بخشی از مقاله
چکیده
بازار محصولات کشاورزی یک بازار فاصلهای است که در آن تولیدکنندگان و مصرف کنندگان در مکانهای مختلف توزیع شده اند. هـدف از ایـن تحقیـق تحلیل قانون یک قیمتی از طریق ارزیابی پیوستگی و نوع پیوستگی بازارهـای ٥ محصول منتخب زراعی ( برنج، پیاز ، زعفران، سیب زمینی و عدس)و همچنـین کل محصولات بخش کشاورزی ایران در ٩ شهر مهم کشور ( اصفهان، اهـواز، ارومیه، تبریز، تهران، شیراز، رشت، کرمان و مشهد) بوده است. در این تحقیـق از اطلاعات سری زمانی ماهانه در دوره زمانی فـروردین ١٣٦١ تـا اسـفند ١٣٧٨ استفاده شده است و آزمون فرضیه ها براساس الگوی راوالیون و سریهای زمانی پایا صورت گرفته است. بدین ترتیـب در مجمـوع بـرای انجـام ایـن تحقیـق از ده هزار داده آماری استفاده شده و شـاخص خـرده فروشـی کالاهـا و خـدمات مصرفی از منابع اطلاعاتی موجود در بانک مرکزی استخراج، سـازماندهی و در بسته نرم افزاری EViews ثبت شده است. طبق نتایج حاصل، فرضـیه پیوسـتگی قوی و کوتاه مدت در بـین اکثـر بازارهـا رد شـده اسـت. بـه ایـن ترتیـب بـازار محصولات زراعی در ایران از شرایط مطلوب دوربوده است. پیوستگی بازارهـا در بلندمدت حدود ٣٩% براورد شده است که نوع ارتباط بـین بازارهـا اغلـب از
عضو هیأت علمی دانشگاه مازندران
عضو هیأت علمی دانشگاه مازندران
68 پژوهشنامه بازرگانی
الگوی بازار حاکم (قیمت گذار) پیروی می کند؛ برپایه اطلاعات مورد استفاده در این مطالعه، در تمام بازارها بهاسـتثنای بـازار پیـاز، بازارهـای تولیـدی حـاکم بوده و منشاﺀ تغییرات قیمت بودهاند .
تحلیل قانون یک قیمتی در بازار .... 87
مقدمه
بازار محصولات کشاورزی نوعی از بازار است که تولیدکنندگان و مصرفکنندگان بـا یکــدیگر ارتبــاط مســتقیم نداشــته و در مکــانهــای مختلــف قــرار دارنــد. توزیــع مکــانی تولیدکنندگان و مصرف کنندگان موجب تبعیض قیمت محصول در نقاط مختلف میشـود.
از دیدگاه نظری این اختلاف قیمت حداقل برابر هزینه حمل است، ولی در واقعیت عـواملی موجب اختلاف معنیدار در قیمت یک محصول در مکانهای مختلف میشود. این عوامل شامل اطلاع رسانی ضعیف و زمان بر، ضایعات محصولات، نسبت تراکم جمعیت بازارهای انحصاری، کمبود تجهیزات ترابری یا ارتباطی است. هر چه آثار اینگونه عوامـل بـر تفـاوت یاتبعیض قیمتی بیشتر باشد، بازا محصول از کارآیی کمتر برخوردار بوده و نظام یک قیمتـی محصول، ضعیف تلقی میگردد. بنابراین، عوامل توسعه نیافتگی بازار مانند انحصار خرید یا فروش، اطلاع رسانی ناکـافی و پرهزینـه، مـانع از دسـتیابی بـه کـارآیی بـازار شـده و باعـث اختلال در توزیع درآمد خواهدگشت.
یکی از ویژگیهای محصولات کشاورزی نوسانات مداوم قیمت آنها است. در اقتصـاد در حال توسعه و پیشرفته ثبات نسبی قیمتها بسیاراهمیت دارد. ولی، امکان تثبیت قیمتهـای محصولات کشاورزی بطور طبیعی بعید بوده و معمولا با اعمال سیاسـتهـای قیمتـی برقـرار میگردد. نوسانات قیمتی در محصول کشـاورزی در اثـر تغییـرات فصـلی (بـدلیل تغییـرات شرایط جوی)، تغییرات سیکلی ( بدلیل وقفه بین تصمیمگیری بـرای تولیـد تـا تولیـد توسـط تولیدکننــدگان)، تغییــرات رونــد (بــدلیل شــرایط اقلیمــی، تغییــرات فنــاوری، جمعیــت تقاضاکننده و تغییر سلیقه ) و تغییرات غیرقابل پیش بینی ( بحرانهای طبیعی وانسانی) ایجـاد میشود. بنـابراین، منظـور از ارتبـاط بـین توزیـع مکـانی قیمـتهـا، چگـونگی اثرگـذاری یـا اثرپذیری تغییرات قیمت از یک مکان تا مکان دیگر میباشد که بطور مدام اتفـاق مـیافتـد١.
١. در این تحقیق منشاﺀ تغییرات قیمت مانند تغییرات طبیعی (فصلی)، تصمیم گیری (سیکلی) و برونزا
(سیاستهای دولت) مورد توجه نبوده، بلکه تنها ارتباط بین تغییر قیمت در بازارهای مختلف یک محصول معین مورد نظر است. به عبارت دیگر، هدف از این تحقیق برآورد الگوی پیش بینی قیمتها یا تحلیل عوامل مؤثر بر تغییرات قیمت نیست.
88 پژوهشنامه بازرگانی
بررسی چنین ارتباطی لزوماﹰ باید بصورت پویـا صـورت گیـرد. ارتبـاط بـین قیمـتهـای هـر محصول کشاورزی در بازارهای فاصله ای ممکن است بصورت کوتاه مدت، بلند مـدت و یا مستقل باشد. در یک ارتباط کوتاه مدت، اثر تغییرات قیمت از یک مکان به مکـان دیگـر آنی و بدون وقفه زمانی صورت میپذیرد. در چنین حالت، پیوسـتگی بـین دو بـازار کامـل بوده و معیاری از کارایی کامل بازار تلقی میشود. اگر تغییر قیمت در یـک مکـان موجـب تعدیل قیمت در مکان دیگرشده و این تعدیل در بلند مدت کامل گردد، پیوسـتگی از نـوع بلندمدت خواهد بود. برخلاف مـوارد مـذکور، ممکـن اسـت نوسـانات قیمـت در دو بـازار مستقل از یکدیگر صورت پذیرد، به نحوی که حتی در بلندمدت نیز پیوسـتگی بـین بازارهـا مشاهده نشود. دو بازار مستقل تنها در مناطقی که انحصار کامـل فـروش وجـود دارد یـا در بازارهای مجزا قابل مشاهده است. در این صـورت، انحصـارگر ممکـن اسـت پـی ببـرد کـه تبعیض قیمت فاصلهای، به نفع وی میباشد.
با توجه به مطاب فوق، هدف مقاله حاضر ارزیابی کارایی بازار محصـولات کشـاورزی ازطریق معیار پیوستگی بازارهای فاصلهای میباشد. به بیـان دیگـر، آیـا بازارهـای فاصـلهای محصولات کشاورزی در ایران پیوسته اند؟ در ایـن تحلیـل پیوسـتگی یـا عـدم پیوسـتگی و نوع پیوستگی در بـازار محصـولات کشـاورزی کـه مبـین سـطح پیشـرفت بـازار اسـت، بـه تفکیک مشخص خواهد شد.
١. فرضیه های تحقیق
فرض های مطرح در این تحقیق بهصورت زیر بوده و برای هر محصول جداگانه، دربین بازارها دو بدو و در دو جهت آزمون خواهد شد. در این راستا بازار حاکم (قیمت گذار)
در صورت وجود، از بازار دیگر تفکیک خواهد گشت.
الف ـ در بین بازارهای محصولات زراعی منتخب، پیوستگی کوتاه مدت وجود دارد ب ـ در بین بازارهای محصولات کشاورزی، ارتباط بلندمدت وجود دارد
٢. هدف و حدود تحقیق
وجود قانون یـک قیمتـی در بـازار محصـولات کشـاورزی موجبـات پیشـرفت و توسـعه
تحلیل قانون یک قیمتی در بازار .... 89
پایدار در بازار این محصولات را فراهم می سازد. هدف از این تحقیق، تحلیـل قـانون یـک قیمتی در بازار محصولات زراعی ایران است. برای این منظور پیوسـتگی بـازار محصـولات پیاز، زعفران، سیب زمینی، شـلتوک، عـدس و همچنـین بـازار کـل محصـولات کشـاورزی ارزیابی میگردد. تحت شرایط قانون یک قیمتی (پیوستگی بازارها) دستیابی به اهـداف زیـر ممکن می شود:
١ـ٢. افزایش تولید و درآمدکشاورزی
به طور کلی افزایش ریسک موجب کاهش فعالیتها میشود. این امر بـویژه در بخـش کشاورزی ایران که هنوز در حالت نیمـه سـنتی اداره مـیگـردد و در آن تولیدکننـدگان بـه دلیل اندازه کوچک فعالیـت، ریسـک گریزنـد، اهمیـت بیشـتری دارد. انتظـار مـیرود کـه نوسانات منطقه ای قیمت از نوسانات قیمت همان محصول در سـطح کشـور شـدیدتر باشـد.
دراینصورت، نوسانات قیمت در بازارهای پیوسته، بـویژه اگـر ارتبـاط مزبـور در بازارهـای فاصله ای دو طرفه باشد (متاثر از هم باشند)، نسبت به حالتی که بازارها مستقل از هـم عمـل میکنند، خفیف ترخواهد بود و ریسک قیمـت کـاهش خواهـد یافـت. کـاهش در ریسـک موجب بهبود تصمیم گیری تولیدکنندگان و افزایش سرمایه گذاری در این بخش میشود.
این پیامدها موجب افزایش سطح در آمد تولیدکنندگان خواهد شد.
٢ـ٢. افزایش کارایی
یکی از خدمات بازاریابی، توزیع است. کارایی در شبکه توزیع با اختلاف قیمت در مکانهای مختلف ارزیابی میشود. به این ترتیب، زمانی توزیع دارای بالاترین کارایی است که قانون یک قیمتی درآن جاری باشد و تفاوت قیمتکالا در دو بازار تنها برابر هزینه حمل باشد. در این شرایط فعالیت آربیتراﮊگر٢ (سوداگر) سودآور نخواهد بود.
٣ـ٢. اصلاح سیاست گذاری در امور کشاورزی
به طور کلی یک سیاست کشاورزی زمانی موفق است که اطلاعـات کـافی از وضـعیت موجود در تولید، بازار و بازاریابی وجود داشته باشد. تحقیق حاضـراطلاعات بـا ارزشـی را
2. Arbitragist
09 پژوهشنامه بازرگانی
درباره پویایی تعدیلات بازارهای محصـولات کشـاورزی فـراهم مـی آورد و در ایـن مسـیر لزوم مداخله یا عدم مداخله دولتها در بازار تبیین میگردد. علاوه برنحوه ارتبـاط دو بـازار فاصله ای، در این تحقیق بازارهای حاکم (یا قیمت گذار ) – در صـورت وجـود‐ بـرای هـر محصول مشخص می گردد. شناخت بازار حاکم به دولت کمک میکند تا کنترل بازار در همان محدوده متمرکز شود.
٣. مروری بر ادبیات موضوع تحقیق
١‐٣. مرور ادبیات قانون یک قیمتی از دیدگاه نظری
پیوستگی بازارهای فاصله ای را میتوان به سه روش ارزیابی کـرد. اول آزمـون ضـریب همبسـتگی، دوم بـراورد الگـوی راوالیـون وروش سـوم آزمـون همجمعـی پـس ازتشــخیص ساختار پایایی قیمتها در دو یا چند بازار.
١‐١‐٣. آزمون ضرایب همبستگی
مفهــوم پیوســتگی بازارهــا از مــدل تاکایامــا وجــاج٣(١٩٧١)، مربــوط بــه تعــادل رقابــت فاصلهای دراقتصاد (نئوکلاسیک ) استخراج شده است. اگر تجارت در بین دو بازار برقـرار شود، آنگاه سوداگری کالا منجر به تعادل در دو بازار خواهد شد که در آن اختلاف قیمـت تنها ناشی از هزینه حمل و نقل بین مناطق و هزینه های دیگر، چـون ضـایعات، انبـارداری و غیره را در برخواهد داشت. برای سادگی مدل، فرض میشود که هیچگونـه هزینـه حمـل و نقل درون منطقه ای وجود نداشته باشد. در این صورت، عرضه محصـولات در بـین منـاطق مختلف تا جایی انجام خواهد گرفت که تعادل کوتاهمدت و بلندمدت بوجـود آیـد. تعـادل بلند مدت معمولاﹰ از تعدیلات کوتاه مدت حاصل میشود.
یکی از کاربردهای مستقیم مدل تاکایاما و جاج (١٩٧١)، آزمون آماری اختلاف قیمـت بین دو بازار است که فرضیه اختلاف قیمت برابر با هزینه حمـل و نقـل را آزمـون مـیکنـد.
