بخشی از مقاله
ارزیابی و تحلیل فضای سبز شهری با استفاده از ابزارSWOT (نمونه موردی:شهر یاسوج)
چکیده
امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز موثر در اشکال گوناگون آن، دیگر قابل تصور نیست. پیامدهای توسعه شهر و پیچیدگی زیست محیطی آنها، موجودیت فضای سبز و گسترش زیست محیطی آن را برای همیشه اجتناب ناپذیر کرده است در این پژوهش فضای سبز شهر یاسوج با استفاده از مدل SWOT مورد بررسی قرار گرفته است و با توجه به مطالعات اسنادی و میدانی صورت گرفته و نظر سنجی از کارشناسان وشهروندان، نقاط قوت، ضعف ، فرصت ها و عوامل تهدید کننده توسعه پایدار فضای سبز یاسوج مشخص شد و به منظور ارزیابی میزان تأثیرات هرکدام از عناصر تشکیل دهنده، ماتریس های نقاط قوت، ضعف ،فرصت ها و تهدیدها ابتدا با استفاده از روش AHP و مقایسه دودویی عناصر ماتریس، وزن و ضریب اهمیت اولیهای تعیین شده است. با استفاده از ماتریس SWOT امکان تدوین چهار نوع راهبرد یا استراتژی فراهم می شودکه در این راهبرد ها تمرکز بر حداکثر نقاط درونی و فرصت های بیرونی استوار است. بنابراین تعداد 10نقطه قوت داخلی در برابر 21نقطه ضعف داخلی و تعداد 9 فرصت خارجی در برابر 8 تهدید خارجی موثر در توسعه پایدار فضاهای سبز شهر یاسوج شناسایی و تحلیل شده است. بدین ترتیب تعداد 19 قوت و فرصت به عنوان مزیتها و تعداد 29 ضعف و تهدید به عنوان محدودیت ها و تنگناها، پیش روی توسعه پایدار پارک هاو فضای سبز شهر یاسوج شناخته شدند و براین اساس عمده ترین راهبردهایی برای توسعه فضای سبز شهر یاسوج و رفع کمبودها، استفاده از فرصت های محیطی موجود جهت رفع کمبودها و ضعف ها است. هم چنین برای نتیجه مطلوبتر اقداماتی پیشنهاد شده است.
واژه های کلیدی
فضای سبز، پارک، تحلیل، شهر یاسوج، SWOT
-1 مقدمه
شهرنشینی اگرچه باعث رفاه و راحتی انسانها شده است، لیکن گرفتاریهایی را نیز دنبال داشته است به طور کلی هرچه جمعیت شهرها بیشتر میشود به همان نسبت مشکلات شهری بیشتر میشود. افزایش جمعیت، مسائلی همچون ترافیک، افزایش کارگاه-های کوچک و بزرگ، افزایش حجم زباله، نابودی جنگلها و درختان و فضای سبز را به دنبال دارد ( سعید نیا،.(11 : 1382 با افزایش جمعیت و توسعه و گسترش شهرنشینی، انسانها به تدریج از طبیعت دور شدهاند و تراکم بیش از حد جمعیت و دخالت در محیط طبیعی و ایجاد محیطهای انسان ساخت، نیازهای زیست محیطی، جسمی و روحی انسان را بیشتر بروز داده است (پوراحمد و دیگران، 1388، .(29فضای سبز شهری یکی از مهمترین نیازهایی است که زندگی شهری امروزی بدان احتیاج دارد و در هر برنامه ریزی و طراحی برای شهرها باید بیشترین توجه را به این مقوله معطوف کرد( یوسفی، 1380، .(51 فضای سبز و پارک ها نه تنها به دلیل اهمیت تفریحی آنها بلکه به علت نقش مهمی که در حفظ و تعادل محیط زیست شهری و تعدیل آلودگی هوا دارند مورد توجه بوده است(شاهیوندی ، .(15: 1385 در شهر یاسوج میزان سرانه فضای سبز برای هر نفر 6.22 متر مربع می باشد که علاوه بر کمبود سرانه نسبت به استاندارها، توزیع فضایی این مکان نیز به درستی صورت نگرفته است. و این میزان سرانه در نواحی چهارگانه نیز تفاوت چشمگیری بایکدیگر دارند. میزان سرانه وضع موجود و توزیع ناعادلانه فضای سبز سبب گردیده است که به بررسی نقاط قوت، ضعف ، فرصت ها و عوامل تهدید کننده توسعه پایدار فضای سبز یاسوج پرداخته شود.
-2 روش تحقیق
روش تحقیق این پژوهش ترکیبی از روشهای تحقیق اسنادی، توصیفی و تحلیلی بوده است. اطلاعات مورد نیاز این تحقیق از طریق اسناد، مجلات و کتب مرتبط با موضوع بدست آمده است. دادههای مورد نیاز از اطلاعات سازمانها و بانکهای اطلاعاتی جمعآوری شدهاست. و برای تحلیل فضای سبز شهری از مدل SWOT استفاده شده است.
-3 شناخت محدوده مورد مطالعه
شهر یاسوج در موقع جغرافیایی 30 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی از خط استواو51 درجه و 36 دقیقه طول شرقی از نصف النهارگرینویچ قرارگرفتهاست. موقع خصوصی شهر یاسوج در قسمت برآفتاب سررود در بویراحمد علیا و در نقطه تقارن و همگرایی دو رودخانه بشار در جنوب و مهریان در غرب و کوه دنا در شمال و شمال شرقی محصور شده است. پیرامون موقع نسبی، این شهر از شمال به ارتفاعات زاگرس، از طرف جنوب به کریمآباد، خلفآباد، نجفآباد، از طرف مشرق به محمودآباد علیا و از طرف شمال-
غربی و مغرب به مهریان، شرفآباد وسطی، شرفآباد سفلی و بلکو محدود میشود (آفرین پور،.(60:1389 و در آخرین سرشماری((1390 جمعیتشهر یاسوج 108505نفر بوده است(سالنامهآماری استان کهگیلویه و بویراحمد،.(1390
نصویر شماره 1 موقعیت شهر یاسوج در استان و کشور ترسیم کننده:نگارندگان
-4 مبانی نظری
در اواخر قرن نوزدهم از جمله راهحلهایی که برای بسیاری از مسائل سکونت در شهر پیشنهاد شد، فکر ایجاد شهرهای باغ مانند بود. این فکر از جانب ابنزرها وارد انگلیسی پیشنهاد شد. توجه او بیشتر به رهایی از جنبههای مضر انقلاب صنعتی و از میان بردن محلات فقیر نشین و پرجمعیت بود(شیعه،.(35-34:1385 نمونه جدیدتر سامانههای پارکی، طرح آبروکرمبی در سالهای 1943-44 برای شهر لندن ،جهت ایجاد یک سیستم از فضای باز و سبز متصل از طریق مسیرهای سبز می باشد. در این سامانه، سلسله مراتبی از باغات و پارکها و سایر فضای سبز، در اندازه های مختلف با کاربردها و نقشهای مکمل، با توجه به نیازهای متفاوت استفاده کنندگان و عملکردهای محیطی وجود دارد، که علاوه بر نقشی که به صورت منفرد ایفا مینمایند، در چهارچوب یک شبکه گستردهتر عملکرد دارند(خان سفید،.(125:1390 اکنون عصر جدیدی در طراحی فضای سبز پا به عرصه وجود نهاده که خاستگاه اصلی آن امریکاست، ولی در اروپا نیز می توان آن را مشاهده کرد.این پدیده انعکاسی از شناخت زمان وفضا بر زمین است و به طور عمده از سوی هنرمندان و مجسمه سازان هدایت می شود. با وجود این امروزه طراحی فضای سبز اصولا بر اساس الگوهای سنتی اروپاست (پاپلی یزدی،.(125:1382 افزایش ایجاد صنایع در حومه ها به موازات تاسیس پارکهای صنعتی برنامه ریزی شده،صورت گرفته است. اولین پارکهای صنعتی برنامه ریزی شده،در اوایل قرن بیستم در ایالات متحده تاسیس شد، اما این پارکها تا بعد از جنگ جهانی دوم عمومیت چندانی نیافت.بیشتر این پارک های صنعتی از طرف شرکتهای خصوصی تاسیس شده و بعضی از آن ها
از طریق سازمان های غیر انتفاعی، مانند اتاقهای بازرگانی و کمیته توسعه به وجود آمده است(شکوئی،.(98:1385 گشودن مرکز میادین شهرها یا انتقال مجسمه ها و برج های یادگار به یک گوشه میدان ایجاد باغچه در حیاط آپارتمان های مسکونی به جای مراکز شلوغ شهر، برپا داشتن دیواره های بلند در اطراف پارک های عمومی برای حفاظت آنها در مقابل سر و صدای خیابان، در اطراف پارک های عمومی برای حفاطت آنها در مقابل سر وصدای خیابان ،همه رفرم های سطحی بودند که کامیلوزیته پیشنهاد می کرد (شیعه،.(33-32:1385 در سال 1945گزارش دوور در ارتباط با پارک های ملی تنظیم و بر ایجاد واحداث آنها تاکید شده بود و در سال 1947م. به همراه گزارش هوب هوس روی سازماندهی پارک های ملی تاکید داشت.این دو گزارش معتقد بودند که پارک ها باید به سرعت و در مناطق برجسته و مهم تفریحی ایجاد شوند، تا مردم از اوقات فراغت و هوای آزاد لازم برخوردار شوند. ایجاد پارک ها باید خارج از چهارچوب طبیعی دولت محلی انجام پذیرد. یعنی همانند توصیه های که کمیته ریت داشت. بنابراین یک نمایندگی پارک ملی باید انجام شود تا امور اجرایی را برای برنامه ریزی و نظارت بر کار تاسیس آنها بعهده گیرد(زیاری،.(12:1378
-5 فضای سبز
امروزه فضای سبز در شهرها جز لاینفک ساختار شهر و یکی از عناصر اصلی آن می باشد. در گذشته نقش غالب فضاهای سبز به زیبا سازی و سپس ظاهر سازی محیط مصنوع محدود می شد.لیکن امروزه کارکرد این فضاها در سطح شهرها نقشی به مراتب وسیع تر و اساسی تر به خود گرفته و از سه دیدگاه عملکردی قابل طرح گردیده اند:عملکرد زیست محیطی، عملکرد کالبدی در ساخت شهر، عملکرد اجتماعی - روانی. تقسیم بندی فضاهای سبز شهری در کشور های مختلف، متفاوت می باشد و علت آن نیز در نوع بهره برداری و کاربرد آنهاست (رضویان،.(126:1381 زمین های طبیعی مانند تالاب ها، جنگل ها، و آبراهها به اکوسیستمهای تاسیس شده که وجود آنها ضروری است،گره خورده است.اگر این اکوسیستم ها سالم باشند فضاهای سبز به خودی خود تنظیم شده و به دخالت کم انسان نیازاست دریک بافت شهری، این مورد به ندرت اتفاق میافتد. برنامه ریزی برای این فضاهای سبز فرصت نیاز دارد ، این به این معنا است که این فضا ها نمی توانند بطور مصنوعی ایجاد شده باشند و یا پس از تخریب به راحتی بازسازی شوند .(Green space Master Plan, 2006:4) از آنجایی که فضای سبز بخش جاندار ساختار شهرها محسوب میشود؛ در نتیجه در ارتقاء کیفیت محیط زیست شهری تأثیر مستقیم دارد؛ واین تأثیر و نقش خود را از طریق » استفاده از گیاهان به عنوان حریم بصری و حفاظتی، استفاده از فضای سبز بر اساس طراحی مناسب جهت عملکردهای اجتماعی ویژه، استفاده از فضای سبز جهت ایجاد مسیرهای هدایتی« (لقائی، .(9 :1373
-6 پارک
منطقه ای است با در ختزارهای پراکنده با فضای باز و کف پوش چمنی که یا به صورت مصنوعی احداث شده یا به صورت طبیعی وجود داشته و تنها به دستکاری و آرایش آن اکتفا شده است(رضویان،.(126:1381 واژه پارک از قرن 19 و با شروع مدرنیته وارد مباحث شهری شد قبل از شکل گیری مفهوم پارک آنچه به عنوان فضای سبز در شهرها وجود داشت به شکل باغ های خصوصی بود که بیشتر مخصوص اشراف و ثروتمندان بود. پارک آگاهی مردم را در مورد راه های تقسیم و استفاده از فضا تعالی بخشیده و استفاده جدید و متفاوتی از فضا را به مردم می آموزد. (واکر،.(33 :1383 در لغت نامه دهخدا پارک چنین تعریف شده:باغ وسیع پر درخت که گردش و شکار و جز آن را استفاده میشود. مانند پارک مخبر الدوله، پارک امین الدوله و ... (دهخدا، .(46 :1369 »پارکها میتوانند مکانهایی برای انجام ورزش و فعالیتهای روزمره باشند، و در کنش با محیط زیست قرار گیرند« (ترنر، :1385
(48، و »همواره مأمنی برای تمامی اعضای جامعه در ارتباط با گذران ساعاتی فارغ از هیاهوی زندگی و مشکلات عدیده ی آن باشند« (کارگری، .(18 :1370
-7 وضعیت فضای سبز در شهر یاسوج
فضای سبز یاسوج شامل سطوح و فضای سبز عمومی و خیابانی است. شهر یاسوج از نظر شرایط طبیعی، در موقعیتی قرار گرفته که پوشش گیاهی طبیعی (انواع بلوط،بادام کوهی و...) اطراف آن را احاطه کرده است. تمامی کوه های اطراف آن دارای فضاهای سبز طبیعی و بکر و دست نخورده ای است که چشم اندازهای بسیار زیبایی به این شهر داده است، ضمن اینکه اعتدال و تلطیف آب وهوای آن نیز در اثر وجود چنین فضای سبزی است. بر اساس آخرین اطلاعات جمع آوری شده از سوی سازمان پارک ها و فضای سبز و مصاحبه با کارشناسان و مسئولین واحد فضای سبز آمارها و اطلاعات وضع موجود فضای سبز جمع آوری شده و جهت تحلیل و برآورد میزان سرانه و کمبود فضای سبز در شهر یاسوج مورد استفاده قرار گرفته است. از 675500 متر مربع فضای سبز در شهر یاسوج 450500 مترمربع را وسعت پارک ها شامل می شود و وسعت میادین و بلوارها 225000مترمربع می باشد که شامل چمنکاری بلوارها، گلکاری، درختکاری میشود. سطوح سبز خیابانی هرچند از نظرکارکرد اکولوژیکی مهم و در مطلوبیت آب و هوای شهر موثرند، اما از نظر کارکرد اجتماعی ارزش چندانی ندارند چون برای استفاده شهروندان مناسب نمیباشد. سرانه فضای سبز موجود در شهر یاسوج برای هر نفر 6.22 متر مربع محاسبه گردیده است که ناحیه یک دارای سرانه 12.71متر مربع می باشد که نسبت به سایر نواحی دارای بیشترین سرانه می باشد و نسبت به سرانه استاندارد(25-15متر مربع) فاصله کمتری نسبت به سایر نواحی دارد، در ناحیه دو سرانه فضای سبز برای هر نفر 1.46متر مربع محاسبه گردیده است که کمترین میزان سرانه فضای سبز در بین نواحی می باشد. لازم به ذکر است که منطقه دو دارای بیشترین جمعیت در بین نواحی می باشد و کمترین مساحت فضای سبز را به خود اختصاص داده است واین در حالی است که ناحیه2 مرکز تجاری و اداری می باشد، در ناحیه سه سرانه فضای سبز برای هرنفر 8.43 متر مربع می باشد که در رتبه دوم از لحاظ سرانه قرار می گیرد، در ناحیه چهار سرانه فضای سبز برای هر نفر 2.65 متر مربع می باشد. شهر یاسوج با داشتن رودخانه، چشمه، و فضاهای خالی اطراف آن، می توان با ساخت فضای سبز این کمبودها را برطرف کرد.
-8 توسعه فضاهای سبز شهر یاسوج با استفاده از مدلSWOT1
برنامه ریزی راهبردی از جمله مباحثی است که از به کارگیری آن در عرصه علم جغرافیا به طور اعم و برنامه ریزی شهری و ناحیه ای به طور اخص مدت زمان زیادی نمی گذرد. برنامه ریزان راهبردی سعی می کنند با سنجش تمام جوانب برنامه ها و پروژه ها، به اتخاذ بهترین و راهبردی ترین تصمیم بپردازند(مرادی مسیحی، .(8 :1381 مدل » SWOT نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدها« بهترین راهبرد برای فرآیند برنامه ریزی استراتژیک است (محمدی ده چشمه و زنگی آبادی، .(2 :1387ساساً روشSWOT یک ابزار استراتژیک است(.(Horn-Haacke.L.2001.PN تکنیک SWOTعمدتاً قوت ها و ضعف های درونی را مورد بررسی قرار می دهد و چگونگی انجام کار درونی مؤسسه از قبیل مدیریت، اثربخشی وغیره را ارزیابی می کند (پالیزبان، .(51 :1387 رایج ترین
کاربرد آن، فراهم کردن یک چهارچوب منطقی برای هدایت نظام مند بحث های سیستم، راهبردهای مختلف و در نهایت انتخاب راهبرد است. (حکمتنیا وموسوی .(293 :1385 تحلیل SWOTدارای دو مؤلفه اصلی به شرح زیر است
الف) شاخص های شرایط درونی :(IFAS2) که توسط نقاط قوت و ضعف در وضعیت موجود توصیف می شوند.
ب) شاخص های بیرونی (EFAS3) که از طریق تهدید موجود و فرصت های ناشناخته توصیف می شود. (خورشید و رنجبر، .(21 :1389
1-8 عوامل داخلی مؤثر بر توسعه و گسترش پارکها و فضاهای سبز شهر یاسوج
هدف این مرحله بررسی آثار محیط داخلی پارک ها و فضاهای سبز شهر یاسوج جهت شناسایی نقاط قوت و ضعف هایی است که فضای سبز شهر با آن مواجه است. در واقع ماتریس ارزیابی عوامل داخلی، حاصل بررسی عوامل داخل سیستم می باشد. این ماتریس ، نقاط قوت و ضعف اصلی سیستم را تدوین می کند. دراین پژوهش با توجه به مطالعات اسنادی و میدانی صورت گرفته و نظر سنجی از کارشناسان وشهروندان، نقاط قوت، ضعف ، فرصت ها و عوامل تهدید کننده توسعه پایدار فضای سبز یاسوج مشخص گریده و در جدول شماره 1 نیز عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف) موجود بر سر راه توسعه پایدار فضای سبز یاسوج لیست شده است. به منظور ارزیابی میزان تأثیرات هرکدام از عناصر تشکیل دهنده ماتریس های نقاط قوت و ضعف ، ابتدا با استفاده از روش AHPو مقایسه دودویی عناصر ماتریس، وزن و ضریب اهمیت اولیهای برای هر کدام از نقاط قوت و ضعف شناسایی شده، تعیین شده است. در ردیف رتبه بندی با توجه به اهمیت هر کدام عوامل تعیین شده، امتیازی از 1 تا 5 تخصیص داده شده است. از حاصل ضرب وزن اولیه هر عامل بر رتبه آن ، امتیاز نهایی یا امتیاز وزنی عوامل به دست آمده است.
