بخشی از مقاله
آینده هر جامعه به سلامت کودکان آن وابسته است و جامعه اي پایدار خواهد ماند که در حفظ ونگهداري و تربیت کودکانش موفق باشد.
این مطالعه به منظور بررسی وضعیت سلامت جسمی دانش آموزان پسر 6 -12 ساله شهر سراوان در سال 1378انجام شده است . در این مطالعه تعداد 400 نفر دانش آموز پسرکلاس هاي اول تا پنجم دبستان شهر سراوان که در گروه سنی 6 -12 سال بودند ، به صورت نمونهگیري تصادفی چند مرحلهاي انتخاب و از نظر رشد جسمی( قد ووزن) بینائی ، شنوائی ، دهان ودندان مورد بررسی قرار گرفتند. جمع آوري اطلاعات از طریق پرسشنامه و برگه ثبت مشاهدات بوده است که جهت معاینه دانش آموزان از ابزارهائی شامل متر ، ترازو، چارت اسنلن ، دیاپازون ، چراغ قوه و آبسلانگ استفاده گردیده است . براي تجزیه وتحلیل یافته ها از آزمونهاي آنالیز واریانس وآزمون تی استفاده شد. یافته ها نشان دادند که میانه قد و وزن واحدهاي مورد پژوهش در تمام گروههاي سنی پائین تر از صدك بیست وپنجم منحنی استاندارد رشد (N.C.H.S) قرار گرفته بود و قد %28/5 و وزن % 28 کودکان مورد پژوهش زیر صدك پنجم منحنی استاندارد رشد قرار داشت %22/7. واحدهاي مورد پژوهش به درجات متفاوتی ( 0/9 تا ( 0/4 دچار کاهش حدت بینائی در یک یا هر دو چشم بودند و %5/5 آنها با استفاده از آزمون نجوا دچار کاهش شنوائی دریک یا هر دو گوش بودند. %84 واحدهاي مورد پژوهش دچار پوسیدگی در دندانهاي شیري یا دائمی بودند. در مقایسه میانگین قد و وزن واحدهاي مورد پژوهش با مشخصات دموگرافیکی ، در گروههاي سنی 6،8 و 9ساله بین میانگین وزن وقد با تحصیلات وشغل والدین (
بخصوص مادران) ارتباط معنی داري وجود داشت.
یافته ها نشان داد که وضعیت سلامت جسمی واحدهاي مورد پژوهش مطلوب نبوده و با توجه به اهمیت تشخیص زودرس و درمان به موقع بیماریها انجام چنین غربالگریهائی در کودکان سنین مدرسه احساس می شود . (مجله طبیب شرق ،سال چهارم، شماره2، تابستان1381، ص
61 تا ( 69
گلواژه ها:سلامت جسمی ، رشد جسمی ، وضعیت بینائی ، شنوائی ،دهان ودندان، دانش آموز
مقدمه
در طی سالهاي گذشته با جنبش تازهاي که بوجود میباشد که بعد بدنی و جسمی سلامتی را از همه آسانتر
آمد، سلامت به عنوان یک حق بشري و یک هدف می توان درك کرد . سلامت جسمی دال بر عمل کردن
اجتماعی در جهان شناخته شده است.((1 براي سلامتی کامل بدن است و اینکه همه اعضاي بدن به اندازه عادي و
تعاریف متعددي وجود دارد که مقبول ترین آنها تعریف با عملکرد معمولی باشند.((1 عوامل بسیار زیادي برسلامتی
سازمان جهانی بهداشت می باشد که سلامتی را یک رفاه تاثیر میگذارند که مهمترین آنها وراثت ، محیط زیست ،
کامل جسمی ، روانی واجتماعی ونه تنها فقدان بیماري سبک زندگی ، وضعیت اقتصادي - اجتماعی ، خدمات
ویا ناتوانی تعریف کرده است.(2و(1 سلامتی داراي ابعاد بهداشتی درمانی و... می باشند.((2 گروه سنی هفت تا
مختلف جسمی، روانی، روحی، عاطفی و اجتماعی پانزده سال بخصوص در کشورهاي جهان سوم رقم
طبیب شرق، سال چهارم، شماره 2 ، تابستان 81
62
بزرگی را تشکیل می دهند و به علت آسیب پذیري این توده عظیم، توجه به بهداشت وبرقراري سلامت آنها تاثیر انکارناپذیري در ارتقاء سطح بهداشت کشور خواهد داشت.((3 بررسی مسائل بهداشت ودرمان دانش آموزان وتدوین برنامههائی جهت این مسائل و ارتقاء سطح سلامت وبهداشت دانش آموزان از این نظر حائز اهمیت است که اطفال پس از 5 - 6 سالگی قسمت مهمی از سالهاي زندگی خود را که مصادف با رشد جسمی و روانی آنهاست در مدرسه می گذرانند. تامین سلامت کودکان سنین مدرسه در واقع مکمل خدمات بهداشت مادران وکودکان است. (4)
کودکان سنین مدرسه با مشکلات بهداشتی قابل توجهی مواجه هستند که عمده ترین آنها سوء تغذیه، بیماریهاي دهان و دندان ، مشکلات بینائی وشنوائی هستند که بر سلامتی آنها تاثیر می گذارد.((5
در بررسی هاي آماري میزان شیوع بیماریها در دانش آموزان پسر مقطع ابتدائی در استانهاي سراسر کشور 22/6
درصد مبتلا به بیماریهاي واگیر، 6 درصد مبتلا به بیماریهاي غیر واگیر، 9/1 درصد به اختلالات بینائی و0/8
درصد مبتلا به اختلالات شنوائی بوده اند که تاخیر در تشخیص مشکلات بینائی وشنوائی می تواند بطور جدي برفرایند یادگیري تاثیر گذاشته وموفقیت درمان را به مخاطره اندازد.((6-8
بدین ترتیب ملاحظه می شود در سنین دبستان که مثل سالهاي اولیه زندگی از مراحل حساس وپر مخاطره حیات است، به کارگیري خدمات مناسب بهداشتی بوسیله کاردانان یا کارشناسان این فن می تواند در جهات مختلف از میزان آسیب پذیري ویا بروز عوارض بعدي در کــودکان پیشگیري کـرده، راه را براي آموزش و پرورش مطلوب تر آنها هموار کند.
بطــور کــلی اهمیت کودکــان وسلامت آنهـا بعنـوان
دریچه اي بسوي فرداي روشن ایران ، نیروي بالقوه وزیاد آنان با توجه به بافت جمعیتی و جوان کشور ، جایگاه انحصاري مدرسه بعنوان پایگاهی براي داشتن کودکان و نهایتا جامعه اي سالم ، کمبود در تعداد مربیان بهداشت و توجه به زبان گویاي ارقام موجود در مورد مشکلات و بیماریهاي کودکان سنین مدرسه ، اولویت بهداشت مدارس درایران و انگیزه و علاقه به موضوع از اهم دلائل انتخاب این پژوهش در جهت رفع مشکلات اولیه بهداشتی کودکان و جامعه می باشد .
روش کار
این پژوهش به صورت مقطعی است که به منظورتعیین وضعیت سلامت جسمی دانش آموزان پسر 6 - 12 ساله شهر سراوان وتعیین ارتباط بین رشد جسمی ( قد و وزن )
دانش آموزان با مشخصات دموگرافیک آنها انجام گردیده است .
جامعه پژوهش ، کلیه دانش آموزان پسر دوره ابتدائی که در سال تحصیلی 77-78 در مدارس ابتدائی شهر سراوان مشغول به تحصیل بوده اند، هستند .
نمونه پژوهش ، شامل 400 نفر از دانش آموزان مقاطع تحصیلی اول تا پنجم در گروههاي سنی 6 -12 سال بودند که به روش نمونه گیري تصادفی چند مرحلهاي از کل مدارس ابتدائی شهر سراوان(15 مدرسه) انتخاب گردیدند.
براي تعیین تعداد نمونه هاي مورد پژوهش از فرمول آماري برآورد تعداد نمونه پس از انجام یک مطالعه مقدماتی بر روي 20 نفر از دانش آموزان که مشخصات واحدهاي مورد پژوهش را داشتند و به صورت نمونه گیري چند مرحله اي انتخاب شده بودند استفاده گردید.
در تجزیه و تحلیل حاصل از نمونه آزمایشی مشخص گردید که میزان مشکلات از 5 تا 50 درصد متغیر بود.
بنابراین با توجه به فرمول تعداد نمونه براي صفات کیفی، میزان p= 0/50 با حدود اطمینان 95 درصد و d= 0/05
طبیب شرق، سال چهارم، شماره 2 ، تابستان 81
(NCHC)
63
اندازه نمونه برابر400 نفر محاسبه گردید.
محیط پژوهش، کلیه مدارس ابتدائی پسرانه شهرسراوان وابسته به آموزش و پرورش شهرستان سراوان بوده اند و دلیل انتخاب این محیط پژوهش مستقر بودن واحدهاي مورد مطالعه در مدارس و سهولت دسترسی به آنها بوده است .
ابزار گردآوري داده ها شامل پرسشنامه وبرگه ثبت مشاهدات بوده است که داده ها توسط پژوهشگر در مدت 40 روز در فروردین و اردیبهشت ماه 1378 جمع آوري گردیده است . پرسشنامه شامل دو بخش است که در بخش اول اطلاعات فردي و در بخش دوم اطلاعات اختصاصی در رابطه با بهداشت بینائی ، شنوائی ، دهان ودندان ومشکلات هر کدام از این سیستم ها منظور شده است. یکی دیگر از ابزار گردآوري داده ها در این پژوهش، برگه ثبت مشاهدات می باشد که جهت ثبت اطلاعات در این برگه ازابزارهائی مانند متر، ترازو ، چارت اسنلن ، دیاپازون ، آبسلانگ و چراغ قوه استفاده گردیده است.
براي کسب اعتبار علمی ابزار گردآوري دادهها از روش اعتبار محتوا استفاده گردیده است و به منظور دستیابی به اعتماد علمی یا پایائی پرسشنامه از روش آزمون مجدد استفاده گردیده است بدین ترتیب که طی مصاحبه با 20 دانش آموز در دو مرحله به فاصله 10روز پرسشنامه تکمیل ونتایج حاصل با همدیگر مقایسه گردید وچنانچه ضریب همبستگی هر سؤال در دو آزمون بعمل آمده 0/80
یا بیشتر بود(( r >0/80 سؤال قابل اعتماد تلقی شده ودر غیر این صورت حذف گردید.
جهت پایائی برگه ثبت مشاهدات از روش مشاهده همزمان استفاده شده است ، بدین ترتیب که پژوهشگر و یکی از همکاران که از نظر اطلاعات و دانش یکسان بودند، بطور همزمان 10 نفر از واحدهاي مورد پژوهش را
مورد مشاهده و معاینه قرار داد ( بجز در رابطه با وضعیت دندانها که براي صحت مشاهده پوسیدگی دندانها، پژوهشگر زیر نظر یکی از متخصصین دندانپزشکی به تشخیص پوسیدگی دندانها مبادرت نمود) و ضریب همبستگی مشاهده شده (r =0/95) بین نمرات داده شده توسط دو مشاهده کننده ، نشانگر اعتماد علمی برگه ثبت مشاهدات بود.
براي تعیین اعتماد علمی ابزار مورد استفاده (ترازو ، متر، چارت اسنلن و دیاپازون)، چند نفر از واحدهاي مورد پژوهش به فاصله نیم ساعت با ابزارهاي مورد نظر ، تحت بررسی قرارگرفتند وضریب همبستگی بین آنها (r=1)
نشانگر اعتماد علمی ابزار مورد استفاده بود .
جهت تجزیه وتحلیل داده ها از روش هاي آماري توصیفی(میانگین، درصد وانحراف معیار ) و تحلیلی
( آزمون تی ، وآنالیز واریانس ) استفاده شده است .
یافته ها
وزن 28 درصد کودکان و قد 28/5 درصد آنان
پائین تر از صدك پنجم استاندارد رشد قرار
دارد. همچنین وزن 7/5 درصد کودکان و قد 15/2 درصد آنان بالاتر از صدك پنجاهم بوده است.(جدول(1
نتایج حاصل از معاینه بینائی وشنوائی واحدهاي مورد پژوهش نشان داد که 22/7 درصد آنها به درجات متفاوتی 0/9) تا (0/4 دچار کاهش حدت بینائی در یک چشم (% 8/5) یا هر دو چشم (% 14/2) بوده اند ودر معاینه گوشها ، 5/5 درصددچار کاهش شنوائی در یک گوش
( %5/25) یا هردو گوش ( %0/25) بودند که بر اساس آزمونهاي دیاپازونی 95/5درصد کاهش شنوائی ها از نوع کاهش انتقالی و 4/5درصد آنها از نوع حسی ـ عصبی بوده است.
حداکثر میانگین (3/96)dmft مربوط به گروه سنی 8
سال و کمترین میزان ( 1/06 )dmft مربوط به گروه سنی
طبیب شرق، سال چهارم، شماره 2 ، تابستان 81
11 سال بوده است. میانگین کل dmft در همه گروههاي سنی 2/86 با انحراف معیار 2/51 بوده است. ازطرف دیگر این جدول نشان می دهد که با افزایش سن، میانگین
DMFT افزایش یافته است، بطوریکه از 0/24 در گروه سنی 6 سال به 1/02 در گروه سنی 11 سال رسیده است .
میانگین کل DMFT در همه گروههاي سنی 0/76 با انحراف معیار 0/37 بوده است.(جدول(2
در گروه سنی 9ساله میانگین وزن کودکان در سطوح تحصیلی مادران اختلاف معنی داري دارد (P=0/03)
یعنی با افزایش تحصیلات مادر میانگین وزن بیشتر شده است بطوریکه میانگین وزن از 24/5 کیلوگرم در گروه بیسواد به 28/9 کیلوگرم در گروههاي راهنمائی و دبیرستان رسیده است.
میانگین وزن در گروههاي سنی 8 و9 ساله بر اساس وضعیت شغلی مادر اختلاف معنی داري داشت
P=0/0008 ) و(P0=/01 بطوریکه میانگین وزن در گروه سنی 8 ساله از 22/2 کیلوگرم در گروه خانه دار به 26/2
کیلوگرم در گروههاي کارمند وآزاد رسیده است ودر گروه سنی 9 ساله، میانگین وزن از 25/3 کیلوگرم در گروه خانه دار به 32/2 کیلوگرم در گروههاي کارمند وآزاد رسیده است.
میانگین قد براساس وضعیت شغلی مادر اختلاف معنی داري داشت (P=0/001) بطوریکه در گروه سنی 8
ساله از 123/5 سانتی متردر گروه مادران خانه دار به 133
سانتی متر در گروههاي شغلی کارمند وآزاد رسیده است .
در گروه سنی 9 ساله بین میانگین قد دانش آموزان و سطوح تحصیلی مادر اختلاف معنی داري مشاهده گردید
(P=0/01) بطوریکه میانگین قد از 128/5 سانتیمتر در گروه مادران بیسواد به 132/9 سانتیمتر در گروههاي تحصیلی راهنمائی و دبیرستان رسیده است.
نتایج آزمون آماري آنالیز واریانس وآزمون تی در هیچ یک از گروههاي سنی، بین میانگین وزن و قد واحدهاي مورد پژوهش بر اساس رتبه تولد و تعداد خانوار اختلاف معنی داري نشان نداد.
بحث
یافتههاي پژوهش نشان دادند که میانه وزن وقد واحدهاي موردپژوهش در تمام گروههاي سنی 6 -12
سال، پائین تر از صدك بیست و پنجم منحنی استاندارد رشد قرار گرفته بود.
جدول : 1 توزیع وزن و قد دانش آموزان مورد بررسی بر حسب صدکهاي منحنی استاندارد رشد (NCHS)
صدکها وزن قد
تعداد درصد تعداد درصد
پائین تر از صدك پنجم 112 28 114 28/5
بین صدك پنجم تا پنجاهم 258 64/5 225 56/3
بالاتر از صدك پنجاهم 30 7/5 61 15/2
جمع 400 100 400 100
طبیب شرق، سال چهارم، شماره 2 ، تابستان 81
جدول :2 میانگین و انحراف معیار دندانهاي پوسیده ، کشیده و پر کرده شیري ( (d.m.f. t ودائمی (D.M.F.T) در
دانش آموزان مورد بررسی بر حسب گروههاي سنی
که میانگین قد
سن ( سال) شیري((dmft دائمی (DMFT)
و وزن پسران و
میانگین انحراف معیار میانگین انحراف معیار دخترانی که از
6 3/03 2/48 0/24 0/06 طبقات بالاي
7 3/85 2/92 0/33 0/12
اجتماعی ـ
8 3/96 2/68 0/68 0/3
9 3/43 2/41 0/75 0/44 اقتصادي بودند
10 1/86 1/56 0/93 0/57 ، بالاتر از
11
1/06 1/02 1/02 0/58 صدك پنجاهم
میانگین 2/86 2/51 0/76 0/37
در مقایسه وزن کودکان با صدکهاي منحنی استاندارد رشد، 28 درصد از واحدهاي مورد پژوهش زیر صدك پنجم ، 64/5 درصد بین صدك پنجم تا پنجاهم و 7/5
درصد از آنها بالاتر از صدك پنجاهم منحنی استاندارد رشد قرار داشتند و در مقایسه قد کودکان با صدکهاي منحنی استاندارد رشد نیز مشخص گردید که 28/5 درصد از واحــدهاي مــورد پــژوهش پائین تر از صـدك پنجم ،
56 /30 درصد بین صدك پنجم تا پنجاهم و 15/2 درصد آنها بالاتر از صدك پنجاهم منحنی استاندارد رشد قرار داشتند. نتایج مطالعات فرحناك بر روي کودکان 6 تا 8
سال در مجیدیه تهران، رجبیان وهمکاران بر روي دانش آموزان 6 تا 18 سال در شهر مشهد و عباسی و روانشاد بروي کودکان 6 تا 10 سال در شهر یزد نیز نشان دادند که میانگین قد و وزن واحد هاي مورد پژوهش از میانگین استاندارد پائین تر بوده است.((10-12 در حالیکه مطالعه بر روي کودکان 5 تا 11 سال در آنکاراي ترکیه نشان داد
منحنی استاندارد رشد بوده است.((13 پژوهشگر احتمال میدهد که علت پائین بودن شاخص هاي رشد جسمی کودکان به دلیل پائین بودن وضعیت اجتماعی ـ اقتصادي و فرهنگی این منطقه باشد که روي تغذیه و در نتیجه رشد جسمی کودکان اثر گذاشته است.
در بررسی حدت بینائی مشخص گردید که 22/7 درصد از دانش آموزان به درجات متفاوتی(0/9تا(0/4 دچار کاهش حدت بینائی در یک یا هر دو چشم بودند، در این رابطهمحمودي نیز نتایج مشابهی را گزارشکرده است.((14
طبیب شرق، سال چهارم، شماره 2 ، تابستان 81
پژوهشگر احتمال میدهد علت شیوع تقریبا بالاي کاهش حدت بینائی در واحدهاي مورد پژوهش به دلائل عدم آگاهی والدین در زمینه عیوب انکساري و علائم آنها ، نور ناکافی در کلاسهاي درس و رعایت نکردن فاصله مناسب هنگام تماشاي تلویزیون و مطالعه کردن باشد.
در بررسی حدت شنوائی واحدهاي مورد پژوهش مشخص گردید که 5/5 درصد آنها با استفاده از آزمون نجوا دچار مشکل شنوائی در یک یا هر دو گوش بوده اند که بر اساس آزمونهاي دیاپازونی95/5 درصد کاهش شنوائی ها از نوع انتقالی و 4/5 درصد آنها از نوع حسی ـ عصبی بوده است. این نتایج قابل مقایسه با یافته هاي حاصل ازمطالعه روي دانش آموزان 6 -12 سال شهر ابحا در عربستان سعودي می باشد. دراین مطالعه میزان شیوع کاهش شنوائی 4/5 درصد بود که 93 درصد از نوع کاهش شنوائی انتقالی و 7 درصد از نوع کاهش حسیـعصبی بوده است((15 ، از طرف دیگر نسبت به نتایج مطالعه احمدي پور و همکاران و مطالعه من وهمکاران پائین تر میباشد.(17و(8
میانگین دندانهاي پوسیده ، کشیده وپر شده شیري
(d.m.f.t) و دائمی ((D.M.F.T در گروههاي سنی 6
سال به ترتیب 3 و 0/24 و صفر بوده است. میانگین دندانهاي پوسیده ، کشیده وپر شده در گروه سنی 11 سال
1/02 بوده که در اینجا نیز میانگین دندانهاي پر شده صفر بوده است. dmftگروه سنی 6 سال واحدهاي مورد پژوهش قابل مقایسه با نتایج مطالعه محمودي بر روي دانش آموزان 6 -12 سال در شهر سنندج می باشد. ( 3/1)
درحالیکه نسبت به مطالعه دانش آموزان ایتالیائی((2/1
بیشتر می باشد. 15)و( 18
DMFT گروه سنی11 سال واحدهاي مورد پژوهش
(1/02) قابل مقایسه با نتایج طرح تحقیقاتی فراوانی بیماریهاي دهان ودندان در دانش آموزان دوره راهنمائی
12ساله شهري در استان سیستان وبلوچستان می باشد
(0/66) در حالیکه نسبت به مطالعه دانش آموزان گروه سنی 12 ساله در شهر بیرجند (1/32) و کودکان 12 ساله عمانی (1/53) کمتر می باشد. ( 19-20)
یافته ها نشان دادند که بطورکلی 84درصد واحدهاي مورد پژوهش دچار پوسیدگی در دندانهاي شیري یا دائمی بودندکه این نتایج قابل مقایسه با آمارهاي موجود
(%85) در رابطه با پوسیدگی دندانها در دانش آموزان سراسر کشور می باشد. (21)
میانگین دندانهاي پر کرده شیري و دائمی در همه گروههاي سنی 6 - 12 سال تقریبا صفر می باشد که می تواند نشانگر نقص و کمبود خدمات دندانپزشکی در این شهر باشد و اینکه مردم این شهر آگاهی صحیحی از این مقوله نداشته و هم چنین ممکن است به علت ضعف بهداشتی ، فرهنگی واقتصادي باشد.
یافته ها نشان داد که ارتباط معنی داري بین میانگین وزن و قد گروههاي سنی 6 ، 8 و 9 ساله با تحصیلات وشغل والدین وجود دارد، ویلی و وانگ نیز اظهار میدارند که وضعیت اجتماعی ـ اقتصادي خانواده تاثیر آشکاري روي رشد وتکامل دارد، در همه سنین کودکان از خانوادههاي طبقه بالا ومتوسط نسبت به کودکان خانواده هاي طبقات پائین تر ، قد بلندتر می باشند. (21)
هم چنین مطالعه نبی گیل و همکاران نیز نشان داد که قد و وزن دختران وپسران گروه اقتصادي ـ اجتماعی بالا نسبت به کودکان گروه اقتصادي ـ اجتماعی پائین ، بیشتر بوده است P <0/05) )،((14 در حالیکه مطالعه روي کودکان 7
تا 11 ساله ویتنامی نشان داد که اختلافات کمی در وزن و قد و شاخص توده بدن بین کودکانیکه والدین آنها از گروههاي مختلف شغلی و تحصیلی بودند وجود داشته است وفقط دخترانی که مادران آنها کارمند بودند نسبت به دخترانی که مادرانشان کارگر یا کشاورز بودند ، بطور
طبیب شرق، سال چهارم، شماره 2 ، تابستان 81
76 وضعیت سلامت جسمی دانش آموزان
معنی داري قد بلند تر P <0/05) )، داراي وزن بیشتر
(P<0/01) وداراي شاخص توده بدنی بالاتري بودهاند. (22)(P<0/05 ) پژوهشگر نیز احتمال می دهد علت بالا بودن شاخص هاي رشد جسمی در گروههاي تحصیلی وشغلی بالاتر بدلیل افزایش آگاهی والدین (بخصوص مادران ) امکانات رفاهی بیشتر وتغذیه بهتر باشد.
نتایج آزمون آماري آنالیز واریانس وآزمون تی در هیچ یک از گروههاي سنی اختلاف معنی داري را بین میانگین وزن و قد با رتبه تولد و بعد خانوار نشان نداد ، در حالیکه نتایج مطالعه برروي کودکان 6 -10 سال شهر یزد نشان داد که کودکان کم وزن بیشتر متعلق به
خانواده هاي پر جمعیت و کارگري وداراي تحصیلات پائین بوده اند. (( 12
سپاسگزاري
در خاتمه از تمامی کسانی که در انجام این تحقیق ما را یاري نموده اند، بویژه خانم دکتر فرخ سهیل ارشدي و استاد محترم مشاور آمار، آقاي مهندس پرویز کمالی و کلیه مسئولین اداره کل تغذیه و بهداشت مدارس، آموزش و پرورش استان سیستان و بلوچستان، آموزش و پرورش شهرستان سراوان و کلیه دانش آموزان عزیر تقدیر و تشکر می نماییم و از خداوند متعال توفیق روزافزون براي یکایک آنها خواستاریم.
منابع References
1. توکلی قوچانی حمید ، آرمات محمدرضا ،ابراهیم زاده زهرا. پرستاري بهداشت جامعه. چاپ اول، انتشارات آستان قدس رضوي، 1378، ص .26-8
2. پارك جی. اي، پارك ك. درسنامه پزشکی پیشگیري و اجتماعی ، کلیات خدمات بهداشتی. ترجمه حسین شجاعی تهرانی. جلد 2 ، چاپ دوم ، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی گیلان، 1375 ،ص .43-8
3. میر حسینی غلامرضا. اصول خدمات بهداشتی . چاپ دوم ، نشر ژرف، 1373 ، ص .64
