بخشی از مقاله

بررسی روند بافت فرسوده در شهر اردبیل

 

چکیده:

امروزه در فرهنگ معماری وشهر سازی ما، این اصل را پذیرفته وبدیهی است که ضرب آهنگ حیات شهر را مردمان ساکن در شهر با اندیشه، فعالیت، اقتصاد ومناسبات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی شهر با دیدی ابزاری مورد توجه قرار گرفته است و نه به عنوان عناصر اصلی و تار و پود بافت شهری بافت های قدیم نیاز به تداوم حیات دارند و ارتقای کیفیت اجتماعی در آن ها باید مورد توجه قرار گیرد واین امر درگرو روز آمد کردن آن ها با دید هویت فرهنگی است(ارژنگی، (1391روش تحقیق این پژوهش روش توصیفی و استدلالی وتحلیلی و استباطی است وبرای جمع آوری داده ها از روش کتابخانه ای استفاده شده است که درآن به ارز یابی ساختار فیزیکی بافت قدیم پرداخته شده است که با انواع بافت های شهری و مزایا ومعایب این بافت ها آشنا شده و به حفاظت بافت های فرهنگی و نو سازی آن ها راه حلی اندیشده شود.یافته های این مقاله بیانگر آن است که شهر اردبیل حدود 2 درصد از مساحت بافت فرسوده وقدیمی کشور را به خود اختصاص داده است لذا با توجه به این که شهر اردبیل به دلیل نداشتن شرایط مناسب جغرافیایی اقتصادی و برخی شرایط طبیعی مانند سیل و زلزله اثراتی را در شهر گذاشته و باعث فرسوده شدن بافت شهری شده است و خدمات شهری در آن حد مطلوب نیست که بتواند این بافت های فرسوده را ترمیم کند و این معضل را سامان دهد.

کلمات کلیدی:بافت شهری، بافت فرسوده و قدیم، اجتماع، فرهنگ، مداخله در بافت، بهسازی، نوسازی


1. بیان مسئله

تهیه وتدوین بافت های توسعه شهری در جهان و ایران با مفهوم امروزی از قدمت زیادی برخوردار نیست ولی تلاس های انجام گرفته در این خصوص به زمان های گذشته باز می گردد ،نخستین تلاش هایی که به نوعی در راستای نظم دهی به سکونتگاههای انسانی بوده است که اولین سر چشمه های تدوین برنامه توسعه را فراهم نموده است .باشروع قرن بیستم ورواج تفکرات علمی مبنی بر پوزیتوسم و اثبات گرایی تجربی حاکم بر علوم ،تفکرات طرح شهری و توسعه آن نیز از قاعده کلی تبعیت می کند وبه همین دلیل شیوه های تفکر مباحث شهری یکباره از مسائل انتزاعی وکلی به موارد عینی و جزئی تبدیل می گردد( رابرات اوئن ،.(1771 در یک تقسیم بندی عمده می توان چهار مرحله زیر را برای سیر تحول طرح بافت شهری در جهان برشمرد.مرحله نخست (سالهای 1800 تا 1900 میلادی )شکل گیری ایده آرمان شهری برای رفع مشکلات شهروندان ارائه می شود.مرحله دوم (سالهای 1900 لغایت 1950 میلادی )با تهیه طرح توسعه برای شهرهای اروپایی همچون آمستردام ،پاریس و لندن ،نخستین تفکرات مبتنی بر برنامه

 

ریزی بوجود می آید.مرحله سوم(سالهای 1950تا(1970شکل گیری وتدوین منشور آتن وتوجه به استانداردهای کمی زندگی شهری . مرحله چهارم 1970)به بعد)توجه به جنبه های غیر کالبدی شهرها و ایجادنگرش های جدید در برنامه ریزی توسعه شهری. [1 ]

واژه بافت فرسوده در ایران ،در نیمه اول دهه هشتاد با شوک تکان دهنده(ویرانگر)زلزله بم با پشتوانه ای بر گرفته از دهه 70وحمایت های نظری متخصصان رشته های معماری وشهرسازی وارد ادبیات رایج در این رشته ها شد.بافت فرسوده شهری را می توان کل ویا بخشی از فضای شهری دانست که نظام زیستی آن،هم از حیث ساخت و هم از حیث کارکرد اجزای حیاتی خود دچار اختلال و ناکارآمدی شده است.

بافت فرسوده در شهر اردبیل که اکثرا در محدوده مرکزی شهرها واقع شده اند ،درصدقابل توجهی از مساحت شهرهای این استان را به خود اختصاص داده اند،که با بطبع جمعیت قابل توجهی نیز در آن ساکن می باشد.اگر چه این بافت ها از لحاظ سطح کالبدی ،اقتصادی ،اجتماعی،...نسبت به محدوده های دیگر شهر دارای کیفیت نازل تر ی می باشد ولی ساکنان به دلایل مختلف حاضر به ترک این محدوده ها و یا تغییر نوع سکونت علی رغم مشکلات فراوان ،حتی به لحاظ شکل ساختمان هم نمی باشند .

طبق برآوردهای انجام گرفته مساحت بافت های فرسوده شهری کل کشور یه حدود هفتاد وپنچ هزار هکتار می رسد که بر اساس این آمار در استان اردبیل یک هزار و پانصد هکتار بافت فرسوده در اردبیل شناسایی شده است. با توجه به تاریخی و باستانی بودن اردبیل ،این شهر حجم بافت فرسوده قابل توجهی دارد که برای سهولت زندگی شهری و بهسازی آن نیازمند ساماندهی است .

2. سوالات و فرضیه تحقیق

با توجه به بیان مسئله سولات و فرضیه های در این زمینه می توان مطرح کد عبارتند از:

(1آیا بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر اردبیل می تواند در پایدار ی شهر موثر باشد؟

(2 مشکلات بافت فرسوده شهر اردبیل چه عواملی می باشند؟

(3 چه مراجع قانونی حق مداخله در بافت های فرسوده را دارا می باشند؟

به تناسب سوالات بالا فرضیه های زیر در این پژوهش قابل ارزیابی است:-1 سامان بخشیدن به بافت فرسوده شهر اردبیل شاید بتواند باعث بهتر شدن کالبدی فیزیکی شهر شود.-2 به نظر می رسد ظوابط قانونی دقیقی برای احیاء و بهسازی و نوسازی شهر اردبیل وجود ندارد.-3بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر اردبیل می تواند در توسعه پایدار این شهر تاثیر گذار باشد.

3. روش تحقیق

این تحقیق براساس روش توصیفی تحلیلی،استنباطی می باشد و برای جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانه ،آرشیو سایت های اینترنتی ،طرح های موجود گذشته استفاده شده وبرای تحلیل داده ها از روش استدلالی ونمودار وتصاویر استفاده شده است.

4. پیشینه تحقیق

در زمینه بافت فرسوده به دلیل معضلاتی که این نوع بافت های بویژه در مناطق شهری ایجاد کرده اند ؛پژوهش های زیادی انجام شده است که به بخشی از این تحقیقات عبارتند از:

(1 سازمان مسکن وشهرسازی استان اردبیل در سال 1389 طرحی برای ساماندهی بافت فرسوده شهر اردبیل ارائه نمود که به بررسی جنبه های محدود قانونی شهر به دلیل فرسودگی کالبدی ،عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره و...آسیب پذیربوده وارزش مکانی محیطی واقتصادی نازلی آنها پرداخت.

(2 دبیر خانه شورای عالی هر سازی و معماری ایران طراحی ارائه داده است برای تعریف بافت و شاخصه های شناسایی بافت های فرسوده اشاره و راهکارها وقوانین آن پرداخته است.(بافت کهنه ؛فرسوده ونابه سامان شهریی که در هسته مرکزی یا لایه های میانی شهرها واقفند ونیازمند دخالت وساماندهی هستند به لحاظ ویژگی های فضایی ،کالبدی و...

ب



-3سلطان ،واله((1388 بررسی عوامل موثر بر مشارکت مردمی در فرآیندس احیاءبافت -انتشارات دانشگاه تبریز بافت فرسوده شهر اردبیل را می توان بخشی از فضای شهری دانست که نظام زیستی آن هم از حیث ساختار و هم از حیث کارکرد اجزاءحیاتی خود دچار اختلال و ناکارآمدی شده است این باف که زمانی با ساختار وکارکرد مناسب با نیازهای ساکنین خود از پویایی و صلابت برخوردار بوده است.


5. تحلیل و بررسی

5-1 مفهوم بافت فرسوده وانواع آن

بافت فرسوده شهری به عرصه هایی از محدوده های قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی ،عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره ،تاسیسات ،خدمات وزیر ساخت های شهری آسیب پذیر بوده ارزش مکانی ،محیطی ،و اقتصادی نازلی برخوردارند( شورای عالی معماری وشهرسازی،(1385

بافت های فرسوده به سه دسته :الف- بافت های دارای میراث فرهنگی ب- بافت های شهری فاقد میراث فرهنگی ج-بافت های حاشیه ای (سکونتگاههای غیر رسمی)تقسیم می گردند.

الف-بافت های دارای میراث شهری :بافت هایی هستند که در برگیرنده آثار بجا مانده از گذشته و جایگزین ناپذیری هستند که می توانند در آگاهی جوامع از ارزش های فرهنگی و گذشته خود کمک کند حفظ آنها علاوه بر برانگیختن غرور ملی و ایجاد حسن هویت ،بر کیفیت زندگی نیز می افزاید .این آثار که به یکی از سه دوره باستان ،دوره تاریخی ،ویا معاصر تعلق دارد،یا به ثبت آثار ملی رسیده اند و یا در لیست میراث هایی با ارزش سازمان میراث فرهنگی وگردشگری قرار می گیرند.

ب- بافت شهری(فاقد میراث شهری):بافت هایی هستند که در محدوده قانونی قرار دارند ،دارای حاکمیت رسمی وقانونی اند.اما از نظر برخورداری از ایمنی ،استحکام وخدمات شهری دچار کمبود هستند .

ج) بافت های حاشیه ای (سکونتگاههای غیر رسمی ):بافت هایی هستند که بیشتر در حاشیه شهرها وکلان شهرهای کشور قرار دارند و خارج از برنامه رسمی توسعه شکل گرفته اند .ساکنین این بافت ها را گروههای کم درآمدومهاجران روستایی وتهیدست شهری تشکیل می دهند.

5-2 نحوه ی استقرار بافت های فرسوده

بافت های قدیمی و فرسوده شهری به دلیل مرکزیت جغرافیایی،سهولت دسترسی ،استقرار بازار (فعالیت تجاری) ودارا بودن ارزش های تاریخی و فرهنگی و دارای ظرفیت بالقوه ،برای تولید درآمدو به تبع آن پرداخت اجاره بها می باشد .علیرغم این ویژگی محلات مسکونی پیرامون هسته های تجاری ،به دلایلی از جمله :بافت سنتی شبکه معابر ،فرسودگی واحد مسکونی ،ضعف زیر ساخت ها و مشکلات زیست محیطی ،مسیر رکودوعقب ماندگی را طی می کند(رهبران،(1388

5-4 ویژگی عمومی بافت های فرسوده

ویژگی های بافت فرسوده شهری از فاکتورهای زیر قابل ارزیابی است:
الف)عمر ابنیه : ساختمان های موجود در این گونه بافت ها عمدتا قدیمی می باشد ویا فاقد رعایت استاندارد های لازم بوده وابنیه این بافت ها عمدتا تاب مقاومت در مقابل زلزله ای باشدت متوسط را ندارد.

ب)دانه بندی و تعداد طبقات : ابنیه های مسکونی در این گونه بافت ها اغلب بافت ها اغلب ریز دانه واکثر آن ها یک یا دو طبقه می باشد. ج)نوع مصالح به کار رفته :در این گونه بافت ها عمدتا از انواع مشت،آجر ،چوب،ویا آجر و آهن بودن رعایت استحکامات افقی و عمودی است.

د)وضعیت دسترسی: بافت های فرسوده اغلب بدون طرح قبلی ایجادشده اند از ساختاری نامنظم برخوردارند ودسترسی های موجود وآنها عمدتا پیاده می باشد به گونه ای که اکثر معابر آن بن بست با عرض کمتر از 6 متر بوده و ضریب نفوذ ناپذیری در آنها کمتر از %30 است و مساحت عرصه ابنیه واقع شده در این بافت ها معمولا کمتر از 200 متر مربع می باشد. [3]

5-5 ا نواع روش های مداخله در بافت فرسوده شهری

ج

 

انواع مداخله براساس میزان وفاداری به گذشته در سه گروه بهسازی- نوسازی- بازسازی قرار می گیرند ،این سه نوع مداخله هریک طیف گسترده ای از اقدامات را برحسب نیاز شامل می شوند. [4]

الف- بهسازی(:(Improvement

در این نوع مداخله اصل بر وفاداری به گذشته و حفظ آثار هویت بخش در آنهاست. فعالیت بهسازی با هدف استفاده از ز طریق حمایت (Protection،مراقبت((Preservation،نگهداری((Consaliation،وتعمیر((Repair و امکانات بالقوه وبالفعل موجود جنبه های مثبت تقویت و جنبه های منفی تضعیف صورت می پذیرد.دخالت در این بافت ها مستلزم رعایت ضوابط ومقررات سازمان میراث فرهنگی می باشد.

ب- نوسازی(:(Renovation

در این مداخله حد وفاداری به گذشته از انعطاف پذیری بیشتری برخوردار است وبر حسب مورد از مداخله اندک تا تغییر را می تواند شامل گردد.فعالیت نوسازی با هدف افزایش کارآیی وبهره وری ،باز گرداندن حیات شهری به بافت می باشد واز طریق نو کردن (Renawal)،توان بخشی((Renabilitation،تجدید حیات((Revitalization ،انطباق((Adaptation،دگرگونی (Conversion)صورت می پذیرد.

ج- بازسازی(:(Reconstruction

در این نوع مداخله نه تنها هیچ الزامی برای حفظ گذشته وجود ندارد بلکه با هدف ایجاد شرایط جدید زیستی وکالبدی- فضایی واز طریق تخریب((Demolition،پاک سازی((Clearance،دوباره سازی (Rebilding) صورت می پذیرد.

5-6 مراجع قانونی مداخله

سه مرجع اصلی مداخله در بافت ها عبارتند از سازمان میراث فرهنگی وگردگشگری ،شرکت عمران و بهسازی شهری و شهرداری که هریک در چارچوب اختیارات قانونی خود وبا استناد به مستندات قانونی در بافت ها دخالت می کنند.بدیهی است که در مواردی میان فعالیت مراجع هم پوشانی وجود داردکه این امر از طریق مستندات قانونی قابل حل است. [5]

الف- سازمان میراث فرهنگی:

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری براساس قانونی تعیین شده ،دامنه فعالیت این سازمان از بهسازی تانوسازی را شامل می شود.. ب- شرکت عمران و بهسازی شهری ایران :

شرکت عمران و بهسازی شهری ایران به عنوان شرکت مادر تخصصی بیشترین نقش و مسولیت برای دخالت در بافت ها رابر عهده دارد. دامنه فعالیت این شرکت از بافت (این امر به مفهوم بهسازی آثار ثبت شده تاریخی نمی باشد)آغاز شده تا نوسازی و باسازی را در بر می گیرد.

ج- شهرداری:

شهرداری ها براساس مستندات قانونی خود در بافت ها مداخله می کنند . دامنه فعالیت شهرداری از نوسازی تا بازسازی را شامل می شود.


5-7 راهکارهایی نوسازی بافت ها

بافت های فرسوده محدوده اسیب پذیر شهر را در برابر مخاطرات طبیعی (به ویژه زلزله)یه شمار می آیند که نیازمند برنامه ریزی و مداخله هماهنگ برای سامان یابی هستند.ازجمله مزایای بهسازی و نوسازی بافت های شهری،حفظ و ضیانت از سرمایه و منابع انسانی و کاهش صدمات و تلفات ناشی از زلزله است که با هیچ معیاری قابل ارزش گذاری نیست در کنار آن بهینه سازی استفاده از زمین با ارتقای شاخصی نفر در هکتار و کاهش اراضی بایر و رها شده در درون شهرها به استفاده از ظرفیت بالای جمعیت پذیری مناطق یاد شده منجر خواهد شد.

کاهش هزینه های اسکان سرریز جمعیت ،کاهش هزینه های نگهداری شهرها،کاهش هزینه های امنیتی و انتظامی شهرها ،کاهش هزینه های رفت وآمد خانوار ها و کاهش مصرف انرژی و آلودگی هوا از دیگر مزایای ا جرای این سیاست است . [2 ]

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید