بخشی از مقاله
بررسی توسعه تجاری صنایع دستی قشم
چکیده
صنایع دستی در کنار صنعت گردشگری به عنوان یکی از عوامل رشد و توسعه ی اقتصادی می باشد، و نقش آن در اقتصاد چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی و به تبع آن در سطح محلی، بسیار درخور توجه است و از آنجایی که تولید صنایع دستی مستلزم استفاده از منابع داخلی میباشد، به جهت افزایش قیمت مواد اولیه و پایین بودن کیفیت تولید در سال های اخیر این صنایع از رونق افتاده و در حال منسوخ شدن می باشد. البته سطح تحصیل، موقعیتهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مردم بومی از جمله عواملی است که بر کیفیت و کمیت این بخش تأثیرگذاشته است.
در این تحقیق ضمن شناخت محیط طبیعی، انسانی و اقتصادی مناطق مختلف شهری و روستایی جزیره قشم، به عنوان بزرگترین جزیره خلیج فارسی، وضعیت کیفی و کمی بخش صنایع دستی، پتانسیل ها و مشکلات و تنگناهای آن در این جزیره، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و راهکارهایی در راستای تعالی و بهبود نقش صنایع دستی در اقتصاد جزیره قشم و جزایر اطراف، ارائه می شود. در این مقاله روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و مصاحبه با صنعتگران شهرستان قشم بوده است و روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی می باشد.
واژگان کلیدی: توسعه اقتصادی، صنایع دستی، خلیج فارس، قشم
مقدمه
صنایع دستی که حاصل تلاش سخت کوشانه مردم است یکی از مهمترین بخشهای جدانشدنی فرهنگ و هویت بومی هر منطقه می باشد که این صنایع نقش بسزایی در اقتصاد خانوار ها ایفا می کند. ایجاد اشتغال، کسب درآمد، حفظ ارزشهای فرهنگی سنتی و شناساندن این فرهنگ بومی را با خود به همراه دارد. تولید انبوه این صنایع و توجه به کیفیت کالاهای تولید شده نکات مهمی هستند که بهتر است این کالاها را براساس کیفیتشان طبقه بندی نماییم و بازارهای مختلفی را در مناطق مختلف جهان با توجه به کیفیت صنایع تولید شده داشته باشیم و بتوانیم میزان صادرات این نوع کالاها را در سطوح بین المللی افزایش دهیم. این امر موجب می شود تا انگیزه مردم بومی برای گرایش بیشتر به اشتغال در این صنایع هم افزایش یابد. صادرات بیشتر این صنایع ارز بیشتری را وارد کشورها می کند. موقعیت جزیره قشم شهرستان قشم بزرگترین جزیره استان هرمزگان و خلیج فارس است که از شمال به شهر بندرعباس، مرکز بخش خمیر و قسمتی از شهرستان بندر لنگه، از شمال شرقی به جزیره هرمز، از شرق به جزیره لارک، از جنوب به جزیره هنگام و از جنوب غربی به جزایر تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی محدود می گردد. فاصله جزیره قشم (از بندر قشم) تا بندرعباس ۸/۱۰ مایل (۲۰ کیلومتر)، تا بندر هرمز ۷۲/۹ مایل (۱۸ کیلومتر)، جزیره لارک (تا مرکز دهستان لارک) ۸۵/۴ مایل (۹ کیلومتر)، تا جزیره بوموسی ۰۱/۸۸ مایل (۱۶۳ کیلومتر) و جزیره تنب بزرگ ۵۵/۶۱ مایل (۱۱۴ کیلومتر) است. مساحت این جزیره ۱۴۹۱ کیلومترمربع، حدود ۲/۵ برابر دومین جزیره بزرگ خلیج فارسی یعنی بحرین است. (زنده دلی، دستیاران ۱۹۹۸ میلادی). این شهرستان دارای ۴مرکز شهری، ۳ بخش، ۷ دهستان و ۶۶آبادی دارای سکنه است. جمعیت شهرستان قشم طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۸۵، برابر با ۱۰۵۳۳۵ نفر بوده است (شناسنامه آبادیهای کشور، شهرستان قشم، سال ۱۳۸۷). شهر قشم در شرقی ترین نقطه جزیره واقع شده است و به رغم آنکه این شهر نسبت به کل جزیره مرکزیت هندسی ندارد، اما به علت موقعیت مهم استراتژیک آن (دید گسترده به جنوب، شمال و شرق، دید به تنگه هرمز، نزدیکی به بندرعباس و...) از قدیم واجد اهمیت بوده و عمده ترین سکونتگاه جزیره محسوب می شده است. انتخاب شهر قشم به عنوان پایگاه اصلی توسعه افزوده است (بلوکباشی، ۱۳۸۰). تعاریف صنایع دستی صنایع دستی و روستایی به طور اعم و به معنای وسیع آن به رشته هایی اطلاق می شود که دست انسان در تولید آن عامل اصلی به شمار میرود و این مفهوم شامل صنایع روستایی، صنایع دستی هنری و صنایع خدماتی می گردد. همچنین صنایع دستی و روستایی شامل گروه وسیعی از تولیدات میگردد که علاوه بر جنبههای مصرفی دارای جنبههای هنری نیز می باشد که به صورت طرحها و رنگهای گوناگون خاص هر ناحیه متجلی میگردد و اساساً تولید کالاها در مرحله ی اول مبتنی بر وجود احتیاجات شخصی و محلی بوده است.(سعادت، ۱۳۵۰ ص ۳۷۳) در فرهنگ بریتانیکا آمده: «صنایع دستی و روستایی به آن گروه از صنایع گفته می شود که در آن مهارت، ذوق و بینش انسان نقش اساسی دارد» به کلامی دیگر «صنایع روستایی و دستی به آن گروه از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمت اعظم مراحل ساخت فرآورده های آن با دست انجام گرفته و در چارچوب فرهنگ و بینشهای فلسفی هر منطقه با توجه به دیدگاه های قومی آنان ساخته و پرداخته می شود».(حسن بیگی،۱۳۶۵، ص ۲۰) مرکز صنایع دستی این تعریف را ارائه نموده است: صنایع دستی به آن رشته از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمتی از مراحل ساخت فرآوردههای آن با دست و یا ابزار و آلات دستی انجام گرفته و در چارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی و فوق هنری انسانهای هر منطقه با توجه به میراثهای حقوقی آنها ساخته و پرداخته می شود. به عبارت دیگر، صنایع دستی به صنایعی گفته می شود که مظهری از هنر دست بوده و در آن ذوق و سلیقه ی هنرمند و روحیه و طرز تفکر سازنده آن دخالت دارد و از اصالت ملی و فرهنگی یک قوم و ملتی بهرهمند است.(صیامی، ۱۳۸۱، ص ۹۹)
اهمیت صنایع دستی
به دلیل اهمیت اقتصادی این بخش از صنایع، لازم است که در برنامه ریزی ها دقيقاً مورد توجه قرار گیرند. یکی از دلایل اهمیت و حساسیت صنایع دستی و روستایی اشتغال زایی است. اشتغال زایی صنایع دستی با توجه بر تعداد قابل توجه شاغلین در رشته های گوناگون صنایع دستی، سنتی چه در مناطق شهری و چه در مناطق روستایی از مهمترین عوامل مؤثر توسعه اقتصادی به حساب می آید. اشتغالزایی صنایع دستی در گسترش سطح اشتغال و پیشگیری از مهاجرت روستائیان به شهرها نقش بسیار با اهمیتی را ایفا می نمایند. (ابریشمی، ۱۳۷۵، ص ۳۹) از طرفی صنایع دستی به دلیل نیاز به سرمایه اندک به سهولت قابل احداث است. به علاوه ایجاد این گونه صنایع پاسخ محکمی به فقر، ایجاد فرصتهای شغلی، افزایش درآمد خانوار و در حقیقت تحقق معیارهای توسعه تلقی می شود صنایع کوچک به دلیل ایجاد فرصتهای شغلی زیاد به ویژه برای اقشار کم درآمد جامعه هم چنین خود اتکایی، نقش مؤثری را در فرآیند توسعه کشورهای جهان سوم ایفا میکند. (تولایی، ۱۳۷۵ ص ۱۱۰-۰۹ ۱) بطور کلی صنایع دستی اهمیت بسیار زیادی در خود اشتغالی زنان دارد. از نظر اقتصادی کار در زمینه صنایع دستی نیاز به سرمایه گذاری زیادی ندارد و هر خانواده با هر میزان سرمایه ای می تواند به کار در زمینه های مختلف صنایع دستی بپردازد. زنان و دختران بیشتر از مردان میتوانند جذب کار در بخش صنایع دستی شوند. خود اشتغالی زنان از طریق گسترش توسعه صنایع دستی در روستاها قادر است تا حد زیادی نقش زنان را در این محدوده جغرافیایی بالا برده و شرایط بهتری از لحاظ اجتماعی برای آنها فراهم کند(آسایش ، حسین ، ۱۳۷۶، ص ۴۴). یکی از اهداف اصلی طرح ایجاد مرکز صنایع دستی، حفظ و صیانت صنایع دستی و بومی اعم از خانگی و کارگاهی ، ایجاد کار، افزایش اشتغال در سطح روستاها، به کار گماردن نیروی انسانی غیرفعال به امور تولیدی، بالا رفتن سطح درآمد صنعتگران صنایع دستی و بالاخره تقویت صنایع ارزی کشور از طریق صادرات این صنایع بوده است.(سعادت، فتح الله، ۱۳۵۰، ص ۳۵۱).
اشتغالزایی صنایع دستی چه در بعد تئوری و چه از نظر واقعیتهای آماری، مورد تأیید اغلب اقتصاددانان مستقل میباشد. تداوم بخشیدن به سطح اشتغال کشور معادل با عرصه نیروی بازار، از طریق تقویت صنایع دستی فقط در صورتی تحقق پذیر خواهد بود که این تقویت در منظر توسعه صنایع کوچک و دستی و نه در گسترش کمی واحدهای صنعتی کوچک مورد تأیید قرار گیرد. زیرا اگر مسأله اشتغالزایی، صرفاً در درست کردن کاربردی جمعیت بیکار کشور دیده شود، آنگاه این سؤال مطرح خواهد شد که چرا أصولاً باید به مکانیزه کردن صنایع داخلی پرداخت، که خود به خود اشتغال را کاهش می دهد. بنابراین به منظور حفظ سطح اشتغال بهتر آن است که 3. روشهای تولید سنتی تقويت شده و یا به حال خود رها شوند. در حالیکه هدف سرمایه گذاریهای جدید در مکانیزه کردن صنایع، ایجاد ظرفیتهای صنعتی، بالابردن بهرهوری نیروی کار و ایجاد ارزش افزوده می باشد که خود موجب تضمین تداوم اشتغال میگردد. (صحرائیان، سیدمهدی ، ۱۳۸۰، ص ۲۵۱).
در روند تولید صنایع دستی عامل انسانی پیوسته نقش تعیین کننده دارد. این نقش به شکل نیروی فکری و ذوقی و به صورت نیروی بدنی، در ساخت و شکل گیری فرآوردههای گوناگون این رشته نمایان میشود. په همـير دسـبابا، ارزشی افزوده شامل ارزش نیروی کار مصرف شده در تولید این گونه کالاها در بسیاری موارد ۷۰٪ تا ۸۰٪ قیمت تمام شده ی کالاها را به خود اختصاص میدهد. (آسایش، ۱۳۷۶، ص ۴۴)
وجود این ویژگی موجب گردیده تا صنایع دستی همواره به صورت ابزار مؤثری برای ایجاد اشتغال مولد، کاهش انواع بیکاری و همچنین کند کردن جریانهای مهاجرتی مورد توجه برنامهریزان قرار گیرد صنایع دستی نقش ارز آفرینی را در اقتصاد کشور (بعد از نفت) ایفا می کند. در واقع صنایع دستی از ابعاد مختلفی دارای ارزش است: ۱- اشتغال زایی: اشتغال زایی صنایع دستی با توجه به تعداد قابل توجه شاغلین در رشتههای گوناگون صنایع دستی چه در مناطق شهری و چه در مناطق روستایی از مهمترین عوامل موثر در توسعه اقتصادی محسوب می شود. ۲-- ارزشی افزوده s توليدات صنایع ددسـتی .3 ابعاد مختلف بخصوص در رابطه با صادرات کشور از ویژگی خاصی در رشد اقتصادی از ،تولید درآمد ملی برخوردار است.
صنایع دستی جزیره قشم پس از جنگ تحمیلی، در سال ۱۳۶۸ شمسی قشم به عنوان دومین بندر آزاد ایران شناخته شد و بدنبال آن در سال ۱۳۶۹ این عنوان به تصویب هیأت دولت رسید. در همین سال فعالیت گمرکی این بندر که یکی از فعالترین مناطق تجاری و صنعتی در خلیج فارس و دریای عمان است آغاز شد بدین ترتیب با فعال شدن این بندر فعالیتهای تجاری ایران با سایر کشورهای همسایه و منطقه گسترش بیشتری یافت. این جزیره به علت وجود بازارهای بزرگ و بعضا ارزان قیمت، مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر آن پروژه های احداث فرودگاه بین المللی قشم و بندرگاه آن با ظرفیت پذیرش کشتیهای ۶۰ هزار تنی ونیز طرح اتصال زمینی جزیره قشم به بندرعباس آغاز شد. صنایع دستی قشم همانند بسیاری از نقاط دیگر کشورمان حالت مکمل اقتصاد کشاورزی را داشته و تأمین کننده بخشی از نیازهای منطقه است. رشته های صنایع دستی متداول و سنتی در جزیره قشم پیش از این محدود با بافت نوارهای تزئینی لباسی (شک بافی)، رودوزی و سوزن دوزی (خوس دوزی، گلابتون دوزی)، ساخت محدود عود به عنوان ساز سنتی، توربافی و گرگوربافی بود اما در این سال ها رشتههای جدیدی نظیر قالیبافی، گلیم بافی، نگارگری، حصیر و سبدبافی، تولید فرآوردههای گوناگون از بقایای آبزیان و انواع زینتآلات هم به صنایع دستی قشم اضافه شده که به طور عمده زنان و دختران جزیره در شهرها و روستاها به آن می پردازند و کارگاه ها نیز در خانه ها دایراند. نوار بافی و رودوزیهای سنتی تداوم رسوم و سنتهای گذشته موجب شده تا زنان جزیره قشم با بهرهگیری از ذوق و سلیقه و توانمندیهای ذاتی خویش و کاربرد نخهای فلزی و الیاف ابریشمی یا الیاف مصنوعی، اقدام به گلابتون دوزی، خوس دوزی و بافت نوارهای تزئینی در طرحها و رنگهای بسیار متنوعی نمایند.
