مقاله اخلاق حرفه ای در حسابداری و حسابرسی؛ ضرورت یا انتخاب؟

بخشی از مقاله

اخلاق حرفه اي در حسابداري و حسابرسی؛ ضرورت یا انتخاب؟

چکیده :

اخلاق موضوعی است فراگیر که همه جوانب زندگی بشر را پوشش میدهد. رشد روزافزون جوامع بشري و پیچیدهتر شدن روابط و مناسبات اجتماعی، نیازهاي نوینی را میآفریند. پیدایش حرفههاي گوناگون، زاییدة تلاش در پاسخ به این نیازهاست که با گذشت زمان و تغییر شرایط شکل میگیرند و به تدریج سیر تحول و تکامل را میپیمایند. این حرفهها به دلیل ضرورت تقسیم کار و تخصصی شدن امور، روز به روز منسجمتر می شوند و نقش خود را در بهبود رفاه عمومی جوامع ایفا میکنند. تداوم حیات هر حرفه و اشتغال اعضاي آن منوط به نوع و کیفیت خدماتی است که ارائه می کند و اعتبار و اعتمادي است که در نتیجه ارائه این خدمات به دست می آورد. این اعتبار و اعتماد سرمایه اصلی هر حرفه است و حفظ آن اهمیت والایی دارد. این امر ایجاب میکند که وظیفه و هدف اصلی هر حرفه و اعضاي آن، خدمت به جامعه باشد و منافع شخصی تنها در چارچوب ارائه این خدمات تفسیر و دنبال شود هرچند دیر زمانی است که مجامع حرفهاي حسابداري در کشورهاي مختلف، به منظور حفاظت از منافع عمومی و الزام حسابداران به رعایت اخلاق حرفه اي، اقدام به تدوین آیین رفتار حرفهاي نموده اند، اما گویا آیین نامه رفتار حرفهاي به تنهایی نمی تواند مشکلات موجود را حل کند و همچنان رسواییهاي حرفه حسابداري در گوشه و کنار جهان به وقوع می پیوندد.

واژگان کلیدي:

حسابداري، اخلاق، حرفه ، اخلاق حرفه اي،اصول بنیادي

1

-مقدمه:

در راستاي توسعه و خلق ارزش در جامعه، حرفه حسابداري نیازمند صحتعمل و اخلاق است، به ویژه اینکه خدمات حسابداران بیشتر به عامه مردم ارائه میشود. از این رو حسابداران میباید مجموعهاي از موازین اخلاقی را رعایت کنند. اخلاق در حسابداري ضروري میسازد که حسابداران دانش و مهارتهاي حرفهاي براي سطح کاري را که میخواهند انجام دهند، داشته باشند تا بتوانند به کارفرمایان و مشتریان خود خدمات حرفهاي موثر و کارآمدي ارائه کنند. متاسفانه هنوز در دنیایی زندگی میکنیم که در آن ذات اخلاق که به مفهوم گسترش همبستگی با سایر انسانهاست درك نشده است.

هنوز دریافت نشده است که اخلاق صرفا موضوع مورد علاقه و دلنگرانی عامه انسانهاست و سلطه هیچ ابرمردي در پشت آن نهفته نیست. متاسفانه در کشور ما صحبت از اخلاق حسابداري باعث انبساط خاطر عدهاي میشود؛ حسابداري که غیراخلاقی نباشد، از نظر آنان، اصلا حسابداري نیست و صرفا دروغ تلقی میشود. رسواییهاي عمده در شرکتهایی چون انرون و ورلدکام »اخلاق« را محور کار دستاندرکاران حسابرسی قرار داد، چرا که مدیران با همکاري حسابداران سالها حسابسازي میکردند، عایدات را بهاصطلاح مدیریت میکردند، در مورد هزینهها اطلاعات نادرست میدادند، در مورد درآمدها گزافهگویی میکردند و سوءاستفاده از وجوه کسبوکارها را مورد غفلت قرار میدادند، صورتهاي مالی گمراهکننده ارائه میکردند و با دریافت رشوه و اختصاص پاداشهاي کلان، انجام معامله به اتکاي معاملات نهانی را ممکن میکردند. هر جامعه متمدن بر ارزشهاي اخلاقی استوار است؛ بدوناخلاق تمدن سقوط میکند. رعایت موازین اخلاقی توسط کسبوکارها باعث ارتقاي اعتماد عمومی به کالاها و خدمات آنها میشود. اخلاق باید آموزش داده شود. مردم با میل به اخلاقیبودن و رعایت حقوق دیگران و رفاه جامعه به دنیا نمیآیند. چنین است که جوامع حسابداري نیز ضوابط اخلاقی را آموزش میدهند و رعایت آن را نیز از اعضاي خود میطلبند.
جامعه حسابداري ایران حداقل در 25سال اخیر، همواره به مصطفی علیمدد بهمثابه مصداقی از حسابداري اخلاقی

تکیه کرده است و او را بهعنوان شاهد و نمونه به حسابداران جوان نشان داده است. در جو آلوده کسبوکار ایران، علیمدد چندان نگران نبود که بگویدمنِ» تنها همه کار نمیتوانم بکنم، اما نباید از کاري که میتوانم به تنهایی بکنم غافل شوم.« او شجاعت داشت که نه بگوید؛ شجاعت مقابله با واقعیت را داشت. بهدنبال انجام کاري بود که درست میپنداشت. چنین بود که بهرغم همه ناملایمات محیطی، بهطور مطلق به اصول و موازین اخلاقی خود در رشته حسابداري پایبند ماند و بهدنبال این نرفت که چون همه حوزههاي کسبوکار آلوده است، باید همراه جریان شود و از اصولش کوتاه آید، چه رسد به اینکه از آنها عدول کند. در جامعهاي که اداي وظیفه دیگر فضیلت تلقی میشود، علیمدد بیمنت بهدنبال اداي وظیفه بود.درگذشت استاد علیمدد دردي جانکاه به جان حسابداران ریخته است و تاثري عمیق در جوامع حسابداري برانگیخته است و این همه نه بهخاطر دهها جلد کتاب حسابداري ارزشمند وي و نه بهدلیل نقش موثر او در تولد نهاد حرفهاي حسابداران و نهتنها بهجهت خیل انبوه دانشجویان او و نه ناشی از سهم بیبدیل او در پایهگذاري دانشگاه بلوچستان است و این واقعیت که براي شکلگیري آن نهاد، علیمدد چندین سال از عمر خود را وقف آن دانشگاه کرد. بلکه موقعیت ممتاز او حاصل تعهدات و احساس مسوولیت او در قبال کشور و ایرانیان از گذر رشته حسابداري بوده است. مصطفی علیمدد بالاتر از هرچیز حسابداري اخلاقی بود که عشق خود به ایران و ارتقاي موقعیت کشور را به تعهدات و مسوولیتش در قبال دانش حسابداري گره زده بود

-2 ماهیت حرفه حسابداري:

حســابداري1، اختــراع بشــر و نتیجــه توافقــات بشــري اســت. در تعریــف حســابداري مــی تــوان گفــت کــه ، حســابداري عبــارت اســت از مجموعــه قواعــد و روش هایی کـه بـا بـه کـارگیري آن هـا ،اطلاعـات مـالی 2 و اقتصــادي یــک موسســه گــردآوري طبقــه بنــدي و بــه شـکل گـزارش هـاي حسـابداري تلخـیص مـی شـود و براي تصمیم گیـري در اختیـار اشـخاص علاقـه منـد و ذینفــع قــرار مــی گیــرد ایــن اشــخاص مــی تواننــد از وضــعیت مــالی، نتــایج عملیــات و همچنــین دورنمــاي آینـده مؤسسـه مطلـع شـوند. هـدف آغـازین و اصـلی حســابداري ارائــه اطلاعــاتی دربــاره فعالیــت هــاي اقتصـادي یـک شـخص یـا یـک سـازمان بـوده اسـت .

در ابتدا تنها یـک فـرد ، یعنـی مالـک بنگـاه اقتصـادي به این اطلاعات نیاز داشـت امـا بـا پیچیـده تـر شـدن و قـانون منـد تـر شـدن اقتصـاد تعـداد افـراد نیازمنـد اطلاعــات و تعـداد اســتفاده کننــدگان از صــورت هــاي مــالی و همچنــین میــزان اهمیــت اطلاعــات بــراي اسـتفاده کننـدگان و عوامـل تولیـد و توزیـع اطلاعــات را افــزایش داد از ایــن رو ، نقــش حســابدار بــه ارئــه اطلاعاتی سـودمند دربـاره فعالیـت هـاي اقتصـادي بـه گــروه هــاي مختلفــی کــه حــق مشــروع بــه دانســتن دربــاره فعالیــت هــاي ســازمان دارنــد تغییــر یافــت.آن چه حسـابدار متعهـد بـه ارئـه آن اسـت و آن گـروه هـا مطالبــه مــی کننــد ، تصــویر واقعــی از آن فعالیــت هــا مــی باشــد. امــروزه حســابداران اعــم از شــاغلان در موسســات حسابرســی 3و همچنــین شــاغلان در بنگــاه هــاي عمــومی و خصوصــی بــه عنــوان صــاحبان یــک حرفــه معتبــر اجتمــاعی، مــی بایــد در رفتــار و کــردار خــود، اصــول اخلاقــی عمــومی ، قــوانین و مقــررات و عرف جامعه را به نحوي رعایـت کننـد کـه بـر اعتبـار و حسن شـهرت حرفـه حسـابداري افـزوده شـود فـارغ از برخـورداري یــک حسـابدار حرفــه اي از فضـیلت هـاي اخلاقی و پسـندیدگی اخـلاق و رفتـار فـردي وي ، هـر حســابدار حرفــه اي مکلــف اســت در انجــام وظــایف حرفــه اي خــود، آیــین رفتــار حســابداران حرفــه اي را که توسـط تشـکل حرفـه اي مربـوط مقـرر شـده اسـت را رعایت کند.

-3تعریف اخلاق :

تعاریف متفاوتی از اخلاقوجود دارد. اخلاق جمع خلق و خلق در لغت به معناي عادت و رویه می باشد. در لغت

نامه دهخدا اخلاق به معنی خوي ها بیان شده است. واژه انگلیسی آن در لغت نامه وبستر (Webster) به معنی

مطالعه راه هاي درست و غلط در رفتار انسان می باشد..همچنین استاد مرتضی مطهري در حکمت عملی، اخلاق را علم زیستن یا علم چگونه باید زیست می داند و آن را به دو شعبه چگونه بودن و چگونه رفتار کردن تقسیم و اضافه می کند ، چگونه رفتار کردن به اعمال
(شامل گفتار) مربوط می شود و چگونه بودن به خویها و ملکات.رفتار بر چگونگی خلق و خوي ها تأثیر دارد و خلق
و خوي ها در چگونگی وجود انسان علم اخلاق به دنبال دست یافتن به اصول و قواعدي است که به کارگیري آن ها مایه خیر و سعادت انسان می شود. همان گونه که هدف اصلی از بعثت پیامبر بزرگ اسلام تزکیه نفوس و تربیت انسانها و پرورش اخلاق حسنه بوده، می توان گفت که آیات الهی مقدمه اي بر مسأله تزکیه نفس و تربیت انسان ها همان چیزي است که هدف اصلی علم اخلاق را تشکیل می دهد. اخلاق حرفه اي یکی از اجزاي آن است

و شامل احکام و روش هاي پسندیده اي است که در یک حرفه مورد استفاده قرار می گیرد.
-4 حسابداري و اخلاق :

حسابداري در دنیاي پیشرفته اقتصادي امروز حرفهاي است حیاتی، زیرا سامانه اقتصادي جاري بدون آن نمیس تواند، وجود داشته باشد. در حرفه حسابداري یک فن و عمل می باشد که براي یاري رساندن و کمک به افراد در جهت ردیابی اثر معمالات اقتصادي آن ها تدوین شده است .مهمترین برجستگی متمایز کننده حرفه حسابداري با سایر حرفه ها ، مسولیت پذیري نسبت به عموم می باشد. انتظاراتی که مردم و جامعه از ارائه دهندگان این خدمات دارند بسیار است و مردم باید به کیفیت خدمات پیچیده ارائه شده توسط حسابداران و حسابرسان اعتماد داشته باشند از این رو اطلاعات ارائه شده توسط حسابداران باید به طور قابل توجهی کارآمد، قابل اتکا، واقعی و بیغرضانه باشد، پس حسابداران نه تنها باید واجد شرایط و صلاحیت حرفهاي باشند، بلکه باید از درجه بالایی از صداقت و درستکاري حرفهاي نیز برخوردار و آبرو و حیثیت حرفهاي از مهمترین داراییهاي آنها باشد. در نتیجه اخلاق حسابداري براي حسابداران حرفهاي و افرادي که به خدمات حسابداري تکیه دارند اهمیت زیادي

دارد. اما حفظ این اعتماد نسبت به حرفه حسابداري و همچنین زمانی میسر می شود که حسابداران حرفه اي ، خدمات خود را در سطحی ارئه دهند که شایسته اعتماد جامعه باشند از این رو ، خدمات حسابداران باید به گونه اي صورت بپذیرد تا در بالاترین سطح ممکن و همچنین

با رعایت ضوابطی ارئه شود که تداوم خدمات را با کیفیت مناسب تضمین کند. ( Duska RF, Duska BS،

.(2003

اخلاق موضوعی است فراگیر که همه جوانب زندگی بشر را پوشش میدهد. رشد روزافزون جوامع بشري و پیچیدهتر شدن روابط و مناسبات اجتماعی، نیازهاي نوینی را میس آفریند. پیدایش حرفههاي گوناگون، زاییدة تلاش در پاسخ به این نیازهاست که با گذشت زمان و تغییر شرایط شکل میگیرند و به تدریج سیر تحول و تکامل را میپیمایند.

این حرفهها به دلیل ضرورت تقسیم کار و تخصصی شدن امور، روز به روز منسجمتر می شوند و نقش خود را در بهبود رفاه عمومی جوامع ایفا میکنند.

-5 تاریخچه:

اولین تحقیقات اخلاقی در حسابداريعمدتاً براساس الگوي رشد ادارکی - اخلاقی کولبرگ صورت گرفته اند . این الگو متاثر از نظر پیاژه، روانشناسی اخلاق را با روانشناسی ادراکی در هم می آمیزد و شش مرحله از رشد ادارك ارائه می دهد که همانند پله هاي نردبان، ترقی ادارکی و اخلاقی فرد را در سه سطح نشان می دهد

.کولبرگ بیان می کند که مهارتهاي قضاوت اخلاقی ممکن است در افراد مختلف به نسبتهاي متفاوتی رشد کرده باشد. در ادامه کار کولبرگ، اندیشمند دیگري به نام رست، روش آزمون تعریف مباحث را ارائه داد که این آزمون، ابزاري براي ارزیابی سطح رشد اخلاقی در افراد است.

فرضیه رست متکی بر پرسشنامه اي است که توسط پرسش شوندگان علامت گذاري شده و می توان آن را تجزیه وتحلیل آماري نمود و به

نمره اي به نام p رسید که میزان رشد اخلاقی هر فرد را نشان می دهد .این مقیاس به علت کمی بودن و کاربرد آسان، در تعداد زیادي از تحقیقات اخلاقی حسابداري مورد استفاده قرار گرفت.

تورنتون در سال 2000در مطالعه اي به بررسی اعتبار مفروضات سه گانه الگوي کولبرگ که مبناي نظري آزمون تعریف مباحث را تشکیل می دهند، پرداخت. نتایج این تحقیق نشان داد که اعتبار این مفروضات زیر سوال است و تحقیقات اخلاقی در حسابداري بایدمجدداً تکرار شوند، زیرا وجود رابطه خطی بین نمره پایین آزمون تعریف مباحث و رفتار حرفه اي حسابداران که در تحقیقات گذشته مطرح شده، بی اعتبار میباشد.

فوریست، دیدگاه کولبرگ را بطور عادي سفسطه برانگیز و مبناي استدلال آن را غلط می داند، و اظهار می دارد این الگو مبتنی بر یک روش فلسفی و نه علمی براي تحلیل رفتار اخلاقی است ."فوریست اعتقاد داشت که روش علمی، براي اندازه گیري رفتار ، ارجح ترین است . او می گوید :افراد، صرفنظر از اخلاقیات، حالتی به خود می گیرند که این موضع گیري آنها بر روي قضاوتشان اثر می گذارد .الگوي فوریست که زیربناي پرسشنامه موقعیت اخلاقی است، به جاي اینکه بدنبال سطح توسعه اخلاقی افراد باشد بیشترین تمرکزش برروي یک معیار روانسنجی کامل براي سنجش رفتار اخلاقی است

.او معتقد است از آنجا که تمرکز این الگو، روي قضاوت اخلاقی افراد بالغ است، از اینرو از الگوي کولبرگ بسیار سودمندتر می باشد. این مدعا، در تحقیقات بعدي انجام شده مبتنی بر پرسش نامه موقعیت اخلاقی، اثبات شده است. فوریست، فلسفه اخلاقی افراد را به دو دسته، نسبی گرا و آرمانگرا تقسیم نمود. نسبی گرایی، فلسفه اي اخلاقی است که از منظر آن مجموعه اي جهان شمول از قوانین و معیار هاي اخلاقی وجود ندارد. افراد نسبی گرا معتقدند شرایط، موقعیتها و نیز افراد درتعیین اخلاقی بودن و غیراخلاقی بودن یک تصمیم دخیل هستند و هر رفتاري می تواند در شرایط مختلف اخلاقی یا غیراخلاقی محسوب شود. آرمانگرایی، فلسفه اي اخلاقی است که در آن رفاه بشر،در نقطه عطف تصمیمات قرار دارد .

افرادي که درجه بالاي آرمانگرایی دارند، معتقدند همواره باید به طریقی عمل کرد که به دیگران آسیبی وارد نشود . آنهایی که آرمانگرایی کمتري دارند، معتقدند که جلوگیري از صدمه زدن به دیگران در تمام شرایط ممکن نیست .بنابراین باید کار خوب را حتی اگر به قیمت صدمه دیدن برخی از مردم است، انجام داد. با این توضیحات و به منظور درك بهتر مطالب فوق در ادامه به تشریح اخلاق پرداخته می شود. سپس نقش اخلاق در حرفه و مشکلات اخلاقی حسابداري تبیین می گردد.

6 -اخلاق حرفه اي

اصطلاح اخلاق حرفه اي به عنوان یکی از ویژگی هاي سرمایه هاي انسانی و معنوي هر جامعه یا سازمان از قرن 18 و 19 میلادي در ادبیات سیاسی، اقتصادي و اجتماعی نویسندگان غربی رایج شد.اخلاق حرفهاي نوعی تعهد اخلاقی و وجدان کاري نسبت به هر نوع کار، وظیفه و مسئولیت استح مفهوم نوین اخلاق حرفه اي در دهه اخیر بیشتر مورد توجه سازمانهاي ایرانی قرار گرفته است.به عبارت دیگر، اخلاق حرفه اي مجموعه اي از

»بایدها« و »نبایدها« است که کارکنان یک سازمان(جامعه) درجهت تحقق کامل شرایط کمی و کیفی کاري که تعهد کرده اند باید رعایت کنند که نماد آن صداقت در رفتار، گفتار و کردار است.

رعایت اخلاق حرفه اي باعث تداوم خدمات حرفه اي به جامعه است و رعایت ضوابط آن باعث میگردد تا یک حرفه همچنان پیشرفت داشته باشد و بتواند مقبولیت عام یابد.

پس اگر ما نیز بخواهیم اعتبار حرفه حسابداري و حسابرسی را براي آینده حفظ کنیم، باید همواره با در نظر گرفتن منافع همه، در پی حفظ و افزایش اعتماد عمومی به این حرفه باشیم و در این راه از هیچ کوششی دریغ نورزیم.زیرا اگر در حق خود براي داشتن وضعیت اجتماعی خوب حرفه اي چشم پوشی کنیم، در نهایت سرنوشت مناسبی براي حرفه قابل پیش بینی نیست.

قراملکی، عملکرد امروز را بازار فردا می داند و اظهار میدارد: اخلاق حرفه اي آمده است عملکرد امروز را به گونه اي بهینه کند که بازار فردا تضمین شود. وي منظور از اخلاق حرفه اي را مسوولیت هاي اخلاقی سازمان در قبال حقوق محیط میداند. لذا سازمانی را اخلاقی مپندارد که حقوق محیط را بشناسد و آن را رعایت کند و بداند در قبال چه کسانی و چه نهادهایی مسوولیت دارد و این افراد و نهادها چه اولویت هایی دارند.

-7 اخلاق از دیدگاه اسلام

دین (در این بحث اسلام)،مجموعهاي است از عقاید و دستورات عملی که بنا بر ادعاي آورنده و پیروانشان، این عقاید و دستورات (پیامبر اسلام و مسلمانان)، از سوي آفریدگار جهان میباشد. اگر اخلاق را مجموعه آموزههایی که راه و رسم زندگی کردن بهنحو شایسته و بایسته را ترسیم میکند، بدانیم که بایدها و نبایدهاي ارزشی حاکم بر رفتار آدمی را مینمایاند، بخوبی به رابطه تنگاتنگ دین و اخلاق پی خواهیم برد و اخلاق را پارهاي ناگسستنی از دین به شمار خواهیم آورد.

مـسـأله اخلاق و تهذیب نفس ، در اسلام ، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است ، بطورى که از اهـداف نـزول قـرآن کـریم تربیت اخلاقی، تهذیب انسان و رشد و هدایت جامعه است و خصلتهاى اخـلاقـی را مـلاك ارزش انسان می داند؛ زیرا در مقام ستایش وتمجید پیامبران الهی ، آنان را به جـهـت دارا بـودن صـفـات اخـلاقـی نـیـکـو مـی سـتـایـد. بـراى مثال ، حضرت ابراهیم علیه السلام را به خاطر برخوردارى از سه صفت عالی اخلاقی ستوده ، می فرماید :

همانا ابراهیم بردبار، بسیار مهربان و بازگشت کننده (به سوى خدا) بود . قرآن کریم، درباره پیامبر اکرم (ص ) نیز می فرماید :

همانا تو صاحب اخلاق عظیم و برجسته اى هستی.

در اهـمـیـت اخـلاق و تـزکـیـه نـفـس هـمـیـن بـس کـه قـرآن کـریـم رمـز مـوفـقـیـت رسـول خد (ص ) را در ایفاى رسالت خویش و گسترش توحید، اخلاق نیکوى آن حضرت می داند و می فرماید: