بخشی از مقاله
بررسی تنوع زیستی و سیمای رویشی رستنی های مستقر در زیستگاه های ماسهزارهای ریگبلند آران و بیدگل
چکیده
شنزارهای ریگبلند آران و بیدگل به مساحت تقریبی 168000 هکتار واقع در شمالیتـرین منطقـه اسـتان اصـفهان قـرار گرفته است. مهمترین زیستگاههای طبیعی منطقه مورد مطالعه شامل: درخت زارهای "پده"، ماسه زارهای محتوی خـاکهـای سولفاته، رخساره تپه های نئوژن، بستر آبراهه ها و رودخانه های فصلی، مناطق شور و مرطوب، دقهای بیابانی مجاور تپـههـای شنی، اراضی تخریبیافته و زیستگاه حواشی برکهها و قنوات می باشد. محدوده ارتفاعی منطقـه مـورد مطالعـه دارای حـداقل 780 متر و حداکثر 1100 متر از سطح دریا می باشد. میانگین بارندگی سالیانه 120 میلیمتر که بیش از % 52 از ریزشهـای جوی در فصل زمستان اتفاق میافتد. میانگین نوسانات درجه حرارت مطلق سالیانه بین -13 تا +48 درجه سانتیگراد اسـت. با پیمایشهای میدانی طی دو فصل رویشی، کلیه رستنیهای مستقر در زیستگاهها جمعآوری و شناسـایی شـدند. مجموعـه رستنیهای شناساییشده در زیستگاههای مختلف، بالغ بر 197 گونه گیاهی شامل: یک گونه جلبک، 3 گونـه قـارچ، 3 گونـه بازدانه و 190 گونه نهاندانه (شامل164 گونه دولپه و 26 گونه تکلپه) می باشد. گیاهان شناساییشده متعلق به 40 خانواده و 139 جنس گیاهی بودند. خانوادههای گیاهی با بیشترین تعداد گونه عبارتند از: خانواده اسفناجیان (Chenopodiaceae) بـا 32 گونه، خانواده شببو (Brassicaceae) با 23 گونه، خانواده پروانهآسا (Papilionaceae) با 13 گونه و خـانواده گاوزبـان (Boraginaceae) با 12 گونه. نتایج حاصل از طبقهبندی اشکال زیستی عناصر گیاهی منطقـه مـورد مطالعـه کـه براسـاس روش طبقهبندی رانکیر (Raunkiaer) انجام گرفت، نشان داد تروفیتها با تعداد 108 گونه (%54/9)، همیکریپتوفیتهـا بـا تعداد 32 گونه (%16/3) و فانروفیتها با تعداد 27 گونه (%13/5)، مهمتـرین اشـکال زیسـتی از رسـتنیهـای منطقـه مـورد مطالعه را بخود اختصاص دادهاند. بررسی انتشار جغرافیـائی عناصـر گیـاهی ماسـه زارهـا نشـان داد، گونـههـایی بـا پـراکنش جغرافیایی ناحیه رویشی ایرانی-تورانی دارای بیشترین انتشار فلور منطقه، یعنی 118 گونه معادل %60/7 را تشکیل دادند.
واژههای کلیدی: شنزارها، فلور، کورولوژی، اشکال زیستی، تنوع زیستی، بیابان
47
مقدمه
عرصه های بیابانی کشور که سـطح قابـلتـوجهی از نواحی خشک تا فراخشـک را بخـود اختصـاص داده، واجد مجموعه شرایط اقلیمی-اکولوژیک ویژه ای است که باعث ایجاد محدودیتهای شـدید زیسـتی بـرای رستنیهای آن می نماید. این گستره پهناور از اراضـی خشــک کــه در فــلات مرکــزی ایــران توســط رشــته کوههای البرز (در شمال تا شـمالشـرقی) و زاگـرس (در غرب تا جنوب غـرب) محصـور شـده، شـامل دو بخش دشتکویر و دشت لوت می باشد. دشتکویر در محدوده استانهای قم، اصفهان، تهران و سمنان قرار دارد و محــدوده جغرافیــایی دشــت لــوت توســط اســتانهــای یــزد، کرمــان، سیســتان و بلوچســتان و خراســان محاصــره شــده اســت. مجموعــه شــرایط بومشناختی، ادافیکی و اقلیمی برای بقاء، پـراکنش و تجدید حیات رستنیهای موجود در گسـتره بیابـانی دشتکویر بهواسـطه بهـرهمنـدی از متوسـط میـزان بارندگی سـالیانه بیشـتر، مناسـبتـر از دشـت لـوت می باشد. بههمین دلیل اسـت کـه فلـور بیابـانهـای دشتکویر در مقایسه با تنوع زیستی ذخـایر ژنتیـک گیاهی دشت لوت، از غناء و تنـوع زیسـتی بیشـتری برخوردار است (بتولی، .(1379 با توجه به گستردگی پهنـه بیابـانی کشـور و بخصـوص اراضـی خشـک تــا فراخشک بیابانهای دشت کویر، میطلبد درخصوص رستنیها و تنوع گونه ای آن مطالعات وسـیع صـورت گیرد و اگرچه تاکنون بررسیهای پراکندهای پیرامون ترکیب گونه های گیاهی آن و ارتباط آن بـا برخـی از ویژگــیهــای ژئومورفولــوژی انجــام گرفتــه، ولــیکن بواســطه پــراکنش بســیار گســترده برخـی از عناصــر گیاهی و انعطـاف اکولـوژیکی بـالای ذخـایر ژنتیـک گیــاهی آن، از طرفــی بــدلیل انحصــاریبــودن اغلــب گیاهان بیابـانی منطقـه یـاد شـده، ضـرورت ایجـاب
میکند تا تحقیقات منسجمتری در این مقولـه انجـام پــذیرد. پیشــینه مطالعــات گیــاهشناســی در گســتره بیابانهای غرب دشتکویر نشـان مـی دهـد، تـاکنون عناصــر گیـــاهی نــواحی خشــک، نیمــهخشــک تــا فـــراخشــک بیــابــــانهـای حــــوزه مسیـــله توســط Rechinger (1977) و Freitag (1977)،
& Wendelbo (1976) Rechinger،
Akhani (2004)، (1977) Rechinger و
همچنــین Leonard (1981-1988) جمــعآوری و مورد شناسایی قرار گرفته است. افزون براین، اسـدی با مطالعه پیرامون گیاهان پاییزه کویر ایران، برخی از عناصر گیاهی شـاخص بیابـانهـای حـوزه مسـیله را مــــورد شنـاسـایـــــی دقیـــــقتـــر قـــرار داده اسـت .(Assadi, 1984) بررسـی مطالعـات صـورت گرفته نشان میدهد کـه تـاکنون تحقیـق منسـجمی پیرامـون گیاهـان بیابـانی گسـتره تپـههـای شــنی و ماسه زارهای ریگبلند صورت نگرفته اسـت و باتوجـه به انعطاف بومشناختی این ذخـابر ارزشـمند ژنتیـک گیاهی، بهویژه بردباری فوقالعاده زیـاد آنهـا در برابـر انواع تنشهـای محیطـی، ضـرورت پـژوهش در ایـن مقوله را مبـرهن مـی سـازد. مطالعـه عناصـر گیـاهی گستره شنزارهای ریگبلنـد آران و بیـدگل بـهدلیـل حاکمیت شرایط محیطی بسیار نوسانپذیر و انعطـاف اکولــوژیکی قابــلتوجــه رســتنیهــای مســتقر در زیستگاههای مختلف تپه هایشنی، نشان می دهد کـه این عناصر بدلیل انطباق با شرایط محیطـی، از تنـوع ریختارهای قابلتوجهی برخوردارند (بتـولی، .(1381 هدف از این بررسی، دستیابی به لیست فلوریسـتیک ماسه زارهای ریگبلند آران و بیدگل می باشد، افـزون بر ایـن سـیمای رویشـی و ترکیـب گونـه ای عناصـر گیاهی این منطقه نیز مورد مطالعه قرار گرفت.
48
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه
شنزارهای ریـگبلنـد آران و بیـدگل، بصـورت پهنـه وسیعی از تپه های ماسه ای پیوسته و نعلاسبی شکل، در شمالیترین نقطه استان اصـفهان و در فاصـله 20 کیلــومتری شــمال تــا شــمالشــرق شــهرهای آران و بیدگل و کاشان گسترش یافته اسـت . ایـن محـدوده اکولوژیک، حد فاصل طـول جغرافیـایی 51 27 تـا 52 25 و عرض جغرافیـایی 33 36 تـا 34 20 واقع شده است (نقشـه .(1 منطقـه مـورد مطالعـه در محدوده ارتفاعی حداقل 780 متـر و حـداکثر 1100 متر از سطح دریا، با مساحت تقریبی 168000 هکتار قرار دارد. افزون براین بـیش از 25 روسـتا، مزرعـه و واحه در این گستره بیابانی واقع شده است. به استناد نقشه 1 :100000 زمینشناسی منطقه مورد مطالعه، ساختار زمینشناسی شنزارهای ریگ بلند متعلق بـه دوره کــواترنر مــیباشــد (بــی نــام، .(1370 جــنس رسوبات ماسه های بـادیعمـدتاً، شـامل: فلدسـپات، آهکهای تخریبی، کانیهای سیلیسدار و ذرات گـچ می باشـد (نشـاطی، .(1381 وضـعیت خـاکشناسـی ماسه زارهای ریگبلند نشان داد، بافت خاک منطقـه، سبک شنی با نفوذپذیری فـوقالعـاده بـالا و فقیـر از مواد غذایی است و ذرات گچ و آهک در این ماسـه زار به وضوح دیـده مـی شـود (بتـولی، .(1381 میـانگین بارندگی سالیانه منطقه، 120 میلیمتـر کـه بـیش از %52 از ریزشهـای جـوی در فصـل زمسـتان اتفـاق میافتد. ماسه زارهای ریگبلنـد در خطـوط همبـاران بین 100 تا 150 میلیمتر قرار گرفته است. میـانگین حداکثر درجه حرارت ماهیانه 41 درجه سـانتیگـراد (در تیرمـــاه) و میـــانگین حـــداقل آن 1/5 درجـــه سانتیگراد (در بهمنماه) می باشد. میانگین نوسـانات درجه حرارت مطلق سالیانه بین -13 تـا +48 درجـه
سانتیگراد است. تبخیر از تشتک کلاس A، برابـر بـا 2365 میلیمتـر در سـال اسـت. میـانگین مـاکزیمم رطوبت نسبی مربـوط بـه دیمـاه (%65) و میـانگین حداقل آن مربوط به تیرماه (%25) اسـت. مهـمتـرین بادهای غالب منطقه عبارتند از: باد شمال، باد طوفان سیاه، باد شهریاری، باد قبله و باد خراسان اسـت کـه باد خراسان همراه با باد طوفان سیاه باعـث خسـارت جبــرانناپــذیری بــه اراضــی کشــاورزی و روســتاهای حواشی ماسـه زارهـا شـده و در جابجـایی، حرکـت و فرسایشهای شدید تپه هـای شـنی نقـش مـؤثری را ایفاء می کنـد (جعفرپـور، .(1365 اقلـیم منطقـه بـه روش گوســن (Gaussen) جــزء اقلــیم نیمــهبیابــانی خفیـــف قـــرار گرفتـــه اســـت. براســـاس منحنـــی آمبروترمیک کاشان (1350-80)، بـیش از 9 مـاه از ســال را دوره خشــک و تنهــا فصــل زمســتان دوره مرطوب می باشد (بتولی، .(1381 عمده رویشگاههای ماسه زارهای ریگبلند شامل تپـههـای شـنی فعـال و روان، شــنزارهای نیمــهتثبیــتشــده کــمارتفــاع و ماسه زارهای تثبیتشده مفروش از سنگفرش بیابـانی میباشد (بتولی، .(1381
روش تحقیق
در پژوهش حاضر ابتدا براساس نقشههای توپوگرافی 1 :50000 و 1 :25000 منطقــه مــورد مطالعــه، بــا پیمایشهـای میـدانی و مشـاهدات صـحرایی، کلیـه زیســتگاههــای منطقــه کــه دارای عناصــر گیــاهی و ترکیب گونهای ویـژهای بودنـد، تشـخیص داده شـد. رستنیهـای موجـود در زیسـتگاههـا طـی دو فصـل رویشی بهار تا اواخر پـاییز (طـی سـالهـای 1380 و (1381 جمعآوری گردید. نمونههای هرباریومی تهیه شده را با اسـتفاده از فلورهـا و سـایر منـابع موجـود، نظیــر فلــور ایرانیکــا (Rechinger, 1963-1998)،
49
عـــراق 1966-1985) Guest, (Townsend &، زیســتگاه حواشــی برکــههــا و قنــوات مــیباشــند. در
فلسطین 1966-1986) (Findlbrun & Zohary,، مجموع تعداد 197 گونه گیاهی تشـخیص داده شـد
شـــــــــرق 1975) (Boissier,، شـــــــوروی که از این تعداد یک گونـه جلبـک، 3 گونـه قـارچ، 3
(Komarov & Shishkin, 1934-1960)، ایـــران گونه بازدانه و 190 گونه نهاندانه (شـامل 164 گونـه
(اســـدی و همکـــاران، (1367-1378 و همچنـــین دولپــه و 26 گونــه تــکلپــه) مــیباشــند. مجموعــه
گونهای ایـران (معصـومی، 1368-1365 و (1374 گونه های گیاهی متعلق به 40 خانواده و 139 جـنس
مــورد شناســایی دقیــق قــرار گرفــت. نمونــههــای گیــاهی اســت. فهرســت گونــههــای گیــاهی منطقــه
هرباریومی تهیه شده، در هرباریوم بـاغ گیـاهشناسـی براساس طبقهبندی فوق تنظیم و در جدول یک ارائه
کاشان نگهداری می شـوند. اشـکال زیسـتی گیاهـان شده است. خانوادههـای گیـاهی منطقـه بـه ترتیـب
منطقه مورد مطالعه بر اسـاس سیسـتم طبقـهبنـدی بیــــشترین تعــــداد گونــه عبارتنــد از: خــانواده
رانکیر (Raunkiaer) مشخص شدند (مبین، (1360 اسفناجیان 32 (Chenopodiaceae) گونه، خـانواده
و طیف زیستی آنها بهصورت نمـودار سـتونی ترسـیم شـــببـــو 23 (Brassicaceae) گونـــه، خـــانواده
گردید. مناطق انتشار گونه های گیاهی، با اسـتفاده از پروانــهآســا (Papilionaceae)، 13 گونــه و خــانواده
فلــورهـــــای یادشــــده و همچنــین فلــور اروپــا گاوزبــان 12 (Boraginaceae) گونــه (نمــودار .(1
al (1964-1980) Tutin et و ســـایر منـــابع و فهرست خانوادههای گیاهی موجود در منطقـه مـورد
گـــــزارشات علمـــــی نظیـــر Tsveler (1976)، مطالعــه را همــراه بــا تعــداد جــنس و گونــههــای
Freitag (1991)، Leonard (1981-1988) و شناســاییشــده در جــدول 2 آورده شــده اســت .
Massoumi (1998) تشخیص داده شـد. کوروتیـپ جنسهای گیاهی منطقه کـه دربرگیرنـده بیشـترین
عناصــر گیاهــی براساس تقسیــمبنــــدی نـواحی گونه های گیاهی می باشند، بهترتیب متعلق به جـنس
رویــــشی تــوســــط Zohary (1963-1973)، ، 8) Salsola L. گونه)، 7) Astragalus L. گونـه)،
(1991) Leonard & White 5) Calligonum L. گونــه) و Tamarix L. و
Takhtajan (1987) تعیین گردیدند. Heliothropium L. (هــر کــــدام بــــا 4 گونــه)
نتایج (نمــودار .(2 تعــداد 14 گونــه از مجمــوع گونــههــای
شناساییشده موجود در منطقه تحت بررسـی کـه بـا
براســاس بررســیهــا و مشــاهدات انجــام گرفتــه، علامت سـتاره (*) مشـخص گردیـده اسـت، شـامل
مهمترین زیستگاههای طبیعی تشخیص داده شده در گیاهان زراعی و باغی کاشته شدهای هسـتند کـه در
گستره شنزارهای ریـگبلنـد و دشـتهـای ماسـه زار اطــراف روســتاها، اراضــی کشــاورزی و واحــههــا
حواشــی آن، عبارتنــد از: درخــتزارهــای "پــده"، جمعآوری شدهاند (جدول .(1 اشکال زیستی گیاهان
خاکهای ماسه ای محتوی ترکیب سولفاته، رخسـاره موجود در منطقه براساس سیستم طبقهبندی رانکیـر
تپه هـای نئـوژن، منـاطق شـور و مرطـوب، دقهـای (Raunkiear)، در جــدول 1 تنظــیم شــده اســت.
بیابانی همجـوار تپـه هـای شـنی، بسـتر آبراهـه هـا و نتایج حاصل از این طبقهبندی نشان داد، تروفیـتهـا
رودخانه های فصلی، اراضـی تخریـبیافتـه و بـالاخره با تعداد 107 گونه (%54/9)، همیکریپتوفیـتهـا بـا
50
تعداد 32 گونه (%16/3)، نانوفانروفیتها با تعـداد 20 محسوب میشود، گرچـه بـه لحـاظ شـرایط بیابـانی
گونه (%10)، کامفیتها بـا تعـداد 13 گونـه (%6/6)، خشــک و نــاچیزبودن ریــزشهــای جــوی ســالیانه و
ژئوفیتها با تعداد 10 گونه (%6)، مگافانروفیتهـا بـا ناپایداری خـاکهـای ماسـهای، در مقایسـه بـا سـایر
تعــداد 7 گونــه (%3/5) و قــارچهــا 3 گونــه (%1/5)، عرصه های بیابانی از تنـوع و تـراکم پوشـش گیـاهی
بـارزترین اشــکال زیســتی عناصــر گیــاهی منطقــه را محدودتری برخوردار است، ولیکن بدلیل نفوذپـذیری
تشکیل می دهند (جدول .(3 پـس از تعیـین اشـکال بسـیار بـالا و زهکشـی مناسـب خـاکهـای ماســهای
زیستی رستنیهای موجود در منطقه و مشخصشدن تپه های شنی، نزولات جوی بهطـور کامـل در خـاک
میزان درصد هر یک از نمودهای زیستی، هیستوگرام نفوذ کرده و در اعماق زیرین ماسه ها تجمع و انباشت
درصد فراوانی اشـکال زیسـتی بـهصـورت نمـودار 3، مـــیگردنـــد (بتـــولی، .(1381 از طرفـــی بـــدلیل
ترسیم شد. انتشـار جغرافیـایی یـا کورلـوژی عناصـر ضعیفبـودن نیـروی مـوئینگی ذرات تشـکیلدهنـده
گیــاهی ماســهزارهــای ریــگبلنــد را بــا اســتفاده از خاکهای ماسهای، امکان اتلاف آب نیز در اثر تبخیـر
فلورهای مختلف و منابع موجـود تعیـین گردیـد کـه ســطحی بــه حــداقل ممکــن کــاهش یافتــه اســت
نتایج حاصل در جدول 3 آمـده اسـت. براسـاس ایـن (جعفرپور، .(1365 بنابراین با چنین شرایط اقلیمـی-
جدول، گونههایی بـا ناحیـه رویشـی ایرانـی-تـورانی، ادافیکـــی، امکـــان رویـــش بـــرای انـــواع گیاهـــان
بیشترین پراکنش از فلور منطقه را یعنـی 119 گونـه خشکیپسند شندوست نظیر، عناصر گیاهی بوتهای،
(%60/7) را تشکیل دادند کـه در ایـن میـان اشـکال علفی، درختچه ای و حتی یک گونه درخت پهنبـرگ
زیســــتی تروفیــــتهــــا 32 گونــــه (%16/3)، (پده) را فراهم آورده است. براساس نتـایج حاصـل از
همیکریپتوفیتها و نانوفانروفیتها هر کدام با تعـداد این تحقیق، عناصر گیاهی موجود در منطقه بـالغ بـر
18 گونه (%9/2) و کامفیتهـا بـا 11 گونـه (%5/6)، 197 گونه گیاهی است، در ایـن میـان خـانوادههـای
بیشترین سهم را در این گروه اکولوژیک دارند. تعـداد اســــفناجیان (Chenopodiaceae)، شــــببــــو
61 گونه یعنی %31/1 از فلور منطقه دارای پـراکنش (Brassicaceae)، گنــدمیان (Poaceae)، کاســنی
دو یا چند ناحیهای می باشند. 13 گونه یعنی %6/6 از (Asteraceae) و پروانــهآســا (Papilionaceae) در
فلــور منطقــه کــه اغلــب شــامل اشــکال زیســتی مقایسه با سایر تیرههای گیـاهی موجـود در منطقـه،
هیدروفیت، هلیوفیت و تروفیت بودنـد، دارای انتشـار سهم بیشتری از رستنیها را به خـود اختصـاص داده
جهانی می باشند. قـارچهـا نیـز کـه 3 گونـه (معـادل است.
(%1/53 از فلور منطقه را در برمی گیرند که اغلب بـر تنــوع زیســتی گونــههــای گیــاهی موجــود در
مبنای فراهمبـودن شـرایط محیطـی خـاص، فرصـت جــنسهــای (Salsola L.)، (Astragalus L.) و
رویش پیدا میکنند (جدول .(4 (Calligonum L.) در مقایسه با سـایر جـنسهـای
گیاهی بیشتر بوده که به استثنای گونههـای مختلـف
بحث و نتیجهگیری جنس اسکنبیل (Calligonum spp.) که بـهعنـوان
گستره شنزارهای ریگبلند آران و بیـدگل کـه بـه عناصر درختچه ای شـندوسـت در گسـتره تپـههـای
عنوان بزرگترین ماسه زارهای بیابانی اسـتان اصـفهان
شـنی فعــال و روان و شــنزارهای نیمــهتثبیــت شــده
استقرار دارند، اغلب گونه های دو جنس دیگـر شـامل
51
گیاهان یکساله شندوست مـی شـوند کـه بـهواسـطه شرایط اکولوژیکیاقلیمی- منطقه، عمـدتاً بـهصـورت گیاهان علفی یکساله (تروفیتهـا) رویـش دارنـد. در تحقیقی که پیرامون رستنیهای بیابـانهـای جنـوب ورامین انجام شد، بیشترین تعداد گونـههـای منطقـه مورد مطالعه مربوط به خانواده "اسفناجیان" و "گز" (جـنسهـای Salsola L. و (Tamarix L. بودنـد (دستورانی و همکاران، .(1387
باتوجه به نمـودار درصـد فراوانـی اشـکال زیسـتی عناصر گیاهی شنزارهای ریگبلند، اغلب رستنیهـای موجود در منطقـه را گیاهـان یکسـاله و تروفیـتهـا تشکیل می دهند که بـیش از نیمـی از فلـور منطقـه (%54/9) را دربر می گیرند. بالابودن درصد تروفیتها، معرف اقلیم خشک بیابانی است. بعـد از تروفیـتهـا، عناصر همیکریپتوفیت و فانروفیت (%29) بیشـترین درصد فراوانـی اشـکال زیسـتی منطقـه (کـه شـامل رستنیهای دائمی، پایا و نیمهدرختچـه ای و بوتـه ای هســتند) را تشــکیل دادنــد کــه چنــین عناصــری در گستره تپه های شنی فعال و روان شـامل گونـه هـای جنس اسکنبیل می شوند. حضور این عناصـر گیـاهی در زیستگاه یادشده علاوه بـر ایجـاد پوشـش گیـاهی نیمهمشجر شندوست، به عنوان تنها عناصـر گیـاهی تثبیتکننده خـاکهـای ماسـه ای و تضـمینکننـده تقویت پوشش گیاهی در برابـر فرسـایشهـای بـادی غالب محسوب مـی شـوند . بیشـترین فراوانـی شـکل زیستی رستنیهـای منطقـه تـوران اسـتان سـمنان، مربوط به تروفیتهـا بـود و خـانواده اسـفناجیان، بـا بیشترین گونهها، رستنیهای منطقه مورد مطالعـه را تشکیل دادند (عصری و همکاران، .(1379
نتایج حاصل از بررسی پراکنش جغرافیـایی عناصـر گیاهی از لحـاظ وابسـتگی آنهـا بـه نـواحی مختلـف رویشی نشان داد، بـیش از %60/7 از اشـکال زیسـتی
فلور منطقه، متعلق به ناحیه رویشـی ایرانـی-تـورانی بودند و %39/3 مابقی رستنیهـا، دارای پـراکنش دو یا چند ناحیهای و حتی همهجازی (جهانی) هسـتند. بنــابراین اکثــر عناصــر گیــاهی مســتقر در گســتره شنزارها، انحصاری ناحیه رویشی ایرانی-تورانی بـوده کــه اهمیــت حفــظ ذخــایر ژنتیــک گیــاهی گســتره بیابانهای مرکزی کشور را دوچندان می کنند. نتـایج حاصل از بررسی سیمای پوشش گیاهی زیستگاههای مختلف شنزارهای ریگبلند نشان داد، اگرچه عناصـر درختچه ای گونه هـای مختلـف جـنس اسـکنبیل در گســتره تپــههــای شــنی فعــال و روان بــه عنــوان شــاخصتــرین اشــکال زیســتی فانروفیــت قلمــداد می شوند و در مقایسه با سایر عناصـر گیـاهی پایـا از تنوع بیشـتری برخوردارنـد، ولـیکن بواسـطه برخـی شرایط محیطی، نظیر سیطره طوفان شن (بخصـوص در این زیستگاه) و پایینبودن رطوبت خاک، پایههای این درختچها معمـولاً بـه فواصـل زیـاد از یکـدیگر استقرار یافته و بهعبارت دیگر درصـد سـطح پوشـش گیاهی در زیستگاه تپه های شنی متحرک و فعـال در مقایسه با سایر زیستگاههای شنزار، پایین مـی باشـد. دلیل چنین پدیدهای که باعث ایجاد درختچهزارهـای باز و تنک می شود، بهواسطه وجـود رقابـت و تنـازع بقاء بین پایههـای مختلـف گیاهـان اسـتقراریافته در خاکهای شنی میباشد (بتولی، .(1381
دامنــه انتشـــار جغرافیــایی دو گونـــه از جـــنس Stipagrostis pennata و Stipagrosti karelinii به طور عمده در گستره خـاکهـای شـنی نسبتاً عمیق ماسه زارهای نیمهتثبیت شـده تـا دامنـه تپه های شنی فعال و روان می باشند. افـزون بـر ایـن گونه Stipagrostis karelinii همچنین به عنـوان عنصـــر گیـــاهی همـــراه در زیســـتگاه شـــنزارهای تثبیتشـده مفـروش از سنگـــفرش بیابـانی نیـز بـا
52
انتشــار محــدود دیــده مــیشــود ولــیکن گونــه درون چالــهریــگهــا و حتــی زیراشــکوب ســایر
Stipagrostis pennataصـــرفاً در دامنـــههـــای درختچههای شندوست استقرار دارند.
تپــههــای شــنی رویــش دارنــد. علفــزار "نســی" در نواحی با خاکهای ماسهای مرطوب و شـور کـه
(Stipagrostis plumosa) به عنوان شـاخصتـرین عمدتاً شامل تپه های شنی همجوار رودخانه های شور
عنصــر بوتــهای پایــا، عنصــر اصــلی تشــکیلدهنــده فصلی منتهی به شنزارهای ریگبلند میشود، عناصـر
زیستگاه شنزارهای تثبیتشده مفروش از سـنگفرش شندوست رطوبتپسند نظیـر: Tamarix hispida،
بیابانی بهشـمار مـیآینـد کـه بـا اجتماعـات گیـاهی cretica Cressa، Phragmites australis و
همگن و دامنه انتشار بسیار گسترده (حد فاصل بـین Zygophyllum eichwaldii رویــــش دارنــــد.
استپ درمنهزار و تپه های شـنی نیمـهتثبیـت شـده) خداحامی و همکـاران (1383) در بررسـی مکانیسـم
مشاهده میشوند. بررسـیهـای طاطیـان و همکـاران شوری گیاهان بیابانی استان فارس گزارش کردند که
نشان داد، "نسی" اغلب در مناطقی که سیلت و رس درختچههای "گز" به عنوان گونهایی که نسـبت بـه
کاهش و درصد ماسـه و شـن خـاک افـزایش یافتـه مشخصههای خاک، واکنش منحصربهفردی داشته و
باشد، حضور بیشتری دارد. بنـابراین، مـیتـوان ایـن میتوان شوری خاک را به عنوان معـرف ایـن گونـه
گونه را معرف خاکهای شـنی دانسـت کـه توانـایی گیـاهی (Tamarix aphylla) در منطقـه برشـمرد.
سازگاری با شرایط کمبـود رطوبـت ناشـی از بافـت بنابراین، این گونـه بـه عنـوان گونـه شـورروی و تـا
سبک خاک را داراست (طاطیان و همکاران، (1390 حدودی شندوست معرفی شده که لزوم توجه به آن
.در این رابطه ترنج زر و همکاران (1384)، به رابطه در برنامههـای مـدیریتی خـاکهـای شـور را نشـان
مستقیم تاج پوشش گونه نسی با میزان شن و رابطه میدهـد (خـداحامی، 1383؛ جعفـری و همکـاران،
معکوس آن با رس خاک اشاره کردهاند. .(Ladenburger et al., 2008 :1385 افزون براین
بررســیهــا نشــان داد، اگرچــه دامنــه پــراکنش طاطیان و همکاران (1390) نیز در بررسـی گیاهـان
جغرافیایی علفزار کلبیت (Cyperus eremicus) در کوه نمک استان قم، نشان دادند که شـوری و بافـت
گستره تپه های شنی فعال و روان مشاهده مـی شـود، خاک، از عوامل اصلی محدودکننده رشد گونـههـای
ولیکن بواسطه انعطاف اکولوژیکی بسـیار بـالای ایـن گیاهی این مناطق محسوب میشوند و فقط دو گونه
گیــاه بوتــهای، معمــولاً در مقایســه بــا ســایر اشــکال Stipagrostis plumosa و Tamarix aphylla،
زیستی همیکریپتوفیتها، از سطح پوشش، تـراکم و بهترتیب با شنی و شوربودن خـاک واکـنش مثبـت
دامنه انتشـار بسـیار گسـتردهتـری برخـوردار اسـت، نشـــان دادهانـــد (طاطیـــان و همکـــاران، .(1390
بهنحوی که علاوه بر دامنه های شیبدار تپه های شنی،
Podaxys pistillaris Cosm Pa
Tulostoma sp. Cosm Pa
Montagnea sp. Cosm Pa
Charophytes
Characeae :
Chara vulgris L. Cosm Hy
Spermatophyta
Clamidospermales
Ephedraceae :
Ephedra intermedia Schrenk & C. A. Mey. IT NP
Ephedra sarcocarpa Aitch. et Hemsl. IT NP
Ephedra strobilacea Bge. ex A. Lehm. IT NP
Amaranthaceae:
Amaranthus retroflexus L. Cosm Th
Anacardiaceae :
* Pistacia vera L. IT MP
Apiaceae:
* Daucus carota L. IT He
Ducrosia anethifolia (DC.) Boiss. IT He
Psammogeton canescens (DC.) Vatke subsp. canescens IT Th
Schumannia karelinii (Bge.) korov. IT G.T
Asteraceae:
Acatholepis orientalis Less. IT Th
Amberboa nana (Boiss.) Iijin IT Th
Artemisia sieberi Besser subsp. sieberi S. L. IT Ch
Carthamus oxyacantha M. B. IT, SS Th
* Carthamus tinctorius L. IT, SS Th
Echinops cephalotes DC. IT He
Gymnarrhena micrantha Desf. IT, SS Th
Jurinea ramosissima DC. IT Ch
Koelpinia linearis Pall. IT, SS Th
Launaea acanthodes (Boiss.) O. kuntze IT Ch
Oligochaeta minima (Boiss.) Briq IT Th
Picnomon acarna (L.) Cass. IT, M Th
Scariola orientalis (Boiss.) Sojak subsp. orintalis IT He
Senecio vulgaris L. IT, M, ES Th
Thevenotia persica DC. IT Th
Xanthium strumarium L. IT Th
Boraginaceae:
Arnebia decumbens ( Vent.) Coss .& Kral . subsp. decumbens IT, SS Th
Heliotropium arguzioides Kar. & Kir. IT He
Heliotropium aucheri DC. subsp. Aucheri IT He
54
