بخشی از مقاله
چکیده
امروزه مسأله روابط اجتماعی و هویت شهر از بحث های مهم در حوزه معماری و شهرسازی است.فهم چگونگی ارتباط این رو عامل می تواند در طراحی و کیفیت بخشی معماری و شهرسازی موثر باشد. در این پژوهش به بررسی ارتقاء مفهوم هویت و تعاملات اجتماعی پرداخته شده و به عنوان نمونه موردی راستای خیابان حافظ جنوبی تا خط واصل آن به دریا در بندر عباس انتخاب گردیده است.
از این رو با مطالعه ادبیات موضوع و پژوهش های پیشین معیار ها و شاخص های موثر بر مفاهیم مطروحه از دیدگاه صاحب نظران دریافت و دسته بندی گردید.شاخص های هویت عبارتند از :مشخصات کالبدی، خوانایی و تشخص و تصویرپذیری،امنیت،حس تعلق و وابستگی به مکان و انعطاف پذیری و برای تعاملات اجتماعی نیز شاخص ها شامل:تنوع،دسترسی و نفوذپذیری،فرم و کالبد،تشخص و خوانایی،آسایش و راحتی ،سرزندگی و پویایی و اجتماع پذیری می باشند.
آنچه اهمیت پیدا می کند این است که از میان مؤلفه های تأثیرگذار بر هویت و تعاملات اجتماعی کدام یک نقش مهم تری دارد.برای جمع آوری داده ها از ابزار پرسشنامه و تکنیک پیمایش و مطالعات کتابخانه ای استفاده شد.روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی است و برای تحلیل داده ها از آزمون همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیره استفاده شده است.نتایج تحقیق نشان میدهد رابطه ای معنادار و مثبت بین ارتقاء هویت و تعاملات اجتماعی وجود دارد و عامل حس تعلق و وابستگی بیشترین تأثیر را در افزایش میزان تعاملات اجتماعی دارد.
.1 مقدمه:
شهر ها و فضاهای شهری در گذشته از استقلال،شخصیت و هویت ویژه ای برخوردار بودند .حس تعلق خاطر،حس مکان و حس شهروندی مفاهیمی بود که از واژه شهر و فضای شهری به ذهن میرسید،در حالی که امروزه از شهر ،مجموعه ای از ساختمان های بلند ،میادین ،نماهای شلوغ و بی هویت به ذهن میرسد - قنبری - .موضوع مهم دیگری که در سالهای اخیر جزو موضوعات جدانشدنی از شهرسازی و معماری معاصر شده است ،بحث ارتقاء تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری است .
میزان موفقیت فضاهای شهری با میزان استفاده از آن فضا و حضور انسان در آن متناسب است.در واقع معماری و شهرسازی باید به جای افتراق و جدایی در پی افزایش تعاملات اجتماعی و همبستگی انسان ها باشد .اما آنچه امروزه در اغلب فضاهای شهری با آن رو به رو هستیم کاهش روابط و مشارکت اجتماعی ساکنان در این فضاهاست. - بهزادفر،طهماسبی، - 1392 شهر بندر عباس در دهه های اخیر از اهمیت چندانی برخوردار نبوده و تحولات کالبدی در آن با سیاستگذاری دولت در خصوص تجمیع بنادر و گمرکات تجاری در این شهر هم زمان است که به اواخر دهه1340 برمیگردد.
بعد از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ،به علت مسائل امنیتی ،صادرات و واردات از بندرهای آبادان و خرمشهر به بندرعباس منتقل شد و این شهر از لحاظ تجارت اهمیت یافت .احداث پالایشگاه های نفت و گاز در منطقه ،ایجاد دو منطقه آزاد قشم و کیش و مناطق آزاد صنعتی و نیز قرار گرفتن بندرعباس در کنار تنگه استراتژیک هرمز از جمله تحولات راهبردی بندرعباس است که باعث رشد چشمگیر جمعیت این شهر شده که اغلب آنها را مهاجران خارج استانی تشکیل می دهند.
این اتفاق مهم روند ثبات هویت شهر را از حالت بدوی خود خارج کرد ،به طوری که این شهر طی سالهای 1360-1380 دستخوش تحولات عمیق و شاهد دگرگونی های رفتار اجتماعی و هویت کالبدی شد.گفتنی است اغلب متخصصان و کارشناسان این شهر نیز طی دهه های گذشته غیر بومی یا حتی از اتباع بیگانه بوده اند که این امر به چند ملیتی شدن بندرعباس انجامیده است - کمیلی:. - 167-180 حال در این پژوهش میخواهیم به پرسشهای زیر پاسخ دهیم:
.2پرسشهای تحقیق
.1هویت در معماری معاصر ایران چه جایگاهی دارد و با چه شاخص هایی سنجیده می شود؟
.2تعاملات اجتماعی در معماری معاصر ایران چه جایگاهی دارد و با چه شاخص هایی سنجیده می شود؟
آیا دو بحث هویت و تعاملات اجتماعی همبسته اند؟به عبارت دیگر آیا رابطه ای معنادار بین هویت و تعاملات اجتماعی وجود دارد؟
.3ادبیات موضوع
.1,3هویت
مفهوم هویت ، موضوعی است که همواره اندیشمندان متعددی به ارائه نظریاتی در رابطه با آن پرداخته اند.با توجه به ماهیت موضوع،واضح است که در این میان،سهم کسانی که خصوصا حیطه های اجتماعی و روان شناسی محیطی را مورد توجه قرار داده اند ،بیشتر است.راز و رمز وپیام هایی مبنی بر تأثیر متقابل محیط یا فضای ساخته شده - مکان - بر ذهنیات و رفتار انسان ،همان مفهومی است که از آن در پژوهش های مختلف تحت عنوان"هویت"و سایر زمینه های معنایی و محتوایی مرتبط نظیر"این همانی"،"تشخص"،"معنا"،"حس مکان"،"احساس تعلق"،"ریشه داری"و ...،یاد میشود.
هویت در لغت به معنی حقیقت شئ یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد - عمید، - 1363یا آنچه موجب شناسایی شخص باشد - معین، - 1371 یا تشخص - دهخدا، - 1334است.گیدنز1 معتقد است ،هویت در واقع همان چیزی است که فرد ،همان طور که در اصطلاح "خودآگاهی" آمده است ،به آن آگاهی دارد.به عبارت دیگر هویت چیزی است که هر فردی آن را به طور مداوم و روزمره ایجاد میکند و در فعالیت های بازتابی خود حفاظت و پشتیبانی میکند - گیدنز،. - 1378
لینچ2 در کتاب"تئوری شکل شهر"هویت را اینگونه تعریف میکند،هویت یعنی:»معنی یک محل« هویت یعنی »حدی که شخص می تواند یک مکان را به عنوان مکان متمایزی از سایر مکانها شناخته و یا، بازشناسی نماید بطوری که شخصیتی مشخص،بی نظیر،یا حداقل مخصوص به خود را دارا شود. - «لینچ،. - 1384هویت خاصیتی است که با مقایسه یک پدیده با تصویری که از گونه های مشابه آن در ذهن نقش بسته است ،پدید می آید،این اتفاق را این همانی یا تشخیص هویت می گویند. به عبارتی هر فرد در ذهن خود تصویری از پدیده های گوناگون دارد که در مقابله با هر رویدادی انتظار دارد تصویر ذهنی خود را بیابد - پاکزاد،:1381 . - 100 -111 رلف3 که میتوان وی را پدیدار شناس به حساب آورد ،معتقد است در" پدیدار شناسی مکان"،تجربه،اصلی ترین رکن ادراک است.
در تجربه مکان،انسان با خیلی ازافراد هم احساس می شود و این هم احساسی ،که در واقع حضور فیزیکی شخص در مکان و تجربه ناخودآگاه است،حس مکان نامیده می شود.از نظر رلف،عمیق ترین وابستگی به مکان به صورت ناخودآگاه به وجود می آید و طی آن انس و آشنایی با مکان از بخش هشیار آگاهی محو می شود.رلف این وابستگی را ریشه داری می نامد.او هفت درجه ازبیرونیت و درونیت را برای حس مکان بیان می کند که شامل طیف وسیعی از خود بیگانگی وبی خانمانی تا تعلق به مکان و هویت عمیق و کامل را شامل میشود - عزیزی،ارباب،". - 47-58 :1389کریس ابل"1 عمل اصلی معماری را شناخت و فهم شرایط هر مکان میداند و طبق نظریه های "نوربرگ شولتز"2 بیان میکند که شناخت فرایند عمیق هویت یابی، دوستی انسان با محیطی ویژه را پدید می آورد و هویت یابی انسان با یک مکان باعث ایجاد تشخص آن مکان میشود.
از نظر وی ویژگیهای خاص هر مکان باعث تمایز آن مکان از سایر مکانها میشود و این ویژگیها هستند که از هر مکان وجودی یکتا میسازند و روح مکان را به وجود میآورند. این پدیده هدف اصلی معماری است - ابل ،". - 1387کریستوفر الکساندر" 3 در مطالعات خود،در بناهایی که طی هزاران سال در جوامع سنتی ساخته شده اند، با وجود تمام تنوع و تفاوتهای موجود، وجه اشتراکی یافته است که آن را هویت کالبدی میداند و دلیل وجود این هویت را ساختن در چارچوب راه بیزمان میداند .
از نظر وی این هویت دلنشین نه صرفا ناشی از طرح های آزادانه و بدون ماشین است، نه ساخته شدن به آرامی در طول زمان و بلکه ، نه ناشی از تاریخی یا ابتدایی بودن روند احداث این بناها هویت موجود در این بناها از آن روست که بسیار ژرف و پرمایه هستند و در طی روند ساخت، امکان یکپارچه شدن با پیرامون خود را پیدا می کند. در این روند ساخت هیچ نفسانیتی در کار نیست و فقط ملازمت و همراهی ضرورتها دیده میشود. - الکساندر،. - 1381
در جمع بندی نظریات اشاره شده در باب معنا و مفهوم هویت،می توان گفت که هویت ،عامل تشخیص و تمایز محیط و در واقع تبدیل شدن آن به مکان و یا محلی خاص است .هویت شهر،عینیتی است توام با ذهنیت:عینیت از آن نظر که بخشی از هویت وابسته به یک سری عناصر و نمایه های بیرونی و ظاهری است که دیده می شوند و ذهنیت از آن سو که بخشی از هویت در ذهن ساکنان شکل گرفته و در خاطره ،احساس،تداعی ها و ارزش ها متبلور می شود.هویت،محصول روابط اجتماعی مستقر و متبلور در مکان است،اما تابع عوامل و عناصر ظاهری و سیمایی آن نیز می باشد.بنابراین این مفهوم همواره به دو بعد مهم اشاره دارد،نخست بعد عینی و ملموس هویت ،و دوم ،برداشت ،ادراک و تصویر هویت مفروض،که ذهنی و انتزاعی است. - عزیزی،ارباب،-58 :1389 .
نظریه پردازان برای هویت بخشیدن به شهرها و فضاهای شهری، لایه ها و شاخص های مختلفی چون: رویدادها و خاطرات جمعی، شفافیت و سازگاری، نفوذ پذیری، نمایانی و خوانایی، تنوع و کثرت اقتصادی و فعالیتی، انعطاف پذیری، امنیت، همبستگی اجتماعی، مشارکت در امور گوناگون اجتماعی و فرهنگی،توجه به فضاها و عرصه های عمومی وهمگانی،تحرک و پویایی،اختلاط کاربریها،چهره و منظر شهر،و... را ذکر نموده و معتقدند که تقویت احساس پایدار، دستیابی به استقلال فرهنگی، تحرک و پویایی روابط اجتماعی،سکونت پایدار و رفع احساس غربت و دلتنگی، تحکیم روابط همسایگی و به عبارتی تقویت رابطه ی انسان با شهر از مهمترین عوامل مؤثر بر هویت بشمار می آید - نوده فراهانی،. - 1385
.3,2تعاملات اجتماعی
تعامل اجتماعی به معنای ایجاد رابطه بین دو نفر یا بیشتر است که منجر به واکنشی میان آنها شود و این نوع واکنش برای هر دو طرف شناخته شده است .بنابراین روابط بدون معنا در زمره این تعریف قرار نمیگیرند .البته تعاریف دیگری نیز برای تعاملات اجتماعی وجود دارد به عنوان نمونه،تعامل اجتماعی و برقراری ارتباط ،می تواند یک موضوع فیزیکی،یک نگاه ،یک مکالمه و ارتباط بین افراد باشد که خود مستلزم تعریف رویدادها و فعالیت های متناسب و در نتیجه نقش پذیری مردم در فضا و عضویت آنها در گروه ها و شبکه های اجتماعی است.
- دانشپور،چرخچیان،. - 19-28 :1386اگر نیاز های اجتماعی مردم با احساس استقلال فردی حاصل از خلوت در تعادل قرار گیرد،روابط اجتماعی آسانتر می شود.فضاهایی که مهم هستند و خصوصی یا عمومی بودن آنها مشخص نیست،کنترل کمتری را بر روابط اجتماعی به وجود می آورند و تعامل اجتماعی را کاهش می دهند.خلوت کالبدی،پیش نیاز بیشتر رفتارهای اجتماعی است ،در محیطی که خلوت کالبدی وجود داشته باشد دامنه وسیع تری از انتخاب شخصی به وجود می آید.
