بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی وضعیت حفظ محیط زیست در برنامه هاي درسی دوره ابتدایی ایران است. دو پرسش اساسی پژوهش: (1 وضعیت موجود حفظ محیط زیست در آموزش هاي مدرسه اي و برنامه هاي درسی دوره تحصیلی ابتدایی ایران چگونه است؟ (2 چه راهکارهایی می توان براي بهبود وضعیت موجود حفظ محیط زیست در آموزش هاي مدرسه اي و برنامه هاي درسی دوره تحصیلی ابتدایی ایران پیشنهاد نمود؟ این پژوهش یک پیمایش کتابخانه اي است و اطلاعات مورد نیاز براي پاسخگویی به سوال ها، از طریق اسناد و مدارك کتابخانه اي، گزارش هاي تحقیقی و جستجو در شبکه جهانی اینترنت جمع آوري شده است. یافته هاي پژوهش نشان داد که وضعیت موجود حفظ محیط زیست در آموزش محیط زیست دوره تحصیلی ابتدایی ایران علی رغم تلاش هایی که صورت گرفته چندان خوب نیست و توجهی که سایر کشورهاي پیشگام نسبت به حفظ محیط زیست در آموزش مدرسه اي شان دارند، در دوره تحصیلی ابتدایی ایران مشاهده نمی شود. پژوهش حاضر نیز به منظور بهبود وضعیت حفظ محیط زیست در برنامه هاي درسی دوره ابتدایی ایران راهکارهایی از قبیل طراحی برنامه درسی آموزش محیط زیست، نیازسنجی آموزش زیست محیطی، بازنگري اساسی نسبت به محتواي آموزش محیط زیست را پیشنهاد می نماید.
کلمات کلیدي: حفظ محیط زیست، دوره تحصیلی ابتدایی، نظام آموزش و پرورش، ایران.
National Conference
٢٠١٥/ ٨/٢٧ Kome elmavaran danesh R.S. Institute
٣٠٢٢ Article Code:
١
.1 مقدمه
آموزش مسائل مربوط به حفاظت محیط زیست به کودکان از دو جهت داراي اهمیت است: (1 دانش آموزان امیدهاي واقعی ملت براي تحقق اهداف و آرزوهاي قابل دسترسی آیندة کشورند. کودکان امروز، کارگزاران فردایند. تصمیم گیري کودکان امروز در قرن بیست و یکم درباره نحوة استفاده از محیط زیست درصورتی عاقلانه خواهد بود که جامعه بویژه نظام آموزش رسمی آموزش هاي لازم را در این زمینه داده باشد. (2 اگر قرار باشد سیماي توسعه آینده ترسیم شود، بهتر است در طراحی آن کودکان امروز که فردا بسیاري از آنها صاحبان مشاغل و بزرگان آینده خواهند شد و به علت پیوندشان با مسائل زیست محیطی در صف اول ملاحظات زیست و توسعه قرار خواهند گرفت نیز مشارکت کنند.
آموزش مدرسه اي یا همان آموزش در دوره ابتدایی به دلیل آنکه زیربناي نظام آموزشی هر کشوري به شمار می آید داراي حائز اهمیت بسیاري است .[4] پژوهش هاي انجام شده نشان می دهند که نه تنها احساس مسئولیت ایجاد شده و آموزش محیطی در زمان کودکی عامل هدایت رفتار اجتماعی و محیطی در نوجوانی و بزرگسالی است [25]، بلکه پیش زمینه اي اساسی براي رفتارهاي محیطی مطلوب یا نامطلوب یعنی معظلات زیست محیطی هستند .[25] از این رو، توجه به حفظ محیط زیست از دوره کودکی از نیازهاي ابتدایی و اساسی محسوب می شود که در نخستین سال هاي زندگی کودك بر اثر مسئولیت محیطی، به صورت رفتاري مسئولانه در او به وجود می آید (هینده، .(2001
حفاظت از محیط زیست در ابتدا باید از آموزش شروع شود .[6] آموزش پایه به دانش آموزان، مشارکت همگانی را در جهت حراست از این منابع عظیم جهانی خواهد داد که تنها راه حل مقابله جدي با روند تخریب و نابودي محیط زیست در حال حاضر محسوب می شود. لذا باید برنامه ها و تلاش هاي فراوانی در زمینه حفاظت از محیط زیست و احیاء و بازیابی منابع طبیعی تخریب شده و در آلودگی قرار گرفته شده، صورت گیرد .[17] آموزش محیط زیست موجب افزایش دانش زیست محیطی و مهارت هاي لازم براي حفاظت محیط زیست در طول زندگی می شود. آموزش محیط زیست یک فرآیند میان رشته اي و همه جانبه است که موجب می شود یادگیرنده موارد زیر را کسب کند: آگاهی (درباره محیط زیست)؛ ارزش (شناخت محیط زیست از طریق دانش)؛ رویکرد (مسئولیت در مورد محیط زیست؛ قابلیت انجام عمل (مهارت هاي لازم براي حل مشکل) .[6]
آموزش محیط زیست در دوره ابتدایی بسیار مهم است. به نقل از طایی و همکاران یافته هاي پژوهش صناعی گلدوز (1381) نشان می دهد، بیشتر مدیران اعتقاد دارند که آموزش محیط زیست باید از کودکی آغاز شود زیرا تعلیم و تربیت در کودکی آسان تر و با پذیرش بیشتري صورت می گیرد .[12] از آنجایی که کودکان بیشترین قربانی نابهنجاري هاي محیط زیستی اند و همچنین بهترین و موثرترین گروه در جامعه براي آموزش محیط زیست به شمار میروند، بنابراین بهترین شیوه نهادینه کردن عادت هاي مثبت، آموزش این عادت ها از دوران کودکی است .[24] بنابراین پژوهش حاضر با توجه به اهمیت حفظ محیط زیست در آموزش هاي مدرسه سعی دارد به بررسی حفظ محیط زیست در آموزش هاي مدرسه اي و برنامه هاي درسی دوره تحصیلی ابتدایی ایران بپردازد.
.2 مبانی نظري و پیشینه پژوهش:
به نظر نمی رسد واژه محیط زیست و آموزش تا اواسط دهه 1960 در کنار هم به کار برده شده باشند، لیکن تحولات مربوط به آموزش زیست محیطی حاصل اندیشه گروهی از متفکران، نویسندگان و تحصیل کردگان برجسته قرن هاي 18 و 19، از جمله گوته1، روسو2، هگل3، فروبل4، دیویی5 و منتسوري1 است. در شرایطی که این پیشگامان ایده آموزش محیط زیست،
1.Goethe 2.Roussea 3.Haechel 4.Froebel 5. Dewey
٢
آشکارا مطالبی را بر اندیشه عمل زیست محیطی افزودند، بسیاري از نویسندگان، بنیانگذاري آموزش زیست محیطی را حاصل تلاش هاي سرپاتریک گدس2 می دانند .[3]
آموزش محیط زیست در آموزش مدرسه اي
آنچه مسلم است آموزش و پرورش یکی از مناسبترین راه ها براي رسیدن به توسعه در ابعاد مختلف است. گنجاندن مفاهیم پایه اي و عمیق محیط زیست در مواد درسی مقاطع تحصیلی باعث می شود که دانش آموزان از ابتدا و در زمان تکوین و شکل گیري شخصیت اجتماعی شان به عنوان شهروندان آینده، حفاظت از محیط زیست را به عنوان یک مسئولیت انسانی و اخلاقی در وجود خود نهادینه کنند. براي حفظ محیط زیست، رویکردهاي آموزشی مناسبی نیاز است که در جهت رو به رشد دانش، رفتار و نگرش زیست محیطی حرکت نمایند؛ به طوري که به همراه توسعه دانش و مهارت هاي مورد نیاز، به آینده اي مطمئن سوق دهد. یکی از مهمترین ابزارها، آموزش محیط زیست است که با تاثیرگذاري بر فرهنگ جوامع و در واقع با بسترسازي لازم، شرایط حصول نتیجه را فراهم می آورد. در واقع، آموزش زیست محیطی بنیادي ترین شیوه در حفاظت از محیط زیست بوده و هدف آن یافتن مناسبترین و بهترین شیوه ارائه مطالب و نحوه فعالیت ها و اجراي ساختاري است که زمینه ساز ارتقا آگاهی هاي زیست محیطی در سطح جامعه است .[28]اهداف این آموزش که نوعاً عبارت از (به طور بلند مدت و پایدار ) بالا بردن دانش و نگرش هاي محیطی و در همان راستا، رشد رفتار محیط دوستانه است و به عنوان مبناي ظروري براي رفتار محیط دوستانه در نظر گرفته می شود .[23] بلاکی(2005) 3 معتقد است که یک مدل تحلیلی، چارچوبی مفهومی یا نظري فراهم می آورد و می تواند نمایانگر مکانیسیم یا ساختار تبینی فرضیه واري باشد که شاید با استفاده از تشبیه و تمثیل به دست آید، یا می تواند روشی براي سازماندهی نتایج پژوهش و ارائه باشد .[21] با توجه به اهمیت مدل تحلیلی در یک فعالیت تحقیقاتی و با توجه به مطالعه تحقیقات پیشین و دیدگاه هاي نظري، به نظر می رسد که می توان مجموعه اي از عوامل را در بررسی رفتارهاي زیست محیطی، گرد هم آورد. مدل زیر نحوه ارتباط احتمالی بین متغیرها را به تصویر می کشد:
مدل اصلاح شده آزچن و فیش بین (1980) به نقل از صالحی و قائمی اصل (1392)
همانگونه که مدل تحلیلی نشان می دهد، آموزش زیست محیطی، سواد زیست محیطی را تحت تاثیر قرار می دهد و سواد زیست محیطی به عنوان یک متغیر واسط و میانجی بر نگرش نوین زیست محیطی، شناخت زیست محیطی عام و خاص موثر است. این سه متغیر اخیر بر رفتارهاي زیست محیطی اثر دارند. عوامل جمعیت شناختی، متغیر دیگري است که احتمال می رود به شیوه اي مستقیم و بلاواسطه با رفتار زیست محیطی ارتباط داشته باشد.
جایگاه حفاظت از محیط زیست در سطح بین الملل و ایران
6.Montessori 1.Sir Patrick Geddes 2.Blakie
٣
بخشی از تخریب و آلودگی هاي محیط زیست ناشی از عدم آگاهی و اطلاع عموم نسبت به مسائل زیست محیطی است. لذا »آموزش« نقش حیاتی در پیشگیري از تخریب و آلودگی محیط بازي می کند. به همین جهت در عرصه بین الملل موضوع آموزش محیط زیست مورد توجه واقع شد. از بدو تولد حقوق بین الملل محیط زیست در سال 1972، ضرورت آموز ش محیط زیست و اطلاع رسانی جهت تهیه راهبردي براي حفاظت و ارتقاي محیط زیست احساس شد .[7] سال 1972 میلادي سرآغازي بر زیست محیط گرایی نوین است [18]؛ اعلامیه استکهلم و توصیه نامه شماره 69 کنفرانس استکهلم 1972 به طور رسمی و صریح بر اهمیت آموزش محیط زیست صحه گذاشت. دومین کنفرانس بین المللی محیط زیست در سال 1992 با تاکید بر رابطه محیط زیست و توسعه و تصویب دستور کار 21، ابعاد گوناگون مندرج در اعلامیه ریو را صورت بندي کرد. یکی از فصول چهل گانه این دستور کار به بهسازي آموزش و پرورش، آگاهی عمومی و آموزش حرفه اي اختصاص دارد .[7] در نوزدهمین اجلاس فوق العاده مجمع عمومی که در سال 1997 برگزار شد، بار دیگر بر اهمیت آموزش محیط زیست در حفظ محیط زیست و اجراي دستور کار 21 تاکید شد .[7]
