بخشی از مقاله
بررسی اهمیت وضعیت سواد زیست محیطی معلمان در ایران
چکیده:
در جمهوری اسلامی ایران باتوجه به اصل 50 قانون اساسی حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی میشود. از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است و باتوجه به اینکه آموزش محیط زیست از فرایندی فعال که طی آن آگاهی ،دانش ، مهارت های فرد ارتقا یافته و منجر به درک ، تعهد تصمیمات آگاهانه و فعالیت های سازنده برای مدیریت کلیه اجزای به هم آمیخته محیط زیست می شود وبه این منظور یکی از عوامل مهم آموزش است که اهمیت آن در تعرف استاد مطهری که آموزش را تربیت، پرورش دادن و به فعلیت رساندن استعدادها و ایجاد تعادل و هماهنگی میان آنها است تا از این راه متربی (فراگیر) به حد اعلای کمال خود برسد.نشان می دهد حال اموزشی که منجرب به سواد زیست محیطی که توانایی و ظرفیت بکار گیری علم زیست محیطی پایه ای و مفاهیم و مهارت فکر کردن برای فرموله کردن عملیات بروی موضوعات بخصوص زیست محیطی در رفتارهای روزانه تعریف می شود شود و ازانجا که بهترین گروه هدف برای این آموزش کودکان و نوجوانان اند به دلیل اینکه درصد بالای از جمعیت رابه خودشان اختصاص می دهند می باشد و از انجا که اموزش زیست محیطی و ارائه دانش محیط زیست به معلمان به منزله اموزش مستمر و بی وقفه به نسل اینده است علاوه براین ارتقا سطح دانش و اگاهی زیست محیطی معلمان موجب ارتقاء دانش خانواده و جامعه می شد .معلمان به عنوان هدایت گران نسل اینده که بیشترین زمان راصرف اموزش کودکان می کنند نقش بسزایی در این زمینه دارند در صورتی که این قشر جامعه از دانش و نگرش و مهارت زیست محیطی بالایی بر خوردار باشند قادر خواهند بود رسالت مقدس خود را در مقابل محیط زیست عمل نموده و در خلال درس هایی همچون علوم .جغرافیا . شیمی و....با تاکید بر نکات زیست محیطی به دانش اموزان بیاموزند که باید به محیط زیست خود احترام گذاشته ودر حفظ این امانت الهی کوشا باشند .پس درتحقیق مروری حاضربا عنوان بررسی اهمیت ووضعیت سواد زیست محیطی معلمان که هدف آن پاسخگویی به این سوالات اساسی است اولا آیا میزان سواد و آگاهی زیست محیطی معلم در راستای حفظ محیط زیست موثر است .ثانیا تبلور و انعکاس آموزش های زیست محیطی به معلمان در جامعه چگونه است .که با بررسی نتایج چندین تحقیق نشان می دهد که داشتن آگاهی و دانش زیست محیطی در معلمان منجرب به رفتار های زیست محیطی در آنها در سطح جامعه وخانواده می شود که از اهمیت بالایی برخورداراست چون نقش انها به عنوان اموزش دهندهای نسل بعدی حائز اهمیت است وهمچنین معلمان زن نگرش بیشتری نسبت به مردان دارند .
کلمات کلیدی: محیط زیست .سواد زیست محیطی . آموزش محیط زیست . آموزش و پرورش.معلم
مقدمه:
حفاظت از منابع طبیعی در سده 20 رواج یافته و در 1969 واژه منابع مترادف با محیط زیست شناخته شده رابطه انسان و محیط زیست سابقه طولانی دارد . در بررسیهای روانشناختی، محیط انسان را از محیط طبیعی جدا نکردند آن را به عنوان بعدی غیرقابل تفکیک از شرایط محیطی مورد بررسی و پژوهش قرار می دهند،((11 و با توجه به افزایش مشکلات و بحرانهای زیست محیطی در جهان از یک طرف و درک پیامدهای بلند مدت آن در زندگی انسان باعث شده که در طی نیم قرن گذشته موضوع محیط زیست و مسایل مربوط به آن از اهمیت ویژه ای برخوردار شوند و همین امر باعث شده بسیاری از محققان و صاحب نظران به بررسی جنبه های مختلف اثرات انسان و رفتار آن بر محیط طبیعی و بر عکس بپردازند و راحلهای گوناگونی را ارایه دهند که بیشتر آن با استفاده از تکنولوزی بوده وبه دلیل هزینه بالای آنها کاربردی ندارند وبیشتر به دنبال راحلهای رفتاری که باعث تغییر شیوه زندگی مردم و به دنبال آن تغییر رفتار انسان به سمت وسوی طبیعت گرایانه می شود هستند .چون بسیاری از رفتارهای مخرب زیست محیطی مانند استفاده بی رویه از آفت کش ها ،دفع مواید زائد به صورت غیر بهداشتی و تفکیک نکردن زباله ها همگی از رفتارهای مخرب زیست محیطی هستند که نیاز مند تغییر در رفتار به سمت رفتار مثبت محیطی می باشد (بارو.(1980
دانش ونگرش نسبت به بحرانهای زیست محیطی و پیامدهای آن که بر روی انسان و محیط طبیعی اثر می گذارد و بررسی آن ضروری به نظر می رسد .شاید خیلی از مردم خود را حامی محیط زیست می دانند ولی رفتارهای در جهت حفظ محیط زیست انجام نمی دهند (تامیسون-بوتون.(1994 شاید دلیل این رفتار این باشد که فرد بین منافع کوتاه مدت وبلند مدت خود دچادر تعارض شده که خود به دلیل نادرستی و ناکافی بودن اطلاعات و داشتن نگرش نادرست و عدم مسئولیت در قبال محیط زیست و بسیاری از عوامل دیگر می شود . اطلاعاتی همچون 80 درصد جنگل های اروپا بر اثر باران اسیدی از ببین رفته اند و یا آمریکا 11بیلیون و 4میلیلرد تن مواد زائد خطرناک برای محیط زیست تولید می کند یا اینکه میزان اشعه ماورابنفش که در ترنتو به زمین می رسد هر ساله 50 درصد افزایش می یابد و صد البته هزاران اطلاعات مشابهی که روزانه از طریق رادیو و تلویزیون و مطبوعات و دیگر رسانه های مکتوب و دیجیتال از شهری به شهری و از قاره ای به قاره ای در باره انواع آلودگی ها و تخریب محیط های طبیعی و کاهش ذخایر مورد نیاز بشر پخش می شود کم نیستند اما نگرانی آنجاست که مقدار ناچیزی از اطلاعات به دانش تبدیل می شوند پس تبدیل دانش زیست محیطی به سواد زیست محیطی نیز کم و نارساتر از حد انتظار است .(11)
در هزاره سوم میلادی که دغدغه اصلی سازمانهای بین المللی و دانشمندان پیشگیری از بروز معضلات روز افزون محیط زیست می باشد به طوری که این دوران را دوران بحران زیست محیطی نامیده اند و انچه این بحرانها را شدید می کند بی سوادی زیست محیطی است به طوری که ترمیم صدماتی که مردم نا آگاه بر محیط می زنند تقریبا دوبرابر بیشتر از هزینه های پیشگیری است . پس با توجه به مطالعات انجام شده می توان گفت معضلات و مشکلات محیط زیست ریشه در نگرش ،دانش و رفتار انسان ها نسبت به محیط زیست دارد و می توان گفت ما خودمان مسول سرنوشت خود و محیط اطرافمان هستیم پس باید مراقب و حامی آن باشیم. از انجا که بحرانهای زیست محیطی در ایران از شدید ترین بحرانهای زیستی جهان هستند که علت عمده آن هم ریشه در عدم آگاهی لازم وضعیت فرهنگی در زمینه ارتباط انسان و طبیعت است که نیازمند یک عزم ملی و بین المللی برای تقویت فرهنگ حفاظت از محیط زیست در سطح اقشار مختلف جامعه است .(1)برای ایجاد تغییر و تحول به منظور جلوگیری از تخریب محیط زیست یکی از عوامل مهم آموزش است به ویژه آموزش به کودکان چرا که آموزش در هر موردی به ویژه محیط زیست در
سن کودکی و نوجوانی به دلیل نهادینه شدن آن به صورت عادت های مثبت و تبدیل آن به یک باور ذهنی آنهارا موظف می کند که از زیست گاه خود حفاظت کنند (BROWN 2008) و هم اینکه نسل بعدی هستند و مسولیت ارتباط نسل حاضر و آینده را دارند و همین سطح بالای از یادگیری و دریافت درسن پایین صورت می گیرد .می تواند تاثیر قابل توجه در تقویت فرهنگ زیست محیطی در رسیدن به اهداف توسعه پایدار داشته باشد . به این منظور امروزه در همه جهان آموزش و پرورش به عنوان عامل اصلی برای اموزش محیط زیست به کودکان پیش گام می باشد . از آنجا که 30 درصد جهان را کودکان و نوجوانان تشکیل می دهند و از این میان حدود 50 درصد جمعیت کشورهای در حال توسعه از جمله ایران را گروه سنی نوجوانان و کودکان که در حال آموزش در مدارس می باشند تشکیل می دهند در خط مقدم آموزش به این مقطع سنی معلمان قرار دارند بنابراین واضح است که نمود زیست محیطی ونگرش معلمان به حفاظت از محیط می تواند تاثیر بسزایی بر این قشر گسترده در حال آموزش باشد از این رو با توجه به نقش موثر معلمان چه به عنوان تعلیم دهنده ها در مدارس ویا نقشی که به عنوان پدر و مادر در خانواده ایفا می کنند چون معلمان رکن های اصلی نظام اموزشی هستند که بدون خواست انها هیچ تحول اموزشی به موفقیت واقعی نخواهد رسید پس بررسی اهمیت ووضعیت سواد زیست محیطی معلمان در ایران به منظور ارایه راهکارهای علمی برای ارتقا میزان دانش و نگرش معلم در زمینه محیط زیست و درنتیجه بهبود وضعیت آنهاضروری به نظر می رسد .
آموزش محیط زیست:
ریشه های آموزش محیط زیست را مدیون نظرات فیلسوفانی نظیر ژان ژاک رسو در اوایل قرن 18 دانست که احساس می کرد که آموزش می بایستی در محیط طبیعی متمرکز کرد و بعدها لویس آگاینز طبیعی دادن سویسی قرن 19 دانش آموزان را تشویق می کرد طبیعت را مطالعه کنند نه کتاب را . سر پاتریک گوس استاد اسکاتلندی قرن 20- 19 م را بنیان گذار آموزش محیط زیست می دانند که توانسته ارتباط مستحکمی بین محیط زیست و کیفیت آموزشی بر قرار کند . به هر حال آموزش محیط زیست نتیجه تلاش گروهی از متفکران ،نویسندگان و افراد تحصیل کرده برجسته قرون مختلف از جمله گوته ،هومبولت ، هگل ،فرویل ، دیویی و مونته سوری است .(3) آموزش محیط زیست به دنبال تعلیم شهروندی است که از محیط بیو فیزیکی و مسایل مربوط به آن مطلع بوده و مشتاق کار کردن برای اجرای راه حلهاست . از نظر گروهی از متخصصان آموزش محیط زیست عبارت از فرایندی فعال که طی آن آگاهی ،دانش ، مهارت های فرد ارتقاء یافته و منجر به درک ، تعهد تصمیمات آگاهانه و فعالیت های سازنده برای مدیریت کلیه اجزای به هم آمیخته محیط زیست می شود .آموزش محیط زیست و تاثیر آن بر زندگی بشر خصوصا نحوی حفاظت از محیط زیست در زندگی روز مره از خانواده تا ابتدایی و پس دانشگاه به منظور فرهنگ سازی و ایجاد پایه های فرهنگی نسل جوان به عنوان مدیران اتی کشور بایستی صورت پذیرند . آموزش محیط زیست یک فراییند سیستماتیک است که در آن فراگیران قادر می شوند از طریق تجربه مستقیم مسایل زیست محیطی را نقد کنند . تشویق می شوند تا به فعالیت های علمی به سود محیط زیست ملحق شوند . به این حقیقت باید توجه داشته باشیم که آموزش محیط زیست موجب افزایش دانش و اگاهی عمومی در مورد نتایج زیست محیطی فعالیت های انسان و کسب مهارت های لازم برای حفظ محیط زیست در طول زندگی و ایجاد احساس مسولیت در عموم مردم برای دست یابی به محیط زیستی سالم و تعهد به حفظ محیط زیست برای نسل اینده می گرددو تحقق این مهم و توسعه پایدار مستلزم آموزش محیطی است .(4) هدف آموزش محیط زیست تغییر نگرش افراد نسبت به محیط زیست می باشد تابراساس آن برنامه های توسعه پایدار با قوت بیشتری دنبال گردد.
در حال حاضر اصطلاح (( آموزش محیط زیست ))در مباحث نظام مدارس از ابتدایی تا دبیرستان است اما متاسفانه در بیشتر برنامه های درسی سنتی معمولا موضوع حفاظت از محیط زیست یک موضوع حاشیه ای و اختیاری تلقی می شود . در حالی می توان با قرار دادن این مباحث در دروسی چون علوم تجربی و تعلیمات اجتماعی در مقطع ابتدایی و تکمیل آن گردش عیمی زیست محیطی ،این مباحث را برای دانش آموزان جذاب کرد . ودر مقطع دبیرستان با قرار دادن و یک پارچگی این مباحث در دروسی چون زیست شناسی و جانور شناسی و فعالیت های گروهی دانش آموزان را به این سمت و سو هدایت کرد . ظابطه هایی که اخیراانجمن سواد آموزی زیست محیطی آمریکا برای آموزش محیط زیست وضع کرده است . -1درستی و دقت دادها و اطلاعات -2عمق آموزش نظری -3تاکیید بر ایجاد مهارت های پایه -4تاکیید بر عمل -5بهربرداری از فنون نوین آموزشی -6طراحی خوب آموزشی -7آگاهی از رویکرد سواد زیست محیطی نیازمند دانش کافی (از مباحث محیط زیست و آموزش این مباحث ) . مهارت های پایه (برای حل مسایل زیست محیطی در محل واقعی)نگرش مثبت و سازنده (با برخورداری ازتفکر خلاق و انتقادی )و رفتار درست زیست محیطی (در عمل به دستور کارها و رعایت باید ها و نباید ها ) است((11 یونسکو آموزش محیط زیست را به صورت فرایند شناخت ارزش ها و روشن ساختن مفاهیم است برای اینکه مهارت و نگرش لازم برای درک و قدر دانی از روابط درونی بیشتر فرهنگ و بیو فیزیک اطراف او بیان می کند(. (5
سواد زیست محیطی :
اصطلاح آموزش زیست محیطی را چارلز .ای . روت .که او را پدر سواد زیست محیطی می دانند برای اولین بار در سال 1968 مطرح کرد و در 1992 کتابی نوشت که در آن به ریشه ها ،سیر تحول ،وضعیت فعلی و چشم اندازهای سواد زیست محیطی پرداخت .دیوید اور از منقدان نظام آموزشی و از پیشروان آموزش محیط زیست است و در دهه 1990 کتابی با عنوان (سواد اکولوژیکی )منتشر کرد . این دو آموزش گر و پزوهشگر برجسته آمریکایی معتقدند به اصلاحات بنیادی در آموزش رسمی اند و بر این باوراند که آموزش زیست محیطی باید به صورت یک پارچه در بسیاری از برنامه های درسی آورده شوند . دیوید اور در کتاب خود بر این باور است وقتی زشتی های محیط ما را آزار نمی دهند نشان گر آن است که ما در ((بی سوادی زیست محیطی ))یا ((بی سوادی بوم زیستی ))به سر می بریم ما تنها از بی سوادی خود آگاه نیستیم بلکه بدترین ستم را در حق کودکان خود روا می داریم چون این بی سوادی را به انها هم منتقل می کنیم و طوری آنها را بار می آوریم که زشتی برایشان عادی باشد(. (11 باید بین سواد و دانش تفاوت قایل شد و دانش در واقع مجموعه ای از دانسته های نوشته شده است که انسان آنها را کسب و تحلیل می کند اما این جذب و تحلیل زمانی کامل می شود که اطلاعات به دانش تبدیل شوند .
تعریف سواد زیست محیطی در دانشنامه ویکی پدیا : سواد زیست محیطی توان درک نظام های طبیعی است که زندگی مارا برسیاره زمین ممکن می سازد و جامعه برخوردار از سواد زیست محیطی جامعه ای پایدار است که محیط طبیعی اش را نابود نمی کند چرا که می داند حیاتش وابسته به این محیط است .تعریفی دیگر از سواد زیست محیطی را مستلزم درک عمیق و بنیادی نظام های دنیایی طبیعت درک در روابط و تعامل های جهان زندگان و غیر زندگان و توان برخورد معتدل با مسایلی است که باید با شواهد علمی .بی طرفی با توجه به جنبه های اقتصادی زیبا شناختی و اخلاق محیط زیست با انها رو برو شد .
نتایج مطالعات وتحقیقات:
نتایج پژوهش های حاضر و بسیاری دیگراز پژوهش ها نشان می دهد که بین سواد زیست محیطی ونگرش ورفتارهای زیست محیطی رابطه معنی دار و مثبتی وجود دار از جمله پژوهش های زیر :
فردوسی و رضوانی در مقاله خود با موضوع رابطه بین دانش موثر و رفتارهای محافظت از محیط در بین242نفر از دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی که با استفاده از نمونه گیری طبقه ای و با ابزار پرسشنامه درسال 2007 انجام شد . به این نتیجه رسید که یکی از متغیر های مهم در پیش بینی رفتار انسان دانش و نگرش فرد درباره محیط زیست است و دانشجویانی که واحدهایی در این زمینه گذرانده اند رفتار موثر تری داشته اند . .[9]سید محمد شبیری و همکاران درپروژه خود به بررسی رابطه میزان استفاده از رسانه های جمعی با تاکید بر تلویزیون با ارتقای سطح سواد زیست محیطی معلمان در سال1392 در شهر تهران بر روی 370 نفر از معلمان که از طریق فرمول کولون از میان 9899 نفر که با استفاده از نمونه گیری خوشه ای انتخاب شده که ابزار گرداوری پرسشنامه محقق ساخت و نوع پژوهش توصیفی بوده که نتایج نشان می دهد که تلویزیون در ارتقای سطح دانش ونگرش و رفتار وبه طور کلی سواد زیست محیطی معلمان اثر گذار است .[2].دکتر ابراهیم صالحی و آقا محمدی در پژوهش به بررسی دانش ،نگرش و مهارت های زیست محیطی معلمان آموزش دوره ابتدایی استان ماندازان که به روش پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه سنجش و رفتار زیست محیطی بر روی 383نفر انجام شد 69 درصد از معلمان نگرش کاملا موافق یا نسبتا موافق نسبت به رفتارهای مناسب زیست محیطی داشتند و دانش انها در حد متوسط بوده و 72 درصد آنهااعلام کردند مهارت های معمولی درباره حفظ محیط زیست دارند و از نظرجنسیتی زنان نگرش مثبت تری نسبت به مردان دارند و دانش مردان بیشتر از زنان است ولی اختلافی در مهارت ها وجود ندارد .[8].صادق صالحی و زهرا قائمی اصل در پژوهشی به بررسی رابطه آموزش زیست محیطی و رفتارهای حفاظت از محیط زیست که در بین دانش آموزان دبیرستان های دخترانه شهر بابل که به صورت تصادفی 350 نفر انتخاب شده اند و اطلاعات با استفاده از پرسشنامه جمع اوری شده نشان می دهد میزان شناخت دانش آموزان نسبت به مشکلات زیست محیطی عام بالا و خاص پایین است و در رفتار زیست محیطی در پایه های مختلف تحصیلی تفاوت دیده نشده و هم اینکه نشان می دهد نگرش نوین زیست محیطی در ایجاد رفتار حفاظت شده تاثیر مثبت دارند اما آموزش و دانش زیست محیطی تاثیر چندانی در برز رفتار زیست محیطی ندارد. [4] میر دامادی و همکاران در پژوهش های خود به بررسی میزان آگاهی دانش آموزان دوره متوسط شهر تهران که با جامعه آماری 470000نفر در دوره متوسطه که از این میان 480 نفر انتخاب شده و پژوهش از نوع کاربردی و شیوه اجرا به صورت میدانی و به وسیله پرسشنامه در حفاظت محیط زیست که نشان داده متغیرهای مطالعه .مطالعه کتاب های زیست محیطی و مقالات زیست محیطی تاثیر مثبت بر میزان آگاهی دانش اموزان دارند .[7].سید محمد شبیری در تحقیق خود به ارزیابی و آماده سازی مربیان مهدکودک ها برای آموزش محیط زیست به کودکان که به صورت موردی در بین مربیان مهد های شهر تهران انجام شده به این نتیجه رسیده ارائه برنامه های آموزش محیط زیست برای مربیان مهد کودک و لزوم وجود آن در برنامه های ضمن خدمت امری الزامی است . .[1]محمد حسین پور و محمد صادق سخاوت جو درسال1389 در پژوهش خود به بررسی برنامه های درسی رشته آموزش و پرورش ابتدایی در آموزش عالی ایران از دیدگاه استادان علوم تربیتی که در بیین 500 نفر از استادان علوم تربیتی دانشگاه آزاد اسلامی سراسر کشور و حجم نمونه 100 نفر و به روش خوشه ای انتخاب و
