بخشی از مقاله
بررسی تجارب پیاده راه سازی در ایران
خلاصه
پیاده راه ها علاوه بر ارتباط و دسترسی، می تواند به کاهش آلودگی های زیست محیطی و توسعه اهداف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی شهرها کمک نماید. این مقاله با بررسی ده مورد از تجارب پیاده راه سازی کلانشهر های ایران، درصدد شناخت کم و کیف اقدامات انجام شده و ارائه راهکارهای ارتقاء کیفیت می باشد. مطالعه بصورت توصیفی-تحلیلی بوده و اطلاعات مورد نیاز بصورت مطالعات کتابخانه ای و برداشت میدانی جمع آوری شده اند. بررسی ها نشان می دهد اکثر مسیرهای پیاده بافت قدیم شهرها در جهت حل مشکلات ترافیکی ایجاد شده اند و اغلب با مشکلاتی چون تردد وسایل نقلیه ساکنین درون محور، کمبود فضای سبز، نامکفی بودن پارکینگ و غیره مواجه می باشند. بنابراین بازنگری در طرحها با هدف ایجاد شهر انسانی و تامین تسهیلات مورد نیاز می تواند به رونق بیشتر پیاده راه ها کمک نماید.
کلمات کلیدی: فضای شهری، ترافیک، پیاده راه، پیاده راه های ایران
.1 مقدمه
فضاهای شهری در واقع قسمتی از فضاهای باز و عمومی شهرها هستند که شهروندان در آن تعاملات اجتماعی انجام می دهند. »امروزه، کیفیت و جذابیت فضاهای عمومی شهری به یکی از مهمترین سنجه های توسعه یافتگی و قابلیت زندگی در شهرها تبدیل شده است.[1]« همانطور که می دانیم شهر ها از دیرباز بر اساس حرکت پیاده بنا شده بودند اما با ظهور انقلاب صنعتی و ماشینی شدن شهرها ،زندگی پیاده در شهر رنگ باخته و جای خود را با اتومبیل عوض می کند و خیابان کشی های جدید صرفا جهت عبور و مرور وسایل نقلیه طراحی و اجرا می گردند. در این میان یک خلاء بین گذشته شهرها و وضع کنونی آنها مشاهده می شود و آن کم اهمیت شدن زندگی پیاده است. چاره ای که امروزه شهرهای جهان برای این مسئله اندیشه کرده اند،ایجاد پیادهراه ها می باشد. با توجه به تعریف فضای شهری، پیاده راه ها جزئی از آنها محسوب می گردند و همانطور که گفته شد هم اکنون می توانند بعنوان یکی از سنجه های توسعه یافتگی؛که مقصود هر شهری می باشد، به کار آیند. ایجاد محیط پیاده، علاوه بر افزودن ایمنی حرکت پیاده می تواند زمینه ساز حضور بیشتر شهروندان و افزایش تعاملات بین آنها و بوجود آمدن زندگی اجتماعی شهری شود. لذا توجه به کیفیت های مربوط به مسیر های پیاده باید در دستور کار طراحان و مدیران شهری قرار بگیرد. در این نوشتار سعی شده است با تاکید بر اهمیت پیاده روی و پیاده راه ها و ارائه اطلاعات مختصری مربوط به مبانی نظری آنها ، با بررسی تفصیلی تر تجارب پیاده راه سازی در شهر های ایران، شناختی کلی از آنها حاصل آید تا بتوان با بررسی و تحلیل نکات مثبت و منفی آنها در ایجاد پیاده راه های موفق جدید در شهرهای کشور، گام موثری برداشت کرد.
2. مبانی نظری
پیاده روی ساده ترین نوع جابجایی بین مبدا و مقصد بوده و تنها گونه ای از حمل و نقل است که به صورت مستقل و غیر وابسته به هیچ گونه ابزار یا وسیله ای خارجی امکان پذیر می باشد .[1] اما پیاده راه، عنوان کلی برای آن دسته از معابر شهری است که مخصوص عبور پیاده و یا به طور عمده برای آنان در نظرگرفته شده است. این معبر میتواند به صورت خیابان، کوچه، بازار، بازارچه و گذر و یا مسیری در میدان، پارک، ورزشگاه و یا
محوطه ساختمانها و مجتمعهای زیستی در نظر گرفته شود. اما پیادهراه با پیاده رو فرق دارد، چراکه کتاب آیین نامه طراحی راه های شهری در بخش دهم، پیاده رو را مسیری موازی و مجزا از آن می داند و راه پیاده را مسیری با امتداد مستقل و مجزا از سیستم ترافیک موتوری معرفی میکند.[2]طبق تعریف دیگری می توان گفت که خیابان های پیاده خیابان های منفرد و مجزایی هستند که آمد و شد خودرو از آن ها حذف شده است. البته خودروهای خاص در مواقع اضطراری امکان دسترسی به آن را دارند و وسایط نقلیه خدماتی و حمل بار نیز طی ساعات خاصی مجاز به تردد درآنها هستند.[3]
یکی از اصول پنجگانه گسترش محله »رادبرن«1 در1929به نقل از پایه گذاران آن،»کلارنس اشتاین«2و»هنری رایت«3 و براساس الگوی پیشنهادیشان برای شهرسازی عصر ماشین، جداسازی راه پیاده و سواره بوده است.[4]انگاره خیابانهای پیاده، برای اولین بار در شهرهای اروپایی نمود پیدا کرد. از دهه های میانی قرن بیستم میلادی به بعد، این انگاره در شهرهای اروپایی، با هدف خارج ساختن محدوده های تاریخی شهرها از تسلط اتومبیل و برای حفاظت از بافت های کهن و احیاء حیات اجتماعی، طرح و به اجرا درآمد.[5]شهر اسن4آلمان، اولین شهری است که در سال 1930 اقدام به ایجاد محورهای تجاری پیاده در خیابان های»لیمبکر«5 و »کتویگر«6 کرده است و در حال حاضر نیز یکی از گسترده ترین و کارآمد ترین سیستم های پیاده مرکز شهری در میان شهرهای اروپا را داراست.این دو خیابان دارای عملکرد تجاری بوده ولی هر یک ویژگی های خاص خود را دارا هستند.به طوری که در یک مکان تجاری دو نوع تجربه مختلف از خیابان پیاده را عرضه می کنند.نکته مهم در امر برنامه ریزی و طراحی این محور ها، تدریجی بودن انجام این تغییرات است.بطوریکه خیابان کتویگر طی30 سال از یک خیابان پرترافیک، تبدیل به یک خیابان کاملا پیاده گردیده است.[5] ازسال1940، شهرهای ویژه پیاده از شمال غرب اروپا گسترش یافتند و از سال1950، مرزبندی رفت وآمد سواره در بافتهای قدیمی رواج یافت و از دهه 60 پیاده راه سازی در آمریکا آغاز شد.[4] اما در جوامع شرقی به این مقوله کمتر از اروپا پرداخته شده و با تاخیر زمانی نسبت به اروپا و پس از تجربیات حاصله در شهر های اروپایی،در غالب طرح های بهسازی،نوسازی و باز سازی بافت های فرسوده اقداماتی صورت پذیرفته است و در شهر های آمریکایی نیز در قالب طراحی مجموعه های تجاری بزرگ و تحت عنوان » مال«7 ها ،مبحث توجه به ایجاد مسیر های پیاده متفاوت با آنچه که در اروپا و شرق اتفاق افتاده ،به اجرا در آمده است.[5]
3. تجارب پیادهراه سازی در ایران
کلانشهر تبریز،پیشگام عرصه پیاده راه سازی کشور میباشد. در این بخش ضمن آوردن تجربیات اخیر مربوط به این کلانشهر، تجربیات مربوط به کلانشهر های تهران، مشهد، ارومیه و رشت نیز به ترتیب مورد بررسی قرار می گیرند.
3.1. پیادهراه های تبریز
پیادهراه تربیت: خیابان تربیت تبریز در داخل محله نوبر و در منطقه 8 شهرداری تبریز ، درون بافت قدیم و در ضلع جنوبی بازار تاریخی واقع گردیده است و دو نقطه اصلی شهر یعنی بازار و میدان ساعت را بهم پیوند می دهد. در زمان شهرداری محمد علی تربیت و در فاصله سالهای 1307 تا 1310، مسیر بین دروازه نوبر و دیک باشی(میدان نماز فعلی)تعریض شد و این خیابان شکل گرفت. تبدیل قسمتی از این محور به خیابان خرید پیاده در اوایل سال 1370 صورت گرفته است. طول این محور 500 متر و عرض آن 14 متر بوده و ورودی اصلی آن از سمت خیابان امام خمینی (پهلوی سابق) با بازسازی کالبدی دروازه نوبر تعریف شده است که در گذشته دروازه اصلی ورود کاروانها و مسافران از مناطق شرقی ایران و انتهای خیابان بازارکهن تبریز بوده است. در واقع خیابان تربیت پل ارتباطی ورودی شهر و بازار اصلی بوده است. در طول مسیر شاهد جداره های ارزشمندی هستیم که در شب بعلت نورپردازی ضعیف محور از خودنمایی محروم میمانند. این جداره ها در اثر حضور موثر آموزه های فرهنگی و اجتماعی اغلب به صورت بومی و درونزا توسعه یافته اند و به همراه چشم انداز های زیبا و متنوع با مقیاس محصوریت 1:2، محور رابه یکی از جذاب ترین و موفق ترین خیابان
های شهری در مقیاس ملی تبدیل نموده اند. شکل گیری و توسعه این خیابان اساسا به موقعیت و قابلیت مرکز شهر به ویژه گروه های اجتماعی با درآمد متوسط و به بالا از آن وابسته بوده وخواسته یا ناخواسته در رقابت با بازار قدیم عمل می نماید.[6]گفتنی است، بازار تبریز در گذشته به وسیله راسته شیشه گرخانه با خیابان تربیت مرتبط بوده که در اثر احداث خیابان جمهوری اسلامی این ارتباط قطع شده است.[7]
این محور مسیری پویا، سرزنده و انسانی است اما مشکلی که فعلا با آن مواجه است، تردد وسایل نقلیه ساکنین محدوده اطراف معبر، به دلیل بن بست بودن اکثر معابر متصل به آن می باشد. پیش بینی تسهیلات وابسته به حمل و نقل از جمله پارکینگ طبقاتی و ایستگاه اتوبوس در ورودی مسیر از نکات مثبت مکانیابی و برنامه ریزی این خیابان به شمار می آید. وجود قوس با زاویه حدود 30 درجه؛ در محلی که ورودی راسته بازار شیخ صفی به این پیاده راه باز می شود، عامل تباین فضایی و کوتاه جلوه نمودن محور و در نتیجه باعث افزایش کارایی آن شده است. در طول مسیر از سنگ های مربعی شکل عاج دار در کف سازی، از طرح های مختلف در مبلمان سازی، از باغچه هایی در جهت تنوع فضایی و جذابیت محیطی و از چراغ های روشنایی با معماری سنتی در جهت تامین روشنایی، استفاده شده است.
پیادهراه مقصودیه: این پیاده راه در محله تاریخی-فرهنگی مقصودیه و در منطقه 8 تبریز مابین خیابان های ارگ جدید و امام واقع شده و می توان گفت ادامه پیاده راه تربیت از سمت جنوبی آن می باشد و بر اساس طرح تفصیلی ، در سال 1393به بهره برداری رسیده است. طول خیابان حدود 270 متر و عرض آن 12 متر می باشد. عناصر تاریخی و واجد ارزش موجود در مسیر شامل ساختمان شهرداری در ورودی شمالی و مسجد کدخدا باشی در ورودی جنوبی آن ، خانه تاریخی نیکدل، خانه حیدرزاده و موزه سنجش میباشند و در قسمت جنوبی این مسیر، دانشکده معماری وشهرسازی دانشگاه هنر اسلامی واقع شده است. اما این محور به لحاظ کاربری تجاری ضعیف بوده و به همین دلیل جمعیت استفاده کننده کمی دارد و مردم اغلب جهت عبور خود از این مسیر استفاده می کنند و بیشتر کارکرد محلی دارد. روز های جمعه شاهد شکل گیری هفته بازار هنری در قسمت شمالی و در کنار ساختمان شهرداری در این پیاده راه هستیم. در اجرای این پیاده راه نیز همانند اکثر پیاده راه های کشور که قبلا معبر سواره بوده است، مدیریت مناسبی صورت نگرفته و هم اکنون شاهد مشکلات ترافیکی ساکنان محله و معابر متصل به معبر هستیم که نشان از ضعف مدیران شهری می باشد. مسیر به لحاظ محصوریت، مناسب نبوده و جداره های آن مخصوصا قسمت غربی آن، نیاز به ساماندهی دارند. کفسازی این مسیر بصورت سنگفرش و همگون با پیاده راه تربیت اجرا شده و با سرپوشیده کردن جوی های آن، کف پیاده راه را یکپارچه سازی کرده اند و در طول مسیر از المان های یاد آور فرهنگ گذشته مثل درشکه آب رسانی وکیوسک تلفن استفاده شده است.به لحاظ اکولوژیکی و سبزینگی این محور بسیار ضعیف بوده و جهت جبران قسمتی از این مسئله ، هم اکنون از گلدان های حجیم استفاده کرده اند. از نیمکت های چدنی در قسمت پیاده رو های کناری جهت مکث و از تیر های روشنایی با معماری سنتی در دو طرف مسیر جهت روشنایی فضا استفاده شده است. در این مسیر میتوان در جهت سرزنده سازی آن، جداره های غربی را ساماندهی نمود ، با کاشت درخت محصوریت و سبزینگی آن را تقویت کرد و با تزریق کاربری های جاذب، جمعیت استفاده کننده را افزایش داد.
شکل - 1 سمت راست: موقعیت پیاده راه تربیت تبریز(ماخذ: نگارندگان، ملهم از طرح تفصیلی) سمت چپ: موقعیت پیاده راه مقصودیه تبریز(ماخذ: نگارندگان، ملهم از طرح تفصیلی)
پیادهراه ولیعصر (شهریار): این محور با طول حدود 190 متر و عرض20متر در سال 1373 در کوی ولیعصر در شرق تبریز و درون یک بافت نوساز احداث شد. کاربری اولیه آن در ابتدا مسکونی بوده ولی به مرور زمان به کاربری تجاری تغییر وضعیت داده است و بعدها به دلیل مشکلات ترافیکی، تبدیل به پیاده راه شده است. این محور که باعنوان استاد شهریار یا سنگفرش نیز شناخته می شود، فلکه بزرگ را به فلکه بازار پیوند می دهد. در سال 93 در محدوده فلکه بزرگ،پارکینگ و پاساژ زیر زمینی به بهره برداری رسید که به مشکلات ترافیکی که قبلا وجود داشت،
کمک شایانی نموده است. در محدوده مربعی شکل فلکه بازار نیز فضای سبز همراه با مبلمان مناسب اجرا شده است که بعنوان فضای مکثی برای عابران پیاده عمل میکند. این فضا در طول روز پذیرای سالمندان این قسمت از شهر می باشد. وجود کاربری های سازگار و مکمل در این محور، همچون فروشگاه های پوشاک مد روز، لوازم آرایشی- تزئینی، کافی شاپ، رستوران، بانک و... این محل را به مکانی برای مراجعات فراوان مردم بخصوص جوانان تبدیل کرده است، اما عمده این مراجعات نه به قصد خرید؛ بلکه برای تماشا، تفریح و آشنایی با اجناس صورت می گیرد. این محور بعلت نورپردازی مناسب و عدم تبدیل شدن آن به پارکینگ شبانه ساکنان ، شب هنگام نیز فعالیت خود را حفظ می نماید، اما مهم ترین مشکل آن نبود مبلمانی جهت نشستن و مکث افراد در طول این مسیر پیاده می باشد. در کف سازی این محور، از طرحی متفاوت با کف سازی تربیت و مقصودیه مواجه می شویم، چراکه برای سنگفرش کردن این مسیر از قالب های سیمانی با رنگ ها و طرح های مختلف بصورت خشکه چینی استفاده کرده اند، اما با مرور زمان فرسودگی آن قابل ملاحظه است.
3.2. پیادهراه های تهران
پیادهراه صف (سپهسالار): این پیاده راه با طول حدود 390 متر و عرض 16 متر، به علت وجود باغ میرزا حسین خان در محدوده آن به خیابان پشت باغ سپهسالار معروف است و در میان بافت تجاری مرکز شهری تهران در ناحیه 1 منطقه 12 واقع شده و یک محور تجاری قوی است که در مقیاس شهری و حتی کشوری عمل می کند. این خیابان، راسته ای از باغ بزرگ سپهسالار در دوران قاجار بوده است که در دوران پهلوی اول بیشتر به عنوان محوری تفریحی گردشی برای مردم شهر تهران عمل می کرد و تفرجگاهی محسوب می شد و شاخصه های معماری و شهرسازی دوره قاجار را درون خود دارد. تغییر شکل و کاربری این خیابان در دوران حکومت پهلوی دوم صورت می گیرد. تداخل زیاد سواره و پیاده سبب شد تا در سال های اخیر ایده تغییر نقش ترافیکی این خیابان از سواره به پیاده مطرح شود. در سال 1385 ابتدا یک ماه به صورت آزمایشی این مسیر به روی خودروها بسته شد تا از نظر ترافیکی و دیگر موارد، مورد بررسی قرار گیرد و سپس به عنوان اولین تجربه پیاده راه سازی در تهران به صورت کامل به تردد پیاده اختصاص یافت.[8] می توان از عدم فاز بندی مناسب و پیش بینی نکردن تمهیدات لازم برای عابران پیاده در مراحل اجرای طرح به عنوان نقاط ضعف پیاده راه سازی خیابان سپهسالار نام برد.[1]
شکل -2 سمت راست: موقعیت پیاده راه ولیعصر(شهریار) تبریز(ماخذ: نگارندگان، ملهم از طرح تفصیلی) سمت چپ: موقعیت پیاده راه صف(سپهسالار) تهران(ماخذ: نگارندگان، ملهم از تصاویر ماهواره ای)
پیادهراه 15 خرداد (بازار): این محور به نام پیاده راه پانزده خرداد یا پیادهراه بازار در ناحیه 9 منطقه 12 (منطقه بازار تهران) واقع شده است. این پیاده راه از شرق به خیابان ناصرخسرو و از غرب به خیابان خیام محدود میشود. در ضلع شمالی عناصر برجستهای چون کاخ گلستان، بانک ملی و دادگستری و در ضلع جنوبی آن بازار رضا، سبزه میدان و ورودی های متعدد به بازار بزرگ تهران قرار گرفته است.طول کل مسیر 350 متر و عرض آن حدود 25 متر میباشد که 5 متر آن به پیادهراه، 4 متر مسیر عبور کالسکه، 2 متر مسیر عبور دوچرخه و 13متر جنوبی نیز مجدداً مسیر پیاده میباشد. با توجه به پیادهراه بودن مسیر در میانه مسیر نیمکت های ممتد جهت رفاه افراد پیاده در نظر گرفته شده، به علاوه به صورت پراکنده نیز نیمکت برای نشستن ودرخت و درختچه تعبیه شده است. در این محور، سه خانه دوچرخه قرار دارد.
پیادهراه بازار تهران با توجه به قرار گرفتن در بافت تاریخی و سابقه طولانی، دارای پتانسیلهای ارزشمندی برای تبدیل شدن به یک فضای مطلقاً پیاده بوده است. این موضوع با توجه به حجم بالای سفرهای کوتاه و ازدحام جمعیت پیاده از یک سو و احداث یکی از ایستگاه های مترو در این
قسمت در راستای تأمین خدمات دسترسی از سوی دیگر از نظر ترافیکی نیز توجیهپذیر است. این محور با واقع شدن در هسته مرکزی تهران از مناطق شلوغ و پر رفت و آمد تهران و جزء مناطق تجاری ـ فرهنگی مهم آن محسوب می شود..[9] محدوده بازار تهران روزانه پذیرای تعداد زیادی از مردم است در این محدوده به دلیل وجود انبوه موتور، گاری دستی، خودروها، محل بار و نظیر آن، معضلات امنیتی، فرهنگی واجتماعی را برای مردم ایجاد کرده بود که به همین دلیل، اجرای این طرح با اولویت تأمین رضایت مردم انجام شد. همچنین قصد بر آن بود که بخش قدیمی شهر بازسازی شود و با تقدم پیاده بر سواره موجب کاهش آلودگی هوای محدوده شود.[10]
پیادهراه کوچه مروی: کوچه مروی در بافت مرکزی و تاریخی شهر تهران و در حدفاصل خیابانهای ناصر خسرو و پامنار قرار دارد .این محور با طول تقریبی 350 متر، پس از آراستگی بدنه ها ، بهسازی کف ، اصلاح و ایجاد خدمات شهری مناسب ، باز گرداندن نمای دیرین ، احیای دوباره بازار سنتی و مرمت بناهای تاریخی از جمله مسجد و مدرسه مروی به طور کامل بر روی حرکت سواره بسته شد و در عین حال امکان دسترسی ماشین های خدماتی در هنگام اضطرار در آن پیش بینی گردید.در مورد این محور، نگرانی های پیش از احیا وتبدیل آن به یک پیاده راه ، نه کاربری های فعلی مستقر در آن؛ بلکه سرایت آلودگی های مستقر در آن به دیگر نقاط و بافت های پیرامونی بود. برای مثال قاچاقچی هایی که در آن جا پاتوق داشتند دیگر امکان کار در این منطقه برایشان ممکن نبوده و به جاهای دیگر شهر نقل مکان می کردند .
ایجاد یک کانال تاسیساتی مشترک با همگانی کردن ارگان های ذینفع (که تا کنون در معابر شهری تهران بی سابقه بوده است )،پیش بینی محور های خدماتی از جبهه پشتی و همکاری گسترده مغازه داران در هنگام اجرای پروژه از جمله دست آورد های بسیار ارزنده این پروژه بوده است. علاوه بر این ، در حال حاظر و پس از باز گشایی این پیاده راه ، ارزش اقتصادی مغازه ها و املاک هم جوار به شدت افزایش یافته است.[1]
شکل - 3 سمت راست: موقعیت پیاده راه 15 خرداد(بازار) تهران (ماخذ: نگارندگان، ملهم از تصاویر ماهواره ای) سمت چپ: موقعیت پیاده راه کوچه مروی تهران(ماخذ: نگارندگان، ملهم از تصاویر ماهواره ای)
پیادهراه 17 شهریور: این پیاده راه با طول حدود280 متر و عرض حدود 25 متر، به سه محدوده تقسیم شده است. محدوده کلان یا فراگیر این طرح شامل خیابان شیخ صفی، میدان گرگان، خیابان شهید فتاحی منش، شیخ الرئیس و ... است که درحدود 650 هکتار می شود .محدوده بلافصل این طرح (شامل100 هکتار)تاثیری مستقیم بر این محدوده شهری دارد .محدوده مداخله آن بخش از طرح است که در آن عملیات پیاده راه سازی انجام می شود و در حدود 41 هکتار مساحت دارد. میدان امام حسین به عنوان نقطه شروع پیاده راه، دارای اهمیت بسیاری است .این میدان به نام مبارک امام حسین(ع) مزین است و قرار است ویژگی های یک پیاده راه مذهبی را داشته باشد. این میدان قرار است در ماه های عزاداری، محلی برای حضور هیات ها باشد .بنابراین طرح میدان امام حسین به نوعی مبین فرهنگی ایرانی اسلامی است.[11]
