بخشی از مقاله
عنوان :
بررسی رابطه بین سبک رهبری مدیران و اثربخشی مدرسه در مدارس متوسطه شهر شیراز
چکیده :
هدف پژوهش بررسی رابطه بین سبک رهبری مدیران و اثربخشی مدرسه در مدارس متوسطه دولتی شهر شیراز بوده است .گروه نمونه شامل ۱۲۰ نفر از مدیران زن و مرد مدارس متوسطه می باشد ( در سال تحصیلی ۸۵-۸۴) که با روش تصادفی طبقه ای سهمیه ای انتخاب گردیده اند .از دو ابزار پرسشنامه سبک رهبری و مقیاس اثربخشی مدرسه برای گردآوری اطلاعات استفاده شد.روایی و پایایی ابزار ها با استفاده از روش تحلیل ماده، تحلیل گزینه( Item Analisis)، همبستگی درونی و آلفای کرانباخ بدست آمد.نتایج پژوهش عبارتند از:
1 - در حدود 25.8 ٪ از مدیران از سبک رهبری تلفیقی قوی ، ۵۸ ٪ از سبک رهبری تلفیقی متوسط و 16.6٪ از سبک رهبری تلفیقی ضعیف استفاده می کنند
۲- بین سبکهای رهبری تلفیقی متوسط و تلفیقی قوی با اثربخشی مدرسه همبستگی معناداری وجود دارد
٣- سبک رهبری تلفیقی قوی پیش بینی بهتری برای اثربخشی مدرسه ارائه می دهد
۴- بین میانگین گروه مدیران زن و مرد در اثربخشی مدرسه و ابعاد آن تنها در سبک رهبری تلفیقی ضعیف تفاوت معنا دار بود.۵- بین میانگین نمره مدیران زن و مرد در سبکهای رهبری تلفیقی تفاوت معناداری مشاهده نگردید.
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات
مقدمه
بیان مسأله
ضرورت و اهمیت پژوهش
اهداف تحقیق
تعاریف متغیر ها
الگوی تحقیق
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش
مبانی نظری
نظریه های رهبری
نظریه های اثربخشی
تفاوت کارایی و اثربخشی
تاریخچه تحقیقات اثربخشی مدرسه
زمینه های اصلی تحقیقات اثربخشی مدرسه
ویژگیهای مدارس اثربخش (یکپارچه)
محدودیت های مدل اثربخشی مدرسه
تحقیقات پیشین
مقدمه
تحقیقات مرتبط با پژوهش در کشورهای دیگر
تحقیقات مرتبط با پژوهش در ایران
مدل اثربخشی ثرجیوانی
نیمرخ رهبری
سؤالات پژوهش
فصل سوم : روش تحقیق
جامعه آماری و روش نمونه گیری
ابزار پژوهش
روایی و پایایی ابزار پژوهش
الف) - پرسشنامه سبک رهبری
ب) – مقیاس اثربخشی
نحوه اجرای پرسشنامه
روشهای آماری
متغیرهای پژوهش
تعاریف عملیاتی متغیرها
فصل چهارم: یافته های تحقیق
یافته های پژوهش
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری و پیشنهادات
بحث و نتیجه گیری
محدودیت های پژوهش
پیشنهادات پژوهش
پیشنهادات کاربردی پژوهش
فهرست منابع و مأخذها :
فهرست مقالات و پژوهش های فارسی
۲- فهرست کتابهای فارسی ٣- فهرست منابع لاتین
فصل اول - کلیات
1 - مقدمه
مدرسه یک سیستم اجتماعی است که از دو دسته پدیده مستقل ولی به هم پیوسته که دارای کنش متقابل هستند تشکیل یافته است.دسته اول ساختار است که نقشها و انتظارات را شامل می شود و هدفهای سیستم را اجرا می کند و دسته دوم افراد هستند که با شخصیت و نیازهای ویژه خود در ساختار قرار می گیرند (لی فام 1978) ساختار تعیین کننده حوزه های اصلی یک سازمان، مأموریت های اساسی آن و تعیین کننده سرنوشت مدیریت در هر یک از حوزه ها می باشد (فقهی فرهمند- 1382) تعیین نقشها و انتظارات برای این کار کردهای ساختاری ضروری هستند.
عنصر فردی نیز انرژی لازم را برای کسب اهداف فراهم می کند (رابینز ۱۹۹۱)شخصیت به نظر گتزلز و گوبا (1975) به عنوان سازمان پویای درون فرد تعریف می شود.نیازها به نیروی درونی اشاره می کند که جهت و هدف رفتار را معین می سازد.(رابینز؛ 1991) هدف سازمانی عبارت از حالت مطلوب اموری است که سازمان در تلاش به دست آوردن آنهاست (اتزیونی ۱۹۶۴)از آنجا که رفتار اجتماعی افراد در سیستم نتیجه کنش متقابل این دو بعد است به نظر لیفام (۱۹۸۷ ) برای شناسایی، پیش بینی و کنترل رفتار مشاهده شده در سیستم اجتماعی لازم است که ماهیت و رابطه این عوامل مشخص گردد ( به نقل از نائلی ۱۳۶۵)سبک رهبری عاملی است که ماهیت و رابطه این عوامل را معین می کند.به نظر لوئیس (۱۹۹۲) نحوه انجام کار از طریق دیگران به سبک رهبری مدیران بستگی دارد.
تحقق هدفهای آموزش و پرورش نیز در گرو مدیریت و رهبری اثر بخش است.در این رابطه هاریس (۲۰۰۴) معتقد است که تحقیقات در زمینه اثربخشی و بهبود مدرسه ، همیشه در حال تقویت جایگاه رهبر به عنوان یک اهرم مهم برای تغییر و توسعه و بهبود است.
مدیران به عنوان افرادی که در ساختار مدرسه قرار می گیرند باید که «کارها را به وسیله دیگران انجام دهند، تصمیم بگیرند، کارهای دیگران را رهبری کنند، منابع را تخصیص دهند تا هدفهای سازمان تأمین گردد» (رابینز، ۱۹۹۲)
اگرچه طبق مطالعات صورت گرفته در مورد مفهوم اثر بخشی تعریف واحدی از آن در نزد صاحبنظران وجود ندارد.ولی اکثر صاحبنظران اثر بخشی را میزان کسب اهداف یا توانایی سازمان برای دستیابی به اهداف دانسته اند.علاقه بند (1365) سازمانی را اثر بخش میداند که توانایی دستیابی به اهداف را داشته باشد.» اتزیونی (۱۹۶۴) سازمانی را اثر بخش میداند که نتایج قابل مشاهده آن مساوی با اهداف یا بیش از آن باشد.( نقل از نیک نامی، 1375) و در تعریف اثربخشی مدرسه نیز اختلاف نظر بین صاحبنظران بسیار است.به نظر گلدستین (۱۹۹۷) اثربخشی مدرسه برای تشریح کاوش آموزشی درباره بررسی تفاوتهای بین و درون مدارس ایجاد شده است .کریمرز' (۱۹۹۴) اثربخشی مدرسه را تحقق اهداف همه جانبه آموزش و پرورش از طریق مدرسه تعریف می کند.(نقل از گلدستین، ۲۰۰)اندیشمندان مدیریت سبک رهبری و اثربخشی را از ابعاد گوناگونی مورد بررسی قرار داده اند.در تحلیل رابطه بین سبک رهبری و اثر بخشی سازمان این امکان وجود دارد که به چارچوبهای نظری و تئوریک مدیریت رجوع شود.تئوریهای علمی مدیریت سبک رهبری را به دو بعد وظیفه مدار و رابطه مدار تقسیم بندی کرد.و بیشتر بر بعد وظیفه مداری تأكید می نمودند.(بلانچارد، ۱۹۸۹) اندیشمندان نهضت روابط انسانی نیز چنین تقسیم بندی از سبکهای مدیریتی مدیران داشتند ولی به عکس طرفداران نظریه های علمی مدیریت توجه به روابط انسانها را بیشتر از توجه به وظیفه اهمیت می دادند.(بلانچارد همان منبع) البته سبکهای رهبری دیگری میان این دو حالت وجود دارد.به نظر رابرت تاننبوم (1975) طیف گسترده ای از سبکهای رهبری بر زنجیره ای که رفتار آمرانه رهبری در یک انتها و رفتار دموکراتیک در انتهای دیگر آن قرار می گیرد ترسیم می گردد.رهبرانی که در انتهای آمرانه پیوستار قرار دارند.گرایش به وظیفه مداری و نفوذ بر زیردستان و اعمال قدرت دارند.در در حالیکه رهبران دموکراتیک تمایل به گروه مداری و دادن آزادی عمل به زیردستان دارند.(به نقل از هرسی و بلانچارد، ۱۹۹۸)
بررسی مطالعات سبک رهبری نشان میدهد که یک سبک رهبری بهترین وجود ندارد، چنانکه اندیشمندانی همچون بارنارد؟ (۱۹۶۸) و هالپین (۱۹۵۳) به هر دو عامل وظیفه و رابطه توجه کردند و هر دو نوع توجه را به عنوان عوامل ضروری بقای سازمان بحساب آوردند ( نقل از هرسی و بلانچارد،همان منبع)
علاوه بر این، مفهوم رهبری انطباق پذیر نیز بر آن است که هر اندازه که مدیر سبک رفتار خود را متناسب وضعیت خاص و نیازهای زیر دستانش انتخاب کند به همان اندازه در رسیدن به هدفهای مشخص شخصی و سازمانی مؤثر و اثر بخش خواهد بود.(هرسی و بلانچارد ۱۹۹۸)این مفهوم نیز وجود یک بهترین سبک مدیریت و رهبری را مورد تردید قرار میدهد و به جای مفهوم بهترین سبک مؤثرترین سبک را برای یک وضعیت معین مطرح می کند.(هرسی و بلانچارد همان منبع)
و چنانچه مدل مشروط رهبری فیدلر نیز که بر همین شرط بنا شده است با توجه به سه تفسیر: ١- روابط شخصی رهبر ۲- ساخت وظیفه ٣- قدرت مقام: مطلوب بودن وضعیت برای یک رهبر را تعیین می نمایند.
در این مدل برای یک رهبر مطلوبترین وضعیت از لحاظ تأثیر بر گروه وضعیتی است که در آن رهبر محبوب اعضای گروه است و مقامی قدرتمند دارد و کار دقیق و تعریف شده ای را هدایت می کند (هرسی و بلانچارد، همان منبع)
اگر بپذیریم که اثر بخشی سبک رهبری مدیر به رابطه ی متقابل سبک رهبری او با وضعیتی که در آن عمل می کند وابسته است، بعدی جدیدی به مدل دو بعدی وظیفه مداری و رابطه مداری افزوده می شود.این همان بعدی است که در نیمرخ رهبری ،بعد تلفیقی نامیده می شود.
در پژوهش حاضر به بررسی رابطه بین سبک رهبری مدیران مدارس متوسطه شهر شیراز با اثربخشی مدرسه پرداخته شده است .
2-1 بیان مسأله
جامعه پویایی سازمانهای امروزی را در بر گرفته است.شدت تغییرات در زمان اندک و تأثیری که این تغییرات در سازمانها بر جا می گذارد ، باعث شده است که از یک طرف دسترسی به منابع موجود در محیط برای رسیدن به اهداف سازمانها سخت تر از گذشته گردد و از سوی دیگر بر نیازهای جامعه و ضرورت هماهنگی با این نیازها از سوی سازمان روز به روز افزوده گردد .همین امر باعث شده است تا ضرورت هماهنگی درونی سازمان افزایش یابد و علاوه بر این جهت راضی نگه داشتن مشتریان توجه به الگوهای فرهنگی محیط اجتماعی و حفظ و تقویت آنها جایگاه مهمی در مسائل سازمان یابد.
سازمانهای آموزشی نیز از این قانده استثنا نمی باشند .در نظام آموزشی نیز سازمانی پایدار می ماند و توانایی بقاء می یابد که دگرگونی های جامعه را تحمل کند ، با جامعه سازگار شود و خود را با شرایط اجتماعی هماهنگ کند.(رشیدی 1383) نقش رهبران به عنوان کسانی که هماهنگی درونی و بیرونی سازمانها را بر عهده دارند و در جهت دستیابی به اهداف سازمان از طریق هدایت فعالیت افراد تلاش می کنند در این رابطه بسیار حائز اهمیت است.اثربخشی مدارس نیز به نحوه عملکرد مدیران در جهت دستیابی به اهداف آموزشی ، انطباق با نیاز های جامعه و حفظ یکپارچگی درونی مدزسه بستگی دارد.بنابراین رابطه بین سبک رهبری مدیر و میزان اثر بخشی مدرسه امری اجتناب ناپذیر است.
منظور از سبک رهبری: الگوی رفتاری مدیر که بر رفتار زیر دستان تأثیر می گذارد (بلانچارد ۱۹۹۸)همه مدیران یک وظیفه اساسی و مشابه یعنی انجام کار از طریق دیگران را بر عهده دارند و نحوه انجام کار از طریق دیگران به سبک مدیر بستگی دارد (لویس، ۱۹۹۲به نقل از بلانچارد، ۱۹۹۸)
اثربخشی سازمان نیز به عنوان یک مولفه مهم برای نگه داشتن منابع اصلی سازمان یعنی مشتریان (در مورد مدارس همه جامعه و متقاضیان دانش را در بر می گیرد.مهم و حیاتی است.اثر بخشی را می توان به مناسب بودن سبک رهبری برای استفاده از وظایف مدیریت و بکارگیری ابزار مدیریت به همراه منابع مدیریت برای رسیدن به اهداف سازمان تعریف کرد.اگر چه که امروزه اثر بخشی نه تنها از بعد هدف بلکه از بعد منابع و فرآیندهای درونی سازمان نیز سنجیده می شود.(هوی و مسیکل ،۱۹۸۷)
در دهه های اخیر به دلیل اهمیت نقش و جایگاه رهبری در مسایل سازمانهای آموزشی و بخصوص اثربخشی مدارس محققین زیادی در خارج از ایران به این موضوع پرداخته اندو به یافته های ارزشمندی نیز دست یافته اند که موجب تحولات عظیمی در نظامهای آموزشی آنها و به دنبال آن در کل سیستم اجتماعی و اقتصادی شان شده است .به دلیل کمبود چنین تحقیقات موثری در نظام آموزشی ایران و به دلیل عدم توانایی در بهره گیری از نتایج تحقیقات خارجی به خاطر تفاوتهای فرهنگی و اجتماعی، تحقیق حاضر به بررسی رابطه بین سبک رهبری مدیران با اثربخشی مدرسه در مدارس متوسطه شهر شیراز می پردازد.
۳ - ۱ - ضرورت و اهمیت پژوهش
به نظر صاحب نظران (رابینز ۱۹۹۱) موضوعی که در انجام فعالیت های آموزشی مهم است ، توجه به مسأله اثر بخشی است و اینکه چگونه این فعالیت ها صورت می پذیرد به سبک رهبری مدیران بستگی دارد.
اگر سازمان های آموزشی در محیطی پایدار قرار داشتند ، اگر منابع سازمان نامحدود و در دسترس بودند ،اگر هدفها به آسانی قابل دسترس بودند ، اگر همه مدیران با توانایی یکسان در جهت رسیدن به اهداف سازمان تلاش می کردند و از همه مهمتر اگر انتظارات جامعه از مدرسه در رسیدن به اهدافش و تامین نیازهای جامعه با توانایی نظام آموزشی در برآوردن انتظارات جامعه و انطباق با محیط یکسان بود، شاید نیازی به تحقیق در زمینه اثربخشی سبک رهبری مدیران نیز وجود نداشت .
ولی تا زمانی که این محدودیتها وجود دارند و نیاز به خارج کردن نظام آموزشی از حالت ایستایی و پویا و متحول نمودن آن همگام با سیر تحولات و تغییرات در جامعه برای رسیدن به اهداف توسعه کشور و تامین نیازهای اجتماع وجود دارد ، هر تحقیقی که به بررسی عوامل موثر بر بهبود نظام آموزشی بپردازد ، ضروری و حائز اهمیت است .
از مهمترین ضرورت های تحقیق حاضر عبارتند از
- اهمیت تأثیر سبک رهبری مدیران بر اثربخشی فعالیت های دبیران
- اهمیت تأثیر سبک رهبری مدیران بر اثربخشی فعالیت های دانش آموزان
- اهمیت تأثیر سبک رهبری مدیران بر تحقق اهداف مدرسه
- اهمیت تأثیر سبک رهبری مدیران بر استفاده صحیح از منابع انسانی
-اهمیت تأثیر سبک رهبری مدیران بر فضای فرهنگی مدرسه و نیز الگوها و ارزشهای آن
-اهمیت تأثیر سبک رهبری مدیران بر هماهنگی درونی مدرسه در جهت ایجاد فضایی صمیمی و هماهنگ برای تحقق اهداف.
از این رو و با توجه به اندک بون پژونش در این زمینه و نیار نظام آموزشی به این گونه تحقیقات پژوهش حاضر انجام گردید.
۴ - ۱ - اهداف تحقیق
هدف اساسی تحقیق حاضر، مطالعه و جستجو در رابطه نوع سبک رهبری مدیران مدارس متوسطه شهر شیراز و سطح اثربخشی مدارس تحت مسئولیت آنها می باشد.برای تحقق این منظور اهداف فرعی زیر مدنظر قرار گرفته است.۱- با استفاده از الگوی نیمرخ رهبری انواع د.یک، رهبری مدیران مدارس مشخص گردد.۲- با استفاده از مدل اثربخشی سر جیوانی میزان اثر بخشی مدارس مشخص گردد.٣- رابطه بین سبک رهبری در سطوح مختلف با میزان دستیابی به هدف مشخص گردد.۴-رابطه بین سبک رهبری در سطوح مختلف با حفظ یکپارچگی درونی مدرسه مشخص گردد.۵- رابطه بین سبک رهبری در سطوح مختلف با انطباق با محیط بیرونی مدرسه مشخص گردد.۶- رابطه بین سبک رهبری در سطوح مختلف با حفظ ارزشها و الگوهای فرهنگی مدرسه مشخص گردد.
۷- بررسی تفاوت بین جنسیت مدیران و سبک رهبری آنان
۸- بررسی تفاوت بین جنسیت مدیران و اثربخشی مدارس .
۵ - ۱ - تعاریف متغیرها
الف) تعريف اثر بخشی
بر اساس تعریفی که سرجیوانی (۱۹۹۲) ارائه کرده است ، اثر بخشی مدرسه عبارت است از میزان دستیابی مدرسه به اهداف، حفظ یکپارچگی درونی، انطباق با محیط بیرونی و نیز حفظ الگوهای فرهنگی .
دستیابی به هدف
هدف سازمانی عبارت است از حالت مطلوب اموری که سازمان در تلاش به دست آوردن آن است (اتزیونی ۱۹۸۴)طبق تعریف سرجیوانی (1992) دستیابی به هدف میزان کیفیت، رشد، توسعه و ...در مدرسه می باشد.
حفظ یکپارچگی درونی
عبارت است از ایجاد احساسی از هویت ، وفاداری ، همکاری ، مشارکت و وحدت رویه در میان معلمان و دانش آموزان و فراهم آوردن اساسی از خوب بودن برای آنهاست.
انطباق با محیط بیرونی
عبارت است از نیاز به تغییر مدارس همراه با تغییر محیط آنها .
حفظ الگوهای فرهنگی
عبارت است از محافظت و پرورش سنتها و هنجارهای فرهنگی اجتماع توسط مدرسه.
ب) تعریف سبک رهبری
سبک رهبری
عبارت است از شیوه و روش رهبر در انجام امور توسط دیگران (الوانی 1373)
سبک رهبری تلفیقی
عبارت است از توجه همزمان مدیر به وظایف سازمان و نیروی انسانی سازمان.در پژوهش حاضر از مقباس تهیه شده توسط لوتانس (1985) به نقل از الوانی (1375) بدست می آید.
سبک رهبری تلفیقی ضعیف
عبارت است از توجه اندک مدیر به هر دو بعد رابطه مداری و وظیفه مداری.
سبک رهبری تلفیقی متوسط
میزان توجه همزمان مدیر به وظایف و افراد سازمان به صورت خوب و متوسط.
سبک رهبری تلفیقی قوی
توجه زیاد مدیر به هر دو بعد انسان مداری و وظیفه مداری در سازمان .
۶ - ۱ - الگوی تحقیق
در این پژوهش سعی شده است تا بر اساس الگوی زیر به اهداف تحقيق برسیم.
نمودار (۱-۱) الگوی تحقیق
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
۲ پیشینه پژوهش
۱ - ۲ - مبانی نظری
۱ - ۱ - ۲ نظریه های رهبری
اگر چه مطالعات گذشته زوایای متعددی از مفهوم رهبری را روشن کرده است، ولی هنوز این مفهوم به خاطر ماهیت پیچیده اش مبهم مانده است.
از آنجا که سبک رهبری مفهوم کلیدی در مطالعات رهبری است، نحوه رفتار و عمل رهبر در محیط کار به سبک رهبری وی بر می گردد و آن الگوی پایداری است که در حین کار با افراد، توسط دیگران ملاحظه می شود.استوکدیل (۱۹۹۴) در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که به تعداد افرادی که در زمینه رهبری تلاش کرده اند برای رهبری تعریف وجود دارد ( به نقل از ذبیحی، 1379)
استونر (۱۹۸۹) رهبری را فرایند هدایت و اعمال نفوذ بر فعالیتهای گروه یا اعضای سازمان تعریف می کند.بلانچارد (۱۹۸۹) رهبری را فرایند تأثیر گذاری بر فعالیتهای یک فرد یا یک گروه میداند که در یک موقعیت در جهت دست یافتن به هدفهای خاص کوشش می کنند در نمودار زیر تئوریهای رهبری و ویژگیهای هر کدام به طور خلاصه ارائه گردیده است.
تئوریهای صفات شخصیتی رهبری تا ۱۹۴۰ مطرح بود و بیشترین تحقیقات مربوط به رهبری در این دوره بر ویژگیهای همچون هوش، مسولیت پذیری ، صداقت و درستی و ...در مدیران
جدول ۲-۱ نظریه های رهبری
اقتباس از مبانی مدیریت رابینز (2002)
و رهبران تأکید داشت.نخستین ضعف ویژگیهای مزبور این است که عوامل موقعیتی نادیده گرفته می شوند (رابینز ۱۹۹۷)
از اواخر دهه ۱۹۴۰ پژوهشگرانی که در رابطه با تئوریهای شخصیتی راه به جایی نبردند برای معرفی رهبران به رفتار خاص آنها توجه کردند.تحقیقات اوهایو و میشیگان (۱۹۴۰) دو گروه موفق از این تحقیقات بودند.تحقیقات اوهایو ابعاد رفتاری رهبر شامل ابتکار عمل و مراعات حال دیگران را مورد توجه قرار دادند.تحقیقات میشیگان بر توجه به تولید و توجه به فرد به عنوان ابعاد رفتار رهبری تأکید کردند.
رهبری که از نظر ابتکار عمل نمره بالایی می گیرد با رفتارهایی همچون «کارهای مشخص برای اعضای گروه تعیین می کند » «انتظار دارد که کارکنان هنگام کار از استانداردهای مشخص استفاده کند.» شناخته می شوند.مقصود از مراعات حال دیگران این است که شخص رهبر به مسأله اعتماد متقابل دیگران اهمیت می دهد، برای اعتقادات و نظرات زیردستان ارزش قائل است و احساسات آنها را مورد نظر قرار می دهد.این تحقیقات به این نتیجه رسید که اگر رهبری از نظر ابتکار عمل و یا از نظر مراعات حال دیگران نمره بالایی بگیرد، می تواند بیش از کسی که از این بابت نمره پائینی گرفته است عملکرد سازمان را بهبود ببخشد.در تحقیقات میشیگان رهبران کارمندگرا بر روابط بین افراد و رهبران تولید گرا بر جنبه های تخصصی و فنی کار توجه و تأکید می نمودند.نتایج این تحقیقات رهبرانی را مورد تأیید قرار داد که در رفتار خود کارمندگرا بودند.(رابینز، 1997)
از ۱۹۸۰ با کارهای فیدلر تئوری اقتضایی مطرح گردید.از آنجا که پژوهشگران نتوانستند در زمینه و پژوهشهای شخصیتی و رفتارهای خاص رهبران به نتایج قابل قبول دست یابند به عوامل موقعیتی و اثرات آنها توجه کردند.تئوریهای اقتضایی فیدلر، مسیر - هدف (هوس ) و الگوی رهبری مشارکتی (ویکتوروروم و فلیپ پتان، ۱۹۷۳) با توجه به سه بعد رابطه رئیس و مرئوس، ساختار کار و میزان قدرت رهبر سعی در اثر بخش کردن سبک رهبری مدیران در موقعیت های مختلف داشتند.
تئوری رهبری فرمند به دنبال معرفی رهبرانی بود که «به پیروان خود الهام می بخشند تا آنها منافع خود را فدای سازمان کنند.رابینز (۱۹۹۷) ویژگی این افراد را :
۱- اعتماد به نفس
2-دیدگاه بلند
3- اعتقاد راسخ به این دیدگاه
۴- رفتار خارق العاده
۵- وعامل تغییر بودن، میداند.
۲ - ۱ - ۲ - نظریه های اثربخشی
بارنارد اولین صاحبنظری بود که رفتار سازمان را مورد بررسی قرار داد و بین کارایی و اثر بخشی تمایز قائل گردید.(به نقل از علاقه بند، ۱۳۶۸) فیدلر که نظریه رهبری اثر بخش را مطرح کرد، اثر بخشی را مشمل بر روابط مدیر با همکاران، میزان کار از پیش تعین شده و میزان قدرتی که از مقام خود بدست می آورد میداند (به نقل از میر کمالی، ۱۳۷۵)مکاتب مختلف با توجه به دیدگان خود نسبت به ماهیت سازمان و انسان برای مدیر اثر بخش مهارتهایی را لازم دانسته اند.در نمودار ۲-۲) بررسی تاریخی اثر بخشی سازمانی (به نقل از اصفهانی و کاظمی (۱۳۷۵) به طور مختصر آورده شده است.
اقتباس از دانش مدیریت - زمستان ۱۳۷۵ و بهار ۱۳۷۶
علاوه بر نظر و دیدگاه مکاتب مدیریت مدلهای دیگری در مورد اثربخشی و سنجش آن ارائه گردیده است.از جمله مدل هدف، مدل منبع سیستم، مدل ترکیبی هدف - منبع سیستم، مدل سیستم اجتماعی، مدل بهبود سازمان و مدل اثر بخشی سازمانی تالکوت پارسونز در مدل هدف، اثر بخشی سازمانی به طور سنتی بر حسب درجه کسب هدف تعریف شده است.هدف سازمانی عبارت است از حالت مطلوب اموری که سازمان در تلاش به دست آوردن آن است (اتزیونی ۱۹۶۸)درک هدف سازمانی نخستین گامی است که در راه درک اثر بخشی سازمان باید برداشته شود.(دفت، 1998)
در مدل منبع سیستم، اثر بخشی به عنوان توانایی سازمان برای داشتن موقعیت مناسب در مذاکره با محیط خود و استفاده از موقعیت خود برای کسب منابع کمیاب و با ارزش تعریف می شود.(هوی ومیسکل، ۱۹۸۷) بر طبق این مدل معيار اثر بخشی عبارت است از توانایی سازمان برای کسب منابع خواهد بود.
از آنجا که به نظر محققین اثر بخشی مدرسه، مدرسه اثر بخش یک پدیده واضح نیست بلکه یک پدیده پیچیده و چند بعدی است.محققین و نظریه پردازان سعی کردند دو رویکرد هدف و منبع سیستم را در هم ادغام کرده و مدل ترکیبی که هر دو بعد را در بر گیرد ارائه نمایند.به نظر آنان مدل ادغام شده باید طوری تهیه شود که شامل چهار خصوصیت، بعد زمانی، سطوح سازمانی، مسئولان چندگانه و معیارهای چندگانه اثر بخشی باشد.(هوی و میسکل، همان منبع) عامل زمان موجب ارزیابی مختلف از معیار اثر بخشی است.تأثیر زمان در اثر بخشی سازمانی می تواند شامل موفقیتهای کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت شود.برای سطوح سازمانی مختلف از جمله کلاس، مدرسه - ناحیه آموزشی و ...می تواند معیار اثربخشی متفاوتی انتخاب کرد.(جدول ۲-۴)
جدول (3-2) ابعاد مدل ترکیبی اثربخشی مدرسه
اقتباس از هوی و میسكل (۱۹۹۱) جهت سنجش اثر بخشی مدرسه باید گروههای مختلف دیدگاه خود را ابراز نمایند زیرا گروههای مختلف به معیارهای متفاوتی برای اثر بخشی اهمیت می دهند.مدل سیستم اجتماعی (لی فام، ۱۹۷۴) اثر بخشی را حدی میداند که رفتار اجتماعی مشاهده شده مطابق با انتظاراتی باشد که برای نقش در نظر گرفته شده است.مدل بهبود سازمان ، اثربخشی را بر حسب توانایی حل مشکلات و احیای سازمان اندازه گیری می کند.تأکید این مدل بر سرپرستان نسبت به کارگران و روحیه جمعی، وفاداری گروهی است ( به نقل از اخباری فر، ۱۳۷۹)در مدل تالکوت پارسونز چهار بعد برای اثر بخشی قائل گردیده اند که هر کدام چهار شاخص اثر بخشی دارد که عبارتند از :
الف) انطباق شامل شاخص های : قابلیت انطباق - ابتکار - رشد و توسعه
ب) تحقق هدف مشتمل بر شاخص های موفقیت، کیفیت، کسب منابع و کارایی
ج) انسجام.شامل شاخص های رضایت، جو، ارتباطات و تضاد
د) تراکم که شاخص های وفاداری، علایق اصلی زندگی انگیرش و هویت را در بر می گیرد.( نقل از میر کمالی، ۱۳۷۳)
اهمیت این مدل بنا به گفته اخباری فر (1379) به این دلیل است که دارای اهمیت قاطعی در تئوری سیستم اجتماعی است.سازمان های آموزشی باید بر شناخت این نکته تأکید کنند که خدمات آنها به خودی خود خوب است نه اینکه استفاده فوری از آنها مورد نظر است.
۳ - ۱ - ۲ - تفاوت کارایی و اثربخشی
هدف اصلی تمام سازمانها ارتقاء کارایی و اثربخشی است براساس عقاید صاحب نظران امروزه توجه به کیفیت باعث تقدم اثربخشی بر کارایی گردیده است .بخصوص در سازمانهای آموزشی که دارای اهداف کیفی بوده و سود دهی جایگاه مهمی را اشغال نمی کند، اثربخشی عامل مهم و رکن اساسی در خور توجه است.بسیار دیده می شود که مدارس با شرایط یکسان میزان اثربخشی و موفقیت متفاوتی دارند.یا مدیری که در یک مدرسه اثربخش است و در مدرسه دیگر این طور نیست (کولانچی ، ۱۳۷۴)
از دیدگاه صاحبنظران مفاهیم کارایی واثربخشی در سازمانهای گوناگون به اشکال متفاوتی تفسیر و توجیه می شوند .اثربخشی و کارایی یک مقوله همه یا هیچ نیست .اثربخشی درجاتی دارد و نسبی است و هر چه سازمان به تحقق اهداف نزدیکتر شود و میزان تحقق اهداف بیشتر باشد سازمان اثربخش تر است .
ادراکر (1964) اثربخشی را انجام دادن کارهای درست یا کار درست انجام دادن تعریف کرده است اثربخشی به انجام درست به نحوی که به تحقق اهداف منجر گردد اشاره دارد.کارایی انجام درست کارها یا کارها را درست انجام دادن است .به عبارت دیگر توانایی به کارگیری حداقل امکانات و منابع در جهت نیل به مقاصد سازمان است.
لاکت (۱۳۷۳) معتقد است که اثربخشی انجام دادن کارهای صحیح با استفاده از شیوه های صحیح و کارایی یعنی درست انجام دادن کارها یا به تعبیری انجام صحیح کار یعنی اینکه چه باید کرد و در چه زمانی کار را باید به انجام رساند.(به نقل از بیات 1376)
اثربخشی یک مفهوم کلی دارد و آن به صورت ضمنی در برگیرنده تعداد زیادی از متغیرهاست .هنگام تعیین اثربخشی سازمان حدود یا میزانی را که هدفهای چند گانه تأمین شده اند بسنجیده یا اندازه گیری می شود و مورد قضاوت قرار می گیرند.
کارایی مفهوم محدود تری دارد و در رابطه با کارهای درون سازمان مورد استفاده قرار می گیرد .کارایی سازمان عبارت است از مقوله منابعی که برای تولید یک واحد محصول به مصرف رسیده است و می توان آن را بر حسب نسبت مصرف به محصول محاسبه کرد(اتزیونی ۱۹۶۴، به نقل از اخباری فر)
بهره وری با کارایی و اثربخشی کاملا متفاوت است تاکید بهره وری بر میزان بازده در زمان مشخص است و ارتباطی با در نظر گرفتن نیازهای فردی ندارد.بهره وری عبارت است از نسبت ستاده (کالا، خدمات یا مجموع آنها ) به داده ها (عامل یا عوامل تولید)(علیپور، ۱۳۷۷)
در برخی از سازمانها کارایی منجر به اثربخشی میشود و در برخی این دو مقوله رابطه ای با هم ندارند.امکان دارد یک سازمان از کارایی بسیار بالایی بر خوردار باشد ولی نتواند به هدفهایش دست یابد.زیرا کالایی را تولید می کند که متقاضی زیادی ندارد به همین گونه امکان دارد که یک سازمان به هدفهای خود برسد ولی کارایی نداشته باشد.( ال دفت، ۱۳۷۴)رابینز (۱۳۷۷) بهره وری را اینگونه تعریف می کند : اگر سازمانی به هدفهای خود برسد سازمان مولد است و این کار از طریق تغییر یا تبدیل داده ها به ستاده با کمترین هزینه به انجام برساند.لذا بهره وری مستلزم اثربخش بودن و کارایی سازمان است.
براین اساس اثربخشی را میزان توافق رفتار مشهود فرد از سازمان با انتظارات مترتب بر نقش سازمانی فرد می باشد و کارایی میزان توافق رفتار مشهود فرد با نیازها وسرشتهای ناشی از نقش فرد قلمداد می شود(نیکنامی، ۱۳۷۵)ترکیبهای گوناگونی از عملکرد مدیران در کارایی و اثربخشی در نمودار زیر نمایش داده شده است.
جدول (۲-۴) مقایسه عملکرد مدیران در کارایی و اثربخشی نیک نامی، 1375)
بختیاری (1376) مدیران کارامد واثربخش را مطابق جدول (5-2) مقایسه کرده است:
جدول (۲-۵) مقایسه کارایی و اثربخشی
۴ - ۱ - ۲ - تاریخچه تحقیقات اثر بخشی مدرسه
واژه اثربخشی مدرسه برای تشریح فعالیت هایی ایجاد شد که به بررسی تفاوت های درون و بین مدرسه می پرداخت.به عقیده گلدستین (۲۰۰۰) هدف از تحقیقات اثر بخشی مدرسه، ایجاد دانش در زمینه رابطه بین عوامل تشریحی و عوامل بروندادی بود که در درون مدارس و در بین مدارس مختلف تفاوتهایی را ایجاد می کرد.زمینه شناخت فعالیت اثر بخشی به صورت فعلی کمی بیش از ۲۰ سال سابقه دارد.گلدستین (۱۹۹۷) تاریخچه مختصر پژوهش اثربخشی مدرسه را اینگونه شرح می دهد:
« محققان اولیه معمولا یک نوع برونداد مدرسه مثلا موفقیت در امتحانات را انتخاب می کردند و سپس به مطالعه تفاوت های میانگین بین مدارس و انطباق فاکتورها و عوامل وابسته می پرداختند.این محققان سعی داشتند در مواردی مانند میزان نسبی تفاوت های مدارس و رابطه آن با عواملی مانند زمینه اجتماعی دانش آموزان و یا نحوهی سازماندهی برنامه درسی تفاوت هایی را توضیح دهند.اولین تحقیقات موثر در این زمینه توسط کولمن و همکاران (1966) انجام شد و این کار بوسیله جنکس و همکاران (۱۹۷۲) دنبال شد.این دو تحقیق مبنای تحقیقات اثر بخشی مدرسه را ایجاد کردند.ضعف این تحقیقات در ابتدا این بود که مقطعی بودند و شامل نمونه کوچکی از مدارس می شدند کار موثر روتر"، مورگان، مورتیمور ، اوستون و اسمیت (۱۹۷۹) به پیشرفت این گونه تحقیقات کمک کرد زیرا این کار یک کار طولی بود ولی هنوز نمونه کوچک و شامل تنها ۱۲ مدرسه بود.»
اولین مطالعه معتبر در زمینه اثر بخشی مدرسه پروژه ی مدرسه ابتدایی (JPS) بود که توسط مورتیمور، سامونس"، استول، لویس و إكوبه (۱۹۸۸) انجام شد.این کار یک طرح طولی داشت، نمونه شامل ۵۰ مدرسه و از تکنیک های چندگانه استفاده می کرد.از این گذشته مدل های عقلانی و آماری برای تحقیق اثر بخشی مدرسه را فراهم می کرد.در طول سال های ۱۹۸۰ تا حدود ۱۹۹۰ در انگلستان و دیگر کشورها توجه عمده ای به تحقیقات اثر بخشی مدرسه در جهت ایجاد و استفاده از نشانه های عملکرد و معمولا اندازه گیری میانگین نمرات پیشرفت تحصیلی مدرسه شد.در این سال ها اطلاعات و تکنیک های مدل سازی آماری مناسب توسعه یافت (گلدستین و وودهوس، ۲۰۰۰، ریدل و ناتل، ۱۹۹۴، گلدستین و هالگره ،۱۹۹۶)کم کم استفاده از شاخص های مختلف و چندگانه عملکرد به جای استفاده از یک یا دو شاخص توسعه یافت.به این علت که ، اولا استفاده از شاخص های متعدد باعث درجه بندی دقیق تر مدارس میشد ثانیأ مطالعات متعدد استدلال می کردند که محدودیت هایی اساسی در استفاده از یک شاخص عملکرد برای ایجاد قضاوت های معتبر در مورد سازمان ها وجود دارد.(گلدستین و توماس، ۱۹۹۶)همچنین تحقیقات اثر بخشی مدرسه از سال ۱۹۸۰ پشتیبانی دولت ها را نیز بدست آورد و دولت انگلستان به این دلیل که سیاست های آموزشی به استانداردهای آموزشی وابسته است به حمایت از آن پرداخت و واحد استاندارد و اثر بخشی قدرتمندی را در داخل وزارتخانه آموزش و استخدام بوجود آورد که توسط چهره های پژوهش اثربخشی مدرسه اداره می شد.این پیوند اثربخشی مدرسه با سیاست
