بخشی از مقاله
خلاصه
»محله« با آنکه یکی از کوچکترین واحدهای تقسیمات شهری در لایه کالبدی- فضایی محسوب میشود، در لایه فرهنگی- اجتماعی و در قالب مفهوم »اجتماع محلی« یکی از هویتمندترین واحدها است. به همین دلیل توجه به طراحی و برنامهریزی صحیح برای این واحد شهری، میتواند نقش مؤثری در فرآیند ساماندهی کلیت سکونتگاههای شهری ایفا نماید. در برنامهریزی با رویکرد »دفاع غیرعامل« و به منظور به حداقل رساندن مخاطرات ناشی از بحرانهای طبیعی و مصنوع نیز برنامهریزی در مقیاس »محله« حائز اهمیت است.
با این نگاه، کنکاش در مفهوم »تابآوری« به خصوص در بعد اجتماعی آن، میتواند چهارچوبی از وضعیت یک محله مطلوب در مواجهه با شرایط بحرانی به دست بدهد. »تابآوری اجتماعی« بیانگر توانایی یک اجتماع محلی در پاسخگویی به تغییرات ناگهانی محیطی است. این مقاله، به دنبال تدوین اصول »راهنمای طراحی« بستر مکانی یک اجتماع محلی تابآور است.
پرسش اصلی پژوهش این است که در تدوین راهنمای طراحی یک محله تابآور اجتماعی، چه اصولی بایست مورد توجه قرار گیرد؟ بر این اساس، با رویکرد »توصیفی- تحلیلی« در پژوهش، ابتدا کدهای شاخص یک اجتماع محلی تابآور را به روش »تحلیل محتوا« از متن بیش از 30 مقاله علمی در دو دهه اخیر، استخراج و سپس، کدهای ناظر به مقوله »مکان« را از میان آنها پالایش گردیده است.
پس از آن کدهای موجود، با توجه به مؤلفههای سهگانه مکان؛ »فرم«، »عملکرد« و »معنا«، در سه دسته »فرم تابآور«، »عملکرد تابآور« و »معنای تابآور« تقسیمبندی و اصول تدوین راهنمای طراحی ناظر به هر کدام تدوین شده است. این مقاله، در نهایت چهارچوبی از مجموعه اصول تدوین »راهنمای طراحی یک محله تابآور اجتماعی« را به دست داده است.
1 مقدمه
همانطور که زیستشناسان و بومشناسان نگران مخاطرههای تهدیدکننده جانداران و محیط زیست آنها هستند، طراحان و برنامهریزان شهری نیز باید به حوادثی که میتواند سامانهی یک شهر را دستخوش تغییرات ناخوشایندی قرار دهد، بیاندیشند و برای مدیریت اینگونه خطرات، برنامهریزی کنند. »تابآوری شهری« که در دو دهه اخیر در ادبیات مطالعات شهری وارد شده است، مفهومی است که به بررسی میزان انعطاف شهر و توان آن برای بازگشت به شرایط زیست طبیعی پس از یک سانحه میپردازد.
این مفهوم در »بعد اجتماعی« خود، که در ارتباط مستقیمی با سرمایه اجتماعی و مشارکت مردمی قرار دارد، اهمیت به سزایی دارد. تجربه نشان داده است که تفاوت در سرعت برگشتپذیری هر سکونتگاه به شرایط پیش از سانحه، ناشی از تفاوت در مشارکت مردم و سرمایه اجتماعی هر جامعه است. بررسیهای صورتپذیرفته در مورد سونامی اقیانوس هند در سال 2004 و طوفان کاترینا در نیواورلئان - 2005 - و طوفان سندی در 2013 نشاندهنده این موضوع است.
در این مقاله در پی آن هستیم که پس از ارائه تعریفی از تابآوری اجتماعی و ارتباط آن با شهرسازی، به کمک مؤلفههای سهگانه حوزه مفهومی »مکان«، به تدوین اصول راهنمای طراحی شهری به منظور طراحی یک محله تابآور به لحاظ اجتماعی بپردازیم. راهنماهای طراحی، یکی از انواع اسناد طراحی شهری هستند که به منظور هدایت طراحی بخشی از شهر در رابطه با موضوعات خاص تهیه میشوند.
به این منظور مبانی نظری پژوهش که حاصل بررسی ادبیات این موضوع بوده است را در قالب تبیین مفهوم »تابآوری«، »تابآوری اجتماعی« و ارتباط این مفاهیم با حوزه شهرسازی میپردازیم. در انتهای تبیین مبانی نظری، جمعبندی پژوهش از شاخصهای تابآوری اجتماعی در منابع ارائه میشود. پس از آن ضمن اشاره به روش و رویه پژوهش، به کمک روش تحلیل محتوا، شاخصهای مرتبط با وزه مفهومی مکان، استخراج و مقولهبندی میگردد.
.2 مبانی نظری پژوهش
-2-1 تابآوری
در فرهنگ آکسفورد، این واژه، به معنی قابلیت یک شیء یا مجموعه برای بازگشت به حالت اولیه، بعد از یک حادثه ناگهانی آمده است. این واژه برای اولین بار در سال 1973 در قالب ادبیات بومشناختی و توسط هولینگ1 مطرح شده و پس از آن تعاریف متعددی از آن ارائه گردیده است. ادگر - 2000 - در نظامهای اجتماعی، کارپنتر - 2001 - در نظامهای انسانی- محیطی، برکیس - 2003 - در نظامهای اجتماعی - اکولوژیک و برنئو - 2003 - در مدیریت سوانح کوتاهمدت، تعاریف خود را از آن ارائه نمودند .
سازمان ملل تابآوری را ظرفیت جامعه برای مقاومت بیشتر در برابر تغییر به گونهای که بتواند در سطح قابلقبولی ساختارهای خود را مجدد ایجاد نماید، تعریف میکند .[3] پیم، این مفهوم را بازگشت یک سیستم به حالت اولیه بعد از نابهسامانی تعریف میکند
ادگر نیز از تابآوری به عنوان قدرت گروهها و جوامع برای انطباق با فشارهای خارجی و تخریبهایی که در نتیجه تغییرات سیاسی، اجتماعی و ... به وجود میآید، یاد میکند
تعریف کارپنتر و دیگران از این مفهوم، یکی از تعاریفی است که در منابع علمی، از آن بسیار یاد شده و مورد تأکید قرار گرفته است و مبنای نظری این مقاله نیز بر آن استوار است. در این تعریف ، تابآوری در سه معنای؛ میزان تخریب و زیانی که سیستم قادر است بدون آنکه از حالت تعادل خارج شود، جذب کند، میزان توانایی سیستم برای سازماندهی و تجدید خود در شرایط مختلف و میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیری و تقویت سازگاری با شرایط آمده است
امروزه، تابآوری به عنوان راهی برای تقویت جوامع با استفاده از ظرفیتهای آنها مطرح میگردد
با بررسی تعاریف مختلف ارائه شده از این مفهوم میتوان به این نتیجه رسید که انطباق، بازسازماندهی، ظرفیت، سازگاری، تعادل و انعطاف از مفاهیم و واژههای کلیدی مرتبط با »تابآوری« هستند.
شکل شماره .1 مفاهیم مرتبط با حوزه مفهومی »تابآوری«
-2-2 تابآوری اجتماعی
تابآوری در چهار بعد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی - زیرساختی - و نهادی تعریف میشود. از دهه 1980 و به خصوص در دهه 1990، محققان علوم اجتماعی به نقد رویکرد علوم طبیعی در مدیریت بحران پرداختند و معتقد بودند که آسیبپذیری یک خصوصیت اجتماعی نیز دارد و به خسارت جمعیتی و فیزیکی محدود نمیشود. در این پارادایم جدید، تغییر نگاه از دولتمحوری به سمت مشارکت مردمی است
در این نگاه جدید، صاحبنظران معتقدند اگر توجه به جنبههای اجتماعی در تابآوری بیشتر از توجه به زیرساختهای کالبدی و فیزیکی در مدیریت بحران اهمیت نداشته باشد، دستکم به همان اندازه حائز اهمیت است
اصطلاح تابآوری اجتماعی اولین بار توسط ادگر مطرح شد. وی تابآوری اجتماعی را به عنوان توانایی گروهها و یا جوامع برای مقابله با تنشهای خارجی و اختلالات در مواجهه با تغییرات اجتماعی، سیاسی و زیستمحیطی تعریف میکند
تابآوری اجتماعی شامل شرایطی است که تحت آن افراد و گروههای اجتماعی با تغییرات محیطی انطباق مییابند. به طور کلی قابلیت تابآوری اجتماعی، توان یک اجتماع برای برگشت به تعادل یا پاسخ مثبت به مخاطرات است
تابآوری اجتماعمحور، قابلیت پیشبینی خطر، محدودساختن تأثیرات آن و بازگشت سریع به حالت قبل برای بقا، انطباق و تحول و رشد در رویارویی با تغییرات آشفته قبلی است
اجتماع تابآور جامعهای است که توانایی تحمل شوکها و ضربههای وارد شده از خطر را به گونهای که آن خطرها به سوانح تبدیل نشوند را داشته باشد و در عین حال توانایی یا ظرفیت برگشت به حالت عادی و نیز امکان تغییر و سازگاری پس از سوانح را داشته باشد
رفیعیان و همکاران در جمعبندی نظرات در باب تعریف تابآوری اجتماعی آن را؛ توانایی جوامع برای انطباق با تنشها و آشفتگیها، انجام فعالیتهای بازیابی برای کاهش از هم گسیختگی اجتماعی، ظرفیت برگشتپذیری با استفاده از منابع فیزیکی و اقتصادی، توسعه منابع برای بالابردن ایمنی ساکنان، میزان ظرفیت یک سیستم یا بخشی از آن برای جذب حوادث مخاطرهانگیز و بازتوانی سریع، تعریف میکنند
رضایی و همکاران در پژوهش خود، ضمن تفکیک رویکردهای مختلف به تابآوری، رویکرد »تابآوری به عنوان گذار« را تبیین مینمایند که در آن، جامعه تابآور میتواند از تجارت تغییرات به وجود آمده برای رسیدن به توسعه پایدار و عملکرد بهتر استفاده کند و به جای حفظ و بقای خود در برابر عامل فشار یا تغییر، به روشهای خلاقانه و نوآورانهای به تغییرات واکنش نشان دهد. آنها همچنین ضمن تبیین بعد اجتماعی تابآوری از آن به عنوان؛ تفاوت ظرفیت اجتماعی در واکنش مثبت نشاندادن، انطباق با تغییرات و حفظ رفتار سازگارانه و بازیابی پس از سوانح یاد میکنند
بنابراین میتوان گفت تابآوری اجتماعی ویژگی ذاتی یک اجتماع است که میزان سازگاری و انطباق با شرایط خاص پیشآمده را در مورد آن اجتماع، نشان میدهد و به بهبود وضعیت جامعه پس از بحران کمک میکند. تابآوری اجتماعی همچنین باید بتواند پیشبینی درستی در مورد توانمندبودن یک اجتماع برای بازگشت به شرایط مطلوب پس از حوادث ناگهانی ارائه دهد.
-2-3 شاخصهای تابآوری اجتماعی
معیارهایی که بیانگر شاخصهای تابآوری اجتماعی است عبارتند از؛ اعتماد یا اعتبار، رهبری، کارآیی جمعی، سرمایه اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، نگرشها و ارزشها و ارتباطات و اطلاعات
رفیعیان و همکاران در پژوهش خود در تبیین مفهوم تابآوری، »سرمایه اجتماعی« را به عنوان مفهوم مشترک در همه مدلهای تابآوری میدانند. کامینگ معتقد است عواملی مثل »هویت« باعث ایجاد پاسخهای متفاوت در جوامع گوناگون نسبت به بلایای مشابه و در واقع منجر به سطوح مختلف تابآوری میشوند .توییگ، امنیت را به عنوان کلیدیترین شاخص تابآوری اجتماعی میداند
گادزچالک معتقد است سیستم تابآور باید تنوعی از اجزای عملکردی مشابه داشته باشد که وقتی یکی از اجزای آن با شکست مواجه شد، کل سیستم با شکست مواجه نشود - تنوع و فراوانی - . از سوی دیگر، اجزای متنوعی داشته باشد که در برابر تهدیدات مختلف، تابآور باشد. اجزای این سیستم باید به گونهای به هم پیوند خورده باشند که یکدیگر را حمایت کنند و انعطافپذیری لازم برای یادگیری در برابر تغییر را داشته باشند. چنین سیستمی، فرصتهای متعددی برای مشارکت نیز ارائه میدهد .
ادگر نیز معتقد است جوامعی که در آنها با تنوع منابع مواجه هستیم به دلیل انعطافپذیری بالاتر، تابآورتر هستند. او، همکاری و مشارکت شهروندان، همبستگی اجتماعی، داشتن هویت واحد، حس تعلق، وجود امنیت و فراگیری اجتماعی را از شاخصهای تابآوری اجتماعی برمیشمرد
از آن جهت سطح آسیبپذیری گروههای اجتماعی مختلف در صورت بروز سانحه در شهر، متفاوت خواهد بود، میتوان گفت ایجاد شرایطی به منظور توانمندسازی گروههای خاص آسیبپذیر، شاخصی به منظور ارتقاء تابآوری اجتماعی است. این موضوع را ماگیر و هاگان نیز در مقاله خود تصریح و تأیید نمودهاند. آنها همچنین بر اساس جمعبندی نظرات تعدادی از پژوهشگران شاخصهای سنجش تابآوری اجتماعی را؛ مدیریت، اعتماد، سرمایهاجتماعی، میزان اشتراکات میان ساکنان، پیوستگی اجتماعی و حس اجتماع، همکاری، ارزشها و نگرشها و ارتباطات میدانند
