطرح شده در بخشهاي كالبدي ، اجتماعي و دسترسي در دوران قديم و دوران معاصر مي باشد كه در هريك از بخشها موارد زير عنوان شده است :
بررسي خصوصيات محلات در گذشته
1. سازمان كالبدي محلات
- بافت - وسعت و اندازه محله - سيماي محله
- محدوده و موقعيت محله ها نسبت به يکديگر -شکل - مركز محله
- اصول حاكم بر سازمان بصري محلات :
اصل محصور کردن فضا ، اصل ايستايي و پويايي فضاهاي محصور ، اصل وحدت نما ، اصل فضاي متباين ، اصل مقياس و تناسب ، اصل قلمر ، اصل سلسله مراتب
2.سازمان دسترسي:
- انواع راهها
- سلسله مراتب کارکردي ـ فضايي راهها
- کارکردهاي اجتماعي راهها
- عوامل مؤثر در نحوۀ شکل گيري راهها:
• شكل راهها ( ارگانيك ، مستقيم )
• خصوصيات سطوح جانبي راهها ( طراحي شده ، طراحي نشده )
• جنس و بافت راهها ( ساده ، متنوع و مزين )
• راهها و عناصر شاخص
• ابعاد و تناسبات فضايي راهها
• پوشش معابر ( سرباز ، سرپوشيده )
3. سازمان اجتماعي
- جمعيت و ترکيب اجتماعي محلات مسکوني
- روابط اجتماعي حاکم بر محله هاي مسکوني :
- نحوه اداره محله ها
خصوصيات محله در دوران معاصر
منظور از محله در دوران معاصر صرفا خصوصيات محله و اتفاقات رخ داده مربوط به آن در بافت مياني و جديد را شامل مي شود .
بطور كلي در دوران معاصر و با هجوم فرهنگ و تكنولوژي غرب به كشور و پيچيده تر شدن تقسيم كار اجتماعي و قرار گرفتن اتومبيل به عنوان جزء جدايي ناپذير از زندگي روزمره مردم و بالاخره مهاجرت گسترده روستائيان به شهرها ، محله ديگر نمي توانست پيوندهاي دروني و درنتيجه كاركرد خود را همچون گذشته حفظ كند .
گسسته شدن محلات و پيدايش فضاهاي جديد شهري با معيارهاي ، بيگانه با فرهنگ بومي در واقع تبلور فضائي تغييرات مزبور در اوضاع اقتصادي _ اجتماعي كشور است .
1. سازمان كالبدي محلات در دوران معاصر
- بافت : عموما بصورت شطرنجي و داراي نظم و شكل هندسي مشخصي مي باشند
- قلمرو و حدود محلات : قلمرو بيشتر توسط شريانهاي اصلي شهري تعيين مي شود نه بر اساس عرف و روابط اجتماعي ساكنان
- سيماي محله : از خصوصيات محله هاي امروزي وجود تنوع بصري و حجمي از لحاظ وجود ساختمانهايي با نماها و ارتفاعات متفاوت از 1 طبقه مسكوني تا برجهاي و مجتمع هاي مرتفع مسكوني در سطح محلات است . فشردگي كالبدي ، ازبين رفتن فضاهاي باز و وجود خيابانهاي مستقيم بدون رعايت شدن عناصر بصري خاص در آنها از ديگر خصوصيات سيماي محلات امروزيست .
- تغيير مفهوم مركز محله و ميدان محلي : در بافت شطرنجي فضاي مكث و تجمع انسانها معنايي ندارد . زيرا اولويت دادن به حركت سواره تبديل به يك اصل در شبكه بندي محلات شده است . از طرفي استفاده از فضاهاي باز و يا ميدانچه ها به عنوان پاركينگ ، اين فضاهاي نيمه خصوصي را آنقدر عمومي مي كند كه حس مالكيت و تعلق ساكنين نسبت به خود را از بين مي برد .
محله و ظهور تعاريف جديد تقسيمات شهري :
تقسيمات كالبدي شهر براي توزيع مناسب خدمات در سطح شهر و دسترسي بهينه شهروندان ، استفاده مي شود . عموما بصورت : منطقه ، ناحيه ، برزن ، محله ، واحد همسايگي ، گروه واحدهاي مسكوني
2. سازمان دسترسي محلات در دوران معاصر
• شبكه دسترسي در دوران معاصر بيشتر تحت تاثير تقسيمات كالبدي در نظر گرفته شده در طرحها و خيابانهاي اصلي شهري و بافت شطرنجي اعمال شده مي باشد .
• اكثرا با ازبين رفتن مفهوم محله مواجه هستيم
• شيوه شبكه هاي شطرنجي باعث شده نه پياده در آن ايمن باشد و نه سواره
• در اين شيوه تمام خيابانها و كوچه ها شبيه يكديگر هستند و تنها از عرض آنها مي توان به اهميت يا عدم اهميت آنها پي برد .
• طولاني بودن برخي خيابانها و خارج شدن آنها از مقياس محلي
• وجود تقاطع هاي پي در پي درون بافت محله باعث گسستگي فضايي شده .
• محدود شدن پياده رو به نوارهاي باريكي كه بعضا توسط درختان و باغچه اشغال شده .
• 3. خصوصيات اجتماعي محلات در دوران معاصر
• جمعيت ساكن با گوناگوني هاي قومي ، اجتماعي ، اداب و رسوم و.. وتنها برحسب توانهاي اقتصادي و نياز مادي در محله ساكن مي شوند.
• عدم توجه به رابط اجتماعي
• وجود غريبه گري ها
• عدم تمايل به گذران اوقات فراغت در فضاي محله به دلايل مختلف از جمله رسانه هاي ارتباط جمعي ، گرفتاريهاي شغلي و..كه باعث كاهش روابط ، دورشدن مردم از هم ، احساس عدم امنيت ، تنهايي و.. شده است كه نوعي بي هويتي فرهنگي و اجتماعي را در محله بوجود مي آورد .
فصل سوم
شايان ذكر است كه به جهت مقايسه عملكرد و مفهوم محله در بافتهاي قديم ، مياني و جديد شهر كه باتوجه به دورانهاي زماني متفاوت شكل گرفته و بررسي معضلات مربوط به هريك باتوجه به نيازهاي زندگي معاصر ، سه محله: محله سرشور از بافت قديم ، محله تورج از بافت مياني و محله 9 اراضي قاسم آباد انتخاب شده كه بطور خلاصه در ادامه به معرفي هريك و نتايج حاصل از بررسي ها ، مصاحبه ها و برداشتهاي صورت گرفته از سايتهاي عنوان شده ، پرداخته خواهد شد .
در اين فصل به در ابتدا به معرفي شهر مشهد و جايگاه هريك از نمونه هاي موردي انتخابي در شهر و موقعيت هريك از محلات در بافت شهر و خصوصيات مربوط به سازمانهاي مطرح شده در بخش مباني در محلات به بحث و بررسي گذاشته شده است كه موارد فوق را ميتوان طبق سربخشهاي زير دسته بندي كرد :
بررسي جغرافيايي شهر مشهد
روند شکل گيري شهر مشهد
بررسي دوره هاي تاريخي توسعه حصار شهر مشهد
خصوصيات انواع بافتهاي شهر مشهد (بافت سنتي ، بافت مياني ، بافت جديد )
معرفي موقعيت نمونه هاي موردي در شهر مشهد
1- معرفي محله سرشور
محله سرشور يا سرسوق، يکي از محلات مسکوني در شهر مشهد است که در بافت قديمي شهر مشهد قرار دارد . اين محله در محدوده منطقه 8شهرداري مشهد قرار دارد که در فاصله 325 کيلومتري مجموعه حرم مطهر قرار دارد . جمعيت محله بر اساس سرشماري سال 75 برابر با 6873 نفر بوده است .
محله داراي بافتي ارگانيك بوده و وسعت آن در حدود 77 هكتار مي باشد
تمامي خصوصيات محله در هريك از سازمانها بصورت عكس ، نقشه و نمودار و گزارش ارائه گرديده است 2.معرفي محله تورج
محله تورج ، يکي از محلات در شهر مشهد است که در بافت مياني اين شهر قرار دارد . اين محله در محدوده منطقه 1 شهرداري مشهد قرار دارد . از خيابانهاي با اهميتي که از اطراف محدوده عبور مي کنند مي توان به خيابان آبکو از جنوب محدوده ، بلوار قرني از شمال محدوده ، بلوار کلاهدوز از غرب و بلوار مجد از شرق محدوده ، اشاره کرد .
محله داراي بافتي تركيبي كه داراي خصوصيات مشترك ارگانيك و شطرنجي بوده و وسعت آن در حدود 43 هكتار مي باشد .
در خصوص معرفي محله در پژوهش انجام شده كليه كاربريهاي موجود در محله مشخص گرديده ، كليه خصوصيات كالبدي _ بصري محله بصورت عكس و نقشه ارائه گرديده و عناصر شاخص مربوط به بافت محله عنوان شده است .دسترسيهاي تاثيرگذار بر محله و خصوصيات مقاطع عرضي و بدنه هاي مجاور راهها ، سلسله مراتب كاركردي و... توسط نقشه و دياگرامهايي ارائه گرديده است . درخصوص خصوصيات اجتماعي ساكنين محله پرسشنامه هايي در محله پر شد كه نتايج مربوط به هريك از سوالات بصورت نمودار مشخص و مقايسه شده است .
3. معرفي محله 9 قاسم آباد
اين محله يکي از 10 محله پيشنهادي در طرح آماده سازي اراضي قاسم آباد مي باشد که در شرقي ترين قسمت قاسم آباد و در نزديکي جاده مشهد ـ قوچان قرار دارد . عبور شريانهاي اصلي و مهم موجود در قاسم آباد از مجاورت اين محله از خصوصيات بارز محدوده است که در بخش دسترسي بطور کامل به آن پرداخته خواهد شد . وسعت محدوده حدود 29 هکتار مي باشد .
در خصوص معرفي محله نيز مانند دو محله ديگر كليه كاربريهاي موجود در محله مشخص گرديده ، كليه خصوصيات كالبدي _ بصري محله بصورت عكس و نقشه ارائه گرديده و عناصر شاخص مربوط به بافت محله عنوان شده است .دسترسيهاي تاثيرگذار بر محله و خصوصيات مقاطع عرضي و بدنه هاي مجاور راهها ، سلسله مراتب كاركردي و... توسط نقشه و دياگرامهايي ارائه گرديده است . درخصوص خصوصيات اجتماعي ساكنين محله پرسشنامه هايي در محله پر شد كه نتايج مربوط به هريك از سوالات بصورت نمودار مشخص و مقايسه شده است .
فصل چهارم
در اين فصل به تجزيه و تحليل هريك از محلات پرداخته شده است و خصوصيات مربوط به هريك از سه محله كه در سه بافت عنوان شده قرار دارند مشخص گرديده و مطابق جدول فوق ارائه گرديده است و در ادامه به مقايسه محلات با يكديگر و بررسي مشكلات هريك و ارائه راهكارهاي مناسب درخصوص هريك پرداخته شده است .
كه در ذيل خلاصه اي از مباحث فوق ارائه مي شود : نمونه اي از خصوصيات مربوط به محلات
