بخشی از مقاله
آموزش مهارت حل مسئله براي دانش آموزان با اختلال
چکيده
مقدمه و هدف: يکي از مهارتهاي شناختي سطح بالا مهارت حل مسئله است . اين مهارت فرد را قادر مي سازد تـا بـه جزئيـات مسائلي که با آن مواجه مي شود، ابعاد مختلف يک مسئله ، احساسات خود و ديگران نسبت به آن مسئله ، ديدگاه و انتظارات طـرف مقابل و نتايج راه حل هاي انتخابي توجه بيشتري داشته باشد. از آنجا که بي توجهي در کودکان با اختلال نارسـايي توجـه . بـيش فعالي مسئله اي شايع است که بر مهارتهاي تحصيلي ، ارتباطي ، اجتماعي و شناختي آنها اثر دارد، لزوم ارائه آمـوزش هـايي کـه بتواند توجه کودک را به جزئيات مسائل پيش رو بيشتر کند حائز اهميت است . از اين رو پژوهش حاضر بـا هـدف بررسـي تـأثير آموزش مهارت حل مسئله بر ميزان توجه و نشانگان نارسايي توجه . بيش فعالي دانش آموزان با اخـتلال نارسـايي توجـه . بـيش فعالي انجام شده است .
روش کار: در اين پژوهش از بين مراجعان مرکز جامع اعصاب و روان آتيه که در اجراي اين طرح بـا مـا همکـاري نمودنـد، ٣٠ دانش آموز دوره ابتدايي که با روش الکتروآنسفالوگرافي کمي ، مصاحبه تشخيصي روانپزشک و مقياس سوانسون، نـولان و پـلام –
ويرايش چهارم (٢٠٠١)، داراي اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي تشـخيص داده شـدند، انتخـاب گرديدنـد. پـژوهش حاضـر از پژوهش هاي شبه تجربي با طرح پيش آزمون – پس آزمون با گروه گواه است . گروه نمونه به صورت تصادفي به دو گروه آزمايشـي و گواه تقسيم شدند. آموزش مهارت حل مسئله در طي ٣٠ جلسه ٤٥ دقيقه اي به گروه آزمايشي ارائه شد. اما دانش آموزان گـروه گواه اين آموزش ها را دريافت نکردند. در اين پژوهش براي اندازه گيري ميزان توجـه از آزمـون رنـگ - کلمـه اسـتروپ کاليفرنيـا (١٩٩١)، زير مقياس مشکلات توجه از فهرست رفتاري کودک آخنباخ براي سنين ٦ تا ١٨ سال (١٩٩١) - فرم والدين و مقيـاس نقص توجه جردن ( ١٩٩٢)- فرم والدين و براي اندازه گيري نشانگان نارسايي توجه . بيش فعالي از مقيـاس سوانسـون، نـولان و پلام - ويرايش چهارم (٢٠٠١) استفاده شد.
يافته ها و نتيجه گيري: نتايج حاصل از بررسي نشان داد که آموزش مهارت حل مسئله تأثير معني داري بر ميزان توجه کودکـان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي نداشته است . اما اين آموزشها منجر به کاهش معني داري در نشانگان نارسايي توجه . بيش فعالي شده است .
واژگان کليدي: مهارت هاي شناختي ، آستانه توجه ، کودکان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي
مقدمه
يکي از کارکردهاي عالي ذهن ، مهارت حل مسئله است . اين مهارت فرد را قادر مي سازد تا بـه درسـتي بـا مسـائل بـين فردي که با آن مواجه مي شود، برخورد کند. افرادي که از توانايي حل مسئله برخوردارند مي توانند راه حل هاي منطقـي را در مراحل متوالي براي حل مسائل خود برگزينند؛ آنها مي توانند موانع بالقوه در حل مسـائل را حـدس بزننـد و بـراي رفع آنها اقداماتي را در نظر بگيرند [١]. فرايند حل مسئله را مي توان در سه مرحله اساسي شرح داد: ١) بازنمايي مسئله که در آن فرد دانش پيشين خود را براي شناسايي مسئله فرا مي خواند و با توجه به آن شـرايط هـدف هـايي را تعيـين مي کند، ٢) جستجوي راه حلها که در آن فرد براي رسيدن به هدفهاي خود راه حل هايي را پيدا مي کند و ٣) اجـراي راه حل ها که در آن فرد راه حل هايي را که يافته است به کار مي برد و نتايح را ارزشيابي مي کند[١].
نارسايي توجه در کودکان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي مسئله اي شايع است که عملکـرد تحصـيلي آنهـا را بـه شدت تحت تأثير قرار مي دهد. اين مسئله فرايندهاي پيچيدهاي نظير ناتواني در تکميل دو تکليف بـه صـورت همزمـان (توجه تقسيم شده)، ناتواني براي توجه به تکليفي که در حال انجام است ( تمرکز توجه )، ناتواني بـراي ناديـده گـرفتن محرک هاي نامربوط ( توجه انتخابي ) و ناتواني براي نگهداري توجـه هنگـام تکميـل تکليـف ( حفـظ توجـه )، را شـامل مي شود [٢]. در نتيجه کودکان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي نمي توانند تأثيرهـاي محيطـي کـه باعـث از هـم گسيختگي حواسشان مي شود را ناديده انگارند. از آنجا که توانايي توجه اين امکان را به انسان مي دهـد کـه بتوانـد ورود محرکهاي مختلف را به صحنه هوشيار ذهن کنترل کند و از ميان محرکهاي گوناگون فقط تعداد معـدودي از آنهـا را برگزيند [٣]، ضعف در اين توانايي کارکردهاي شناختي ، حافظه ، يادگيري و رفتار را به شدت به مخاطره مي انـدازد [٤].
همچنين کودکان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي ، معمولاً قبل از فکر کـردن وارد عمـل مـي شـوند و اغلـب نمـي توانند نتايج يا پي آمدهاي ناشي از آن در نظر بگيرند [٥].
والدين و معلمان کودکان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي بر اين نظر هستند که اگـر ايـن کودکـان بتواننـد صـبر کنند و کمي بيشتر فکر کنند و قبل از پاسخ دادن به موقعيت هاي اجتماعي و تحصيلي بـه آرامـي بـا خودشـان گفتگـو کنند، مي توانند خيلي بهتر عمل کنند [٦].
بنابراين افرادي که با کودکان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي کار مي کنند، مي بايست بيشترين تـلاش خـود را در زمينه بهبود دامنه توجه ، کاهش تکانشگري و بيش فعالي آنها صرف کنند [٧].
در طي ساليان کذشته متخصصان کارآيي روشهاي درماني متفاوتي از قبيل دارودرمانگري، رفتار درمانگري، درمـانگري شناختي - رفتاري، خود مهارگري. خود نظم دهي و راهبردهاي حل مسئله را در حيطـه کودکـان بـا اخـتلال نارسـايي توجه . بيش فعالي به کار گرفته اند.
آموزش مهارت حل مسئله ، روشي مؤثر در کار با کودکان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي اسـت . آمـوزش مهـارت حل مسئله صبر کردن و فکر کردن قبل از عمل را به کودکان آموزش مي دهد. اين برنامه باعـث مـي شـود کودکـان بـه احساسات خود و ديگران خيلي حساس تر شده و نسبت به پيامدهاي رفتارشان آگاهي بيشتري داشته باشند و بتواننـد به راه حل هاي مختلف يک مسئله بهتر فکر کنند [٨]. برنامه آمـوزش حـل مسـئله بـه کودکـان يـاد مـي دهـد کـه در موقعيت هاي مختلف قبل از ارئه راه حل تأمل کرده، به بررسي مشکل بپردازند، در مورد راه حل هـاي احتمـالي موجـود براي حل مشکل فکر کنند و سرانجام با توجه به نتايج حاصل از اين راه حل ها بهترين روش را انتخـاب کننـد. بنـابراين مي توان با آموزش روش حل مسئله به کودکان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي اين مهـارتهـا را در آنهـا تقويـت نمود.
برنامه آموزش مهارت حل مسئله
محتواي برنامه مهارت حل مسئله توسط شور [٨]، براي کودکان ٣ گروه ١- پيش دبستاني ٢- پايه هاي تحصيلي اول تا سوم دبستان ٣- پايه هاي تحصيلي چهارم و پنجم دبستان طراحي شـده اسـت . کـل برنامـه بـه دو شـاخه الـف ) پـيش مهارتهاي حل مسئله و ب) مهارتهاي حل مسئله تقسيم شده است .
الف ) پيش مهارتهاي حل مسئله
اين مهارتها شامل موارد زير مي شوند:
١- آموزش مفاهيم واژگان حل مسئله مانند هست - نيست ، و- يا، بعضي - همه ، مشابه - متفاوت، قبل از- بعـد از، حـالا- بعدًا.
کمک به کودکان در يادگيري و شناخت احساسات شاد، غمگين و عصبانيت خود و ديگران و همچنين معرفـي مفـاهيم کلمات احتمالاً – شايد ( براي کمک به کودکان در پرهيز از تصورات سريع و اشتباه نسبت به ديگران).
تشويق مهارت هاي مربوط به گوش دادن و توجه
کمک به کودکان در يادگيري روشهاي پي بردن به ترجيحات ديگـران، تقويـت مفـاهيم کلمـات احتمـالاً – شـايد و معرفي مفاهيم چرا – زيرا (براي کمک به کودکان در آگاهي نسبت به علل رفتار و احساسات).
شناخت و ابراز احساساتِ ترسيده، مغرور، سرخورده و همچنين آموزش توجه به توالي حوادث و ايـن کـه چـه هنگـامي انجام يک کار، خوب است يا نيست .
کمک به کودکان در درک اين که چه کاري در قبال ديگران منصفانه و چه کاري غير منصفانه است و تبيـين ايـن کـه انصاف گاهي اوقات به معني منتظر ماندن مي باشد.
آموزش مفهوم واژه بي حوصله ؛ تقويت آگاهي درباره توالي و کمک به کودکان در تحمل ناکامي در زماني که بايـد بـراي چيزي منتظر بمانند.
انتقال مفاهيم نگران- آسوده و تشويق حساسيت نسبت به احساسات خود و ديگران .
ب) مهارتهاي حل مسئله
مهارتهاي حل مسئله در اين برنامه شامل مواردي که در پي مي آيند، مي شوند:
راه حل هاي جايگزين : کمک به کودکان در شناسايي ماهيـت يـک مشـکل و آمـوختن روشهـاي توليـد راه حـل هـاي احتمالي
پيامدها: کمک به کودکان در يادگيري فکر کردن زنجيره وار به عنوان پيش نياز درک روابط علت و معلولي .
زوج واژگان راه حل - پيامد : دادن تمرين به کودکان در ارتباط دادن يک راه حل با پي آمد احتمالي آن به روش يک به يک
آموزش اين برنامه مي تواند تأثيرات مثبتي بر اعتماد به نفـس ، مهـارتهـاي شـنيداري، توليـد راه حـل هـاي جـايگزين ، تعاملات اجتماعي ، حساسيت نسبت به ديگران، اسـتقلال، صـبر، تحمـل ناکـامي ، رفتارهـاي تکانشـي و گوشـه گيـري اجتماعي داشته باشد. در اين پژوهش مهارتهاي فوق به صورت بازي، قصه گويي و ايفـاي نقـش آمـوزش داده شـده و اثربخشي آن بررسي گرديده است
روش پژوهش
جامعه آماري، نمونه و روش اجراي پژوهش
پژوهش حاضر شبه تجربي با طرح پيش آزمون- پس آزمون با گروه گواه است . جامعه آماري اين پژوهش شامل دانـش آموزان با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي در دوره ابتدايي در شهر تهـران و در سـال تحصـيلي ٨٧ - ٨٦ مـي باشـد.
براي انتخاب گروه نمونه مورد مطالعه ، از ميان کلينيکهاي موجود در شهر تهران، مرکز جامع اعصـاب و روان آتيـه بـه دليل تمايل به همکاري در اين طرح انتخاب شد. سپس از ميان مراجعان اين مرکز ٣٠ کودک کـه بـا اسـتفاده از روش الکتروآنسفالوگرافي کمي ، مصاحبه تشخيصي روانپزشک و مقياس سوانسون، نولان و پلام- ويـرايش چهـارم [٩]، داراي اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي تشخيص داده شده بودند در پژوهش شرکت کردند. در مرحلـه پـيش آزمـون بـراي اندازه گيري ميزان توجه از آزمون رنگ - کلمه استروپ کاليفرنيا (١٩٩١)، زير مقياس مشکلات توجه از فهرست رفتاري کودکان آخنباخ براي سنين ٦ تا ١٨ سال (١٩٩١)- فرم والدين و مقياس نقـص توجـه جـردن (١٩٩٢)- فـرم والـدين استفاده شد. آزمودني ها به صورتي به دو گروه تقسيم شدند که امکان ارتباط در مرکز را با هـم نداشـته باشـند. يکـي از اين گروهها به صورت تصادفي به عنوان گروه آزمايشي انتخاب شد. اين گروه برنامـه مداخلـه اي را طـي ٣٠ جلسـه ٤٥ دقييقه اي در مرکز جامع اعصاب و روان آتيه دريافت کردند. در اين زمان گروه گواه برنامه آموزشي را دريافت نمي کرد.
در پايان کلاسها نيز آزمون رنگ - کلمه استروپ کاليفرنيا (١٩٩١)، زير مقيـاس مشـکلات توجـه از فهرسـت رفتـاري کودک آخنباخ براي سنين ٦ تا ١٨ سال (١٩٩١ )- فرم والدين و مقياس نقص توجه جردن(١٩٩٢)- فرم والدين دوباره بر روي همه افراد گروه آزمايشي و گواه اجرا گرديد. لازم به ذکر است که يکي از آزمودني هاي گروه گواه در مرحله پس آزمون غايب بود که پرسشنامه او از تحليل حذف شد. در مجموع دادههـاي حاصـل از اجـراي پرسشـنامه هـا بـراي ٢٩ آزمودني تجزيه و تحليل شدند.
ابزارهاي اندازه گيري
در اين پژوهش براي تشخيص اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي از سه ابزار به شرح ذيل استفاده شد:
الف - الکتروآنسفالوگرافي کمي
الکتروآنسفالوگرافي کمي يکي از مشتقات روش الکتروانسفالوگرافي است که برخلاف الکتروانسفالوگرافي ، براي بررسـي کارکرد مغز و نه ساختار آن ابداع شده است . در اين روش امواج حاصل از فعاليت قشر مغز فرد با استفاده از الکترودهاي متصل وارد کامپيوتر شده و به اعداد و نمودارها و تصاوير تبديل مي شود. در افراد با نارسايي توجه . بيش فعـالي شـاهد افزايش قدرت نسبي تتا، کاهش قدرت نسبي آلفا و بتا و افزايش نسبت تتا بـه بتـا در نـواحي پيشـاني ، مرکـزي و خـط مياني قشر مغز هستيم [١٠].
چابت و همکاران [١٠]، با استفاده از اين روش نشان دادند که ، ٨٠ درصد از ٤٠٧ فرد با اختلال نارسـايي توجـه . بـيش فعالي در الکتروآنسفالوگرافي کمي ، داراي نابهنجاري هايي نسبت به افراد عادي هستند. در اين ميان ٣٨.١ درصد داراي امواج تتاي زياد، ٢٨ درصد داراي امواج آلفاي زياد و ١٣ درصد داراي امواج بتاي زياد بودند.
نصرت آبادي [١٠]، نيز در ايران کاربرد امواج کمي مغزي در تشخيص افراد با اختلال نارسـايي توجـه . بـيش فعـالي را مورد بررسي قرار داد. او به منظور بررسي دقت تشخيص الکتروآنسـفالوگرافي کمـي از تحليـل ROC اسـتفاده کـرد و سطح زير منحني را ٨٣ درصد، حساسيت را ٨٦ درصد و ويژگـي را ٨٠ درصـد گـزارش کـرد. ايـن نتـايج بيـانگر دقـت تشخيص قابل قبول الکتروآنسفالوگرافي کمي در تشخيص افراد با اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي است .
ب- مصاحبه تشخيصي روانپزشک
مصاحبه تشخيصي براي اختلال کاستي توجه و بيش فعالي توسط روانپزشک مرکز جامع اعصاب و روان آتيه بر مبنـاي ملاک هاي تشخيصي ارائه شده در راهنماي تشخيصي و آماري اختلالات رواني - ويرايش چهارم [٩]، انجام شد.
ج- مقياس سوانسون، نولان و پلام- ويرايش چهارم
مقياس سوانسون ، نولان و پلام- ويرايش چهارم [٩]، اختلال نارسايي توجه . بيش فعالي را اندازه گيري مي کند و توسط معلم و والدين تکميل مي شود. اين مقياس ابتدا در سال ١٩٨٠ توسط سوانسون، نـولان و پـلام بـر اسـاس مـلاکهـاي تشخيصي انجمن روان پزشکي آمريکا [١١]، تدوين شد و SNAP نام گرفت . همزمان با تدوين راهنمـاي تشخيصـي و آماري اختلالات رواني - ويرايش چهارم [٩]، اين مقياس نيز مورد تجديـد نظـر قـرار گرفـت و بـا عنـوان SNAP-IV شناخته شد. اين مقياس داراي ١٨ سؤال است . ٩ سؤال اول آن مربوط به اختلال نارسايي توجه و ٩ سؤال دوم مربـوط به تشخيص اختلال بيش فعالي است . نمره گذاري اين مقياس از صفر تا ٣ مـي باشـد. نمـره نهـايي از تقسـيم مجمـوع نمرات آيتم ها بر تعداد آيتم ها به دست مي آيد[١٢].
قابليت اعتماد اين مقياس توسط کوريا فيلو و همکاران [١٣]، بر اساس روش آلفاي کرونباخ ٠.٧٤ گزارش شده است . در ايران نيز قابليت اعتماد و روايي اين مقياس براي کودکان ٧ تا ١٢ ساله توسط صدرالسـادات و همکـاران [١٢] بررسـي شده است . روايي محتوايي آن مورد تأييد روانپزشکان و روانشناسان باليني قرار گرفته و همبسـتگي بـين نمـره فـرد در ملاک هاي تشخيصي ارائه شده در راهنماي تشخيصي و آماري اختلالات رواني - ويـرايش چهـارم و مقيـاس سوانسـون، نولان و پلام - ويرايش چهارم، ٠.٤٨ بوده است . قابليت اعتماد با روش بازآزمايي ٠.٨٢، با روش آلفاي کرونباخ ٠.٩٠ و با روش دو نيمه کردن ٠.٧٦ مي باشد.
همچنين در اين پژوهش به منظور اندازه گيري ميزان توجه آزمودني ها از ٣ مقياس به شرح زير استفاده شد:
الف - آزمون رنگ - کلمه استروپ کاليفرنيا
آزمون رنگ کلمه استروپ کاليفرنيا(١٩٩١) يکي از قديمي ترين و آسان ترين آزمونها است که بر جنبه هاي شـناختي و توجه افراد تاکيد دارد و از آن براي اندازه گيري توجه ، مهار و تغيير آمايه ها استفاده مي شود [١٤].
در اين آزمون از ٣ کارت استفاده مي شود و به ترتيب به آزمودني ارائه مي گردد. هر کارت از ٦ سطر و ٤ ستون تشـکيل شده است . کارت D، حاوي نقاط رنگي ( قرمز، سبز، آبـي ، زرد)، اسـت و کـارت نقـاط نـام دارد. در ايـن کـارت تکليـف آزمودني نام بردن رنگ نقاط با حداکثر سرعت ممکن است . کارت W، کارت کلمات نام دارد (اين ، آب، به ، بالا)؛ کـه بـا رنگهاي قرمز، سبز، آبي و زرد چاپ شده اند. آزمودني در اين مرحله بايد نام رنگها را بدون توجه به نوشته ها بـا حـداکثر سرعت ممکن بگويد. کارت C، کارت رنگ - کلمه است که از واژههاي مربوط به رنگ استفاده کرده است . در اين کـارت رنگ کلمات با خود آن کلمه ناهمخوان است . براي مثال کلمه آبي به رنـگ قرمـز چـاپ شـده اسـت . آزمـودني در ايـن مرحله نيز بايد بدون توجه به کلمات نوشته شده رنگ ها را با حداکثرسـرعت ممکـن بگويـد [١٤]. قابليـت اعتمـاد ايـن آزمون براي نسخه هاي مجزاي تکليف ٨٥..، ٨٢.. و ٧٣.. گزارش شده است [١٥].
ب- فهرست رفتاري کودک آخنباخ براي سنين ٦ تا ١٨ سال
در فهرست رفتاري کودک آخنباخ [١٦]، براي به دست آوردن اطلاعات از ٣ منبع والدين ، معلم و خود کـودک اسـتفاده مي شود. فهرست رفتاري کودک آخنباخ توسط مينايي [١٦] در ايران هنجاريـابي شـده اسـت . در ايـن تحقيـق از زيـر مقياس مشکلات توجه فهرست رفتاري آخنباخ- فرم والدين استفاده شده است . اين زير مقياس داراي ١٠ سـؤال اسـت که همگي مشکلات توجه کودک را اندازه گيري مي کنند. هر يک از سؤالات از صفر(درست نيست ) تا دو (کاملا درست است )نمره گذاري مي شوند. نمره کل زير مقياس از جمع نمره سؤالات محاسبه مي شـود، سـپس بـا اسـتفاده از جـدول هنجار نمره فرد به دست مي آيد.
ج- مقياس نقص توجه جردن
شاخص اختلال نقص توجه جردن ( ١٩٩٢) توسط ديل جردن، طراحي شد. اين مقياس داراي دو فـرم معلـم و والـدين است که هر فرم دو بخش دارد. در هر دو فرم ١٩ سؤال براي اخـتلال نقـص توجـه و ٢٠ سـؤال در زمينـه سـازماندهي وجود دارد. در اين پژوهش از فرم والدين استفاده شد. در اين مقياس حداکثر نمره در فرم اختلال نقص توجه ٥٧ است که نشان دهنده اختلال شديد در توجه مي باشد [١٧].
سهرابي شگفتي [١٨] به بررسي قابليت اعتماد و روايي اين آزمون در شيراز پرداخت . او آزمون نقص توجـه جـردن را در يک نمونه ١٢١٩ نفري از دانش آموزان دوره ابتدايي اجرا کرد و قابليت اعتماد آزمون را با روش آلفاي کرونباخ ٠.٩٨، با روش دونيمه کردن ٠.٩٥ و با روش همبستگي بين نظر والدين و معلمان ٠.٢٥، گزارش کـرد. همچنـين بـراي بررسـي روايي از روش تفاوت ميانگين دختران و پسران، تفاوت گروههاي عادي و غيرعادي، همبستگي نمـرات آزمـون و معـدل تحصيلي دانش آموزان استفاده
