بخشی از مقاله
بازآفرینی بافت تاریخی شهر با رویکرد زمینه گرایی
چکیده
بافت های کهن و تاریخی شهرها به واسطه قدمت و وجود عناصر با ارزش تاریخی، موقعیت مناسب ارتباطی، قرارگیری بازار اصلی شهر و قلب تپنده اقتصادی در آن وغیره دارای جایگاه منحصر به فردی در ساختار فضایی و کارکردی شهر می باشند. توسعه سریع شهرنشینی و به دنبال آن حضور مدرنیسم در دهه های اول قرن حاضر، تاثیرات قابل توجهی بر بافت های کهن و تاریخی بر جای گذاشته است.ایجاد خیابان کشی هایی که بافت های تاریخی را جراحی بدون درمان می کرد نه تنها مشکلات را حل نکرد بلکه خود عاملی مهم در به وجود آمدن مشکلات عدیده در این بافت ها گردید. امروزه توجه به بافت های تاریخی و رفع مشکلات آن ها به موضوع جدی و محوری تبدیل شده است، به طوری که طرح های بهسازی و نوسازی متنوعی در قالب بازسازی، ،بهسازی ، نوسازی و باز آفرینی در جهت احیا و ساماندهی بافت های تاریخی اجرا شده است. اقدامات بهسازی و نوسازی صورت گرفته در بافت های تاریخی شهر ها تا به امروز نا موفق بوده وتنها به یکی از جنبه های محیطی توجه داشتند. از این رو عدم ارتباط بین طرح های اجرا شده با زمینه های محیطی منجر به بروز مسائلی همچون اغتشاش و نا هماهنگی، بحران هویت و عدم مطلوبیت در بافت های تاریخی شده است. لذا یکی از راه حل ها، اتخاذ رویکرد طراحی زمینه گرا است.این رویکرد،زمینه را به مثابه رویدادی تاریخی می پندارد، که عناصر شهر در درون آن شناخته، پرداخته و ساخته می شوند.در این مقاله دستیابی به روشی برای بازآفرینی و احیا بافت تاریخی با تاکید بر رویکرد زمینه گرایی به مثابه رهیافت اصلی ارائه می گردد.
واژه های کلیدی: بافت تاریخی، بازآفرینی، زمینه گرایی
مقدمه و طرح مساله
بافت تاریخی شهرها جزئی از سرمایه ملی و فرهنگی کشور هستند که نه تنها به لحاظ زیبا شناسی و تداوم خاطرات جمعی و هویت بخشی شهرهای ما ارزشمند هستند، بلکه محل سکونت و معیشت میلیون ها نفر محسوب می شوند(کلانتری و دیگران، :1387 .(69 وجوه تمایز و خصوصیات منحصر به فرد مکانی، تاریخی و فرهنگی هر شهر را در واقع باید در همان بافت تاریخی و آثار کالبدی و معنایی به جای مانده در آن جستجو نمود. ساختار کلی بافت های تاریخی در واقع حاصل زندگی شهروندان و محصول تعاملات اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی آنان در بستر شهر است. بر این اساس بافت تاریخی شهر مناسب ترین مکان برای درک وجوه مختلف فرهنگ بومی و محلی و چگونگی تاثیر آن بر جنبه های مختلف زندگی شهری می باشد. با آغاز دوران مدرنیسم و در پی آن گسترش و رشد بی رویه شهرها و به دنبال آن فرسودگی و تخریب بافت های تاریخی سبب مورد توجه قرار گرفتن طرح های باز آفرینی (مشتمل بر طرح هایی چون باز آفرینی حفاظت محور، فرهنگ محور،طراحی محور، بازآفرینی مبتنی بر گروه های اجتماعی ) در جهت احیا و ساماندهی این بافت ها شده است، از این رو طرح های بیشمارنا موفقی در این راستا اجرا شده اند. یکی از دلایل مهم عدم موفقیت این طرح ها، عدم انطباق آن ها با زمینه کالبدی، تاریخی، فرهنگی 0 اجتماعی بافت های تاریخی می باشد. از این رو کاربست رویکرد زمینه گرایی در بازآفرینی بافت های تاریخی امری بسیار مهم است . رویکرد زمینه گرایی رویکردی است که به زمینه و محیط تاکید و توجه ویژه ای دارد. به سنت، فرهنگ و نیاز های مردم و استفاده کنندگان بسیار اهمیت میدهد. قابلیت تغییر و انطباق با شرایط جدید را دارد. زمینه گرایان معتقدند که اجزای کالبدی شهر زیر پوشش نیروها یا ویژگی های درونی خود نمی باشند. بلکه به محیط و مجموعه پیرامون آن وابسته هستند، از این رو نمی توان در جستجوی خواص و ابعاد پدیده ها بود و به جوهر پدیده ها بدون توجه به بعد زمان و زمینه ای که در آن قرار دارند، نگریست(تولایی، .( 35:1380 این امر نقش ویژه ای در ایجاد و حفظ فرهنگ بومی و محلی ایفا کرده و تسلسل تاریخی در بستر حیات شهر موجب انتقال ارزش های منتجه از نسلی به نسل بعد می شود. تحقیق پیش رو از جمله تحقیقات کیفی در قالب روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از مطالعات کتابخانه ای می باشد.لذا بررسی و تلفیق دیدگاه های نظریه پردازان در دو زمینه بازآفرینی بافت تاریخی و زمینه گرایی مد نظر است و در صدد است تا الگوی نظری مناسب در زمینه بازآفرینی را از طریق باز شناسی عوامل زمینه ای پنهان در بافت(مشتمل بر زمینه کالبدی، فرهنگی-اجتماعی، انسان گرایانه) ترسیم و ارائه کند. بدین منظور پس از تبیین مفاهیم پایه و تشریح ضرورت های نظری آنها در حوزه های مورد بررسی به دستیابی اسلوبی در راستای بازآفرینی بافت های تاریخی در شهر اشاره می شود و اصول و پارادایم های این رویکرد در نحوه بازآفرینی بافت های تاریخی مورد مداقه قرار می گیرد.
تعاریف و مفاهیم پایه
تعریف بافت، بافت تاریخی شهر
تعریف لغوی و مفهومی از بافت مبین آن است که این پدیده از اجزائی شکل گرفته، که با یکدیگر رابطه دارند. تار، پود، بند و شبکه اجزای بافت هستند. با استفاده از ماده زمینه ای، اجزا به یکدیگر چسبیده اند. در مواردی نیز این اجزا با تنیده شدن در هم، بافت را به وجود آورده اند. شکل گیری آن ها طی فرآیندی انجام می شود، دارای ساختار است. صفات، خصوصیات،ویژگی ها و مشخصاتی دارد(بهزادفر و دیگران،.(21:1391 در زمینه شهرسازی،بافت عبارت است از دانه بندی و در هم تنیدگی فضاها و عناصر شهری که به تبع ویژگیهای محیط طبیعی، بویژه توپوگرافی و اقلیم در محدوده شهر یعنی بلوکها و محله های شهری بطور فشرده یا گسسته و با نظمی خاص جایگزین شده اند(توسلی،.(5:1386بافت هرشهر کمیتی پویا و در حال تغییر است که وضع کالبدی شهر و چگونگی رشد و گسترش آن را در طول زمان نمایان میسازد. بافت هر شهر، ابتدا دانه بندی فضاهای کالبدی شهر، یعنی فضاهای خالی و پر و تراکم آنها را نسبت به یکدیگر مشخص میکند. همچنین چگونگی و فاصله بین عناصر شهری را معین میکند. بافت شهر شبکه گذرگاهی و نحوه توزیع فضایی آنها را نشان میدهد. ابعاد و اندازه هر یک از فضاهای کالبدی در افق و در ارتفاع با صورت یا افقی میتواند نمایانگر نوع و حجم بافت خاصی از شهر باشد. فضاهای خالی گویای ویژگیهای خاص شهری اند. مثلا فضاهای خالی موجود در مرکز محله های
شهری و راههای مهم و تقاطعها و در مجموع بافت، گویای وجود مراکز و هسته های شهری و محله ای هستند(شماعی، پوراحمد، .(65:1384باتوجه به مراحل رشد و توسعه کالبدی فضایی شهرها، می توان لایه های گوناگون بافت شهری(مشتمل بر بافت تاریخی شهر،بافت قدیمی، بافت میانی شهر، بافت جدید شهری، بافت پیرامونی و بافت اقماری یا گسترش ناپیوسته شهر)، را از همدیگر تشخیص داد. آنچه با توجه به موضوع مورد بررسی در این مقاله، مدنظر است،پرداختن به (بافت تاریخی شهرها) است، از این رو در ادامه به تعریف بافت تاریخی و خصوصیات و ویژگی های آن پرداخته می شود.
بافت تاریخی، آن بخش از بافت های شهری را شامل می شود که قبل از سال 1300ه.ش شکل گرفته لیکن به دلیل فرسودگی کالبدی و نداشتن استانداردهای ایمنی، استحکامات، خدمات و زیرساختهای شهری با وجود برخورداری از ارزش های هویتی، منزلت مکانی و سکونتی پائینی دارند(فلامکی،.(168:1388 قطعات، خیابان ها، فضاهای ساخته شده و فضاهای باز و کاربری اراضی، عناصر تشکیل دهنده بافت تاریخی هستند که دارای رابطه با یکدیگرند و یک سیستم را تشکیل می دهند(لوی،.(1:1999همچنین بر اساس بافت های تاریخی ایران، در تعیین ویژگی های کلی آن ها می توان به مواردی همچون امنیت، محرمیت، توجه به اقلیم،مصالح ساختمانی بومی، ساختار ارگانیک، معابر، کالبد فرهنگی و ساکنین فرهنگ گرا، درون گرا بودن، ارزش میراث فرهنگی، آسایش، مقیاس و هویت اشاره کرد.
اهمیت و لزوم بازآفرینی بافت تاریخی شهرها
امروزه با رشد روز افزون شهرنشینی، مشکلات گوناگون بیش از هر زمان دیگری دامن گیر شهرها شده است.یکی از این موارد که هم علت و هم معلول بسیاری از معضلات شهری است، وجود بافت کهن تاریخی در دل شهرهای امروزین است. ماهیت ویژه بافت های تاریخی، هر گونه بی توجهی به آن ها را از جهات مختلف مردود می سازد. از جهت اقتصادی؛ دارای امکانات بالقوه ای اعم از زیرساختی و روساختی، از جهت فرهنگی؛ یادگاری از تاریخ پیشین، از جهت اجتماعی؛ بخشی از جامعه و ضامن تداوم زندگی انسان ها و از جهت کالبدی، دارای ارزش های معماری و شهرسازی یکتایی است(وزارت مسکن و شهرسازی و شرکت عمران و بهسازی،.(12:1382 از این روست که از سال ها پیش، مداخله در بافت کهن شهری به یکی از مسائل اساسی نظام برنامه ریزی کشور هایی که دارای پیشینه غنی از شهرنشینی بوده اند، تبدیل گشته است(عزیزی، .(5:1383بازآفرینی و باززنده سازی بافت های تاریخی شهری نه تنها با هدف حفاظت از شهرهای تاریخی و بناهای فرهنگی، بلکه جهت پاسخ به نیازهای شهری همواره مطرح بوده است و موجب ترمیم خرابی های گذشته و آسیب های وارد بر بنا و عملکرد جدید متناسب با نیازهای زندگی روز شده است(خلیل آباد و پوراحمد،(31:1384باز آفرینی شهری شکل کامل و جامعی از عمل سیاست است و با تاکید بر اقدامات یکپارچه و نیاز به مشارکت مردم، سبب بروز ایده هایی در زمینه توانمندسازی بافت می شود. اگر باز آفرینی شهری را دیدگاهی جامع و یکپارچه بدانیم که به تحلیل مشکلات بافت شهری می انجامد و از طریق پیشرفت وضعیت اقتصادی، کالبدی، اجتماعی و محیط زیستی سبب احیای همه جانبه بافت می گردد و مفاهیمی نظیر بهسازی، نوسازی، بازسازی، توانمندسازی و روانبخشی شهری را در بر می گیرد. بنابراین بازآفرینی شهری به عنوان اصلی ترین رویکرد مرمت و حفاظت شهری بر اساس تحلیل دقیق وضع یک منطقه هدف، تطابق هم زمان بافت کالبدی، ساختارهای اجتماعی، بنیان اقتصادی و وضع محیط زیست یک منطقه را دنبال می کند(امین زاده و دیگران،.(100:1391در ادامه پیشینه ای از اقدامات باز آفرینی انجام شده در بافت تاریخی به همراه انواع آن در دوران معاصر تشریح می شود.
سیر تکاملی مرمت و بازآفرینی بافت تاریخی شهرها
حفاظت از بافت های تاریخی و قدیمی در ابتدا با عنوان مرمت آغاز می شود.اقدام های نخستین در زمینه مرمت تاریخی شهرها را باید در کوشش های کشورهای غربی جستجو کرد. جنبش احیای بافت های تاریخی در سال1920 م، بعد از جنگ جهانی اول با ارائه طرح شهر درخشان وارد مرحله جدیدی شد. پس از جنگ جهانی دوم هم، موضوع احیای مرکز شهرهای تاریخی که بر اثر جنگ آسیب دیده بودند، مورد بحث قرار گرفت(عربشاهی،.(7:1380 از سال 1960 م، به تدریج تاملی جدید در نگرش احیای مراکز شهری به وجود
آمد؛ جنبش حفظ میراث گذشته در اعتراض به نوسازی های بزرگ مقیاس که علاوه بر نابودی حداقل منابع تاریخی، ساختار اجتماعی-اقتصادی ساکنین مراکز شهری را نیز متلاشی می کرد. برای همین از سال 1970 م، الگوی مرمت، اهمیت بیشتری یافت و مرمت کوچک مقیاس در سطح واحدهای مسکونی و سپس محلات، جایگزین طرح های احیای بزرگ مقیاس شد(پوراحمد و دیگران،.(97:1386 نوسازی و مرمت در کشورهای در حال توسعه نیز با الگویی بر گرفته از غرب، به صورت آنی صورت گرفت. از این رو ظرفیت های ساختاری شهرها به شدت دچار تغییر شد چرا که داستان مشترک بین کشورها جهان سوم بدین صورت است که الزامات تعیین کننده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن قدر وسعت می یابند که بیشتر مواقع، راه حل یابی عملی برای مسائل شهری فراموش شده و فرایند برنامه ریزی در مرحله شناسایی مساله، متوقف می شود(فلامکی،.(109:1384 با توجه به مباحث بیان شده می توان نتیجه گرفت که فرایند توسعه شهری و روند نگرش به تغییرات بافت به ویژه در مناطق تاریخی شهرها بیشتر با دو رویکرد عمده؛ :1گرایش و تمایل به نگهداری از بافت و عناصر ارزشمند آن. : 2 موج تفکرات بازسازی همراه با مداخلات مستقیم و کلان مقیاس در این محدوده ها (حناچی،(7:1385 روبرو بوده است. بنابراین و به طور خلاصه می توان سیاست های به کار رفته در کشورهای پیشرفته در دهه های 1950 م، مرمت کالبدی و بازسازی شهری، 1960 م، احیا(تجدید حیات شهری)، 1970 م، نوسازی شهری ، 1980 م، توسعه مجدد و 1990 م، بازآفرینی(توانمندسازی و باززنده سازی) بیان کرد.با توجه به موضوع مورد بررسی در مقاله پیش رو، رویکرد بازآفرینی در احیا و باززنده سازی بافت های تاریخی مد نظر بوده لذا در ادامه شیوه های جدید بازآفرینی دوران معاصر در قالب جدول(شماره (1 بر اساس اهداف و سیاست های پیشنهادی، ارائه می شود.
جدول-1معرفی شیوه ها، اهداف و سیاست های بازآفرینی معاصر در بافت تاریخی شهرها
