بخشی از مقاله
بیمارستان سبز، رویکردي پایدار درطراحی مراکز درمانی
چکیده
امروزه پیامدهایی نظیر آلودگی روزافزون هوا و محیط زیست، کاهش منابع طبیعی و بحران انرژي که ناشی از زندگی در دنیاي صنعتی امروز میباشد، باعث گردیده تا حفظ و پاسداري از منابع طبیعی به یکی از مهمترین دغدغههاي انسان عصر حاضر تبدیل گردد. معماري سبز براي رسیدن به این هدف از طریق افزایش کارآیی ساختمان، صرفهجویی در مصرف انرژي، گام برداشتن در جهت استفاده از انرژيهاي نو و بطورکلی همسو شدن با طبیعت، نقش مهمیایفا میکند. در این بین نگرش به رویکردهاي معماري سبز در بین متخصصان معماري مراکز درمانی از جایگاه ویژهایی برخوردار است و با اینکه اصول اصلی آن در طراحی مراکز درمانی همگام با اصول کلی معماري سبز است ولی علل دیگري در گرایش به طراحی بیمارستان هاي سبز وجود دارد که مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
این مقاله ابتدا به بررسی ابعاد معماري سبز (Green Architecture) و اصول اساسی آن و سپس جایگاه آن در توسعه پایدار شهري پرداخته و سپس به علل گرایش طراحان بیمارستانی و ایجاد رویکردي جدید و پایدار با عنوان بیمارستان سبز ( Green (Hospital میپردازد. هدف اصلی مقاله ضمن معرفی این رویکرد جدید در طراحی مراکز درمانی، شناخت سازمانهاي بینالمللی
مرتبط با معماري سبز بیمارستانی و پروسه دریافت عنوان معماري سبز از این سازمانها میباشد زیرا به صرف رعایت اولیه اصول معماري سبز، نمیتوان یک بیمارستان و یا هر بنایی را معماري سبز نامید. روش تحقیق این مقاله توصیفی و تحلیلی و بر پایه مطالعات و یافتههاي کتابخانهاي، اسنادي و مدارك و یافتههاي علمیمعتبر و جدید است.
کلمات کلیدي:
معماري سبز، پایداري، بیمارستان، بیمارستان سبز، Green architecture، Green Hospital، .Sustainability
-1 مقدمه
انسانها همواره در طول تاریخ بشریت براي برطرف نمودن نیازهاي روزمره اشان دست به فعالیتهایی زده اند که همه آنها مستلزم تغییر در محیط بوده است. محیط زیست یک سیستم پیچیده است که برهم خوردن بخشی از آن موجب عدم تعادل در کل سیستم میشود. عدم بی توجهی به این محیط که فضاي در برگیرنده طبیعت، انسان، فرهنگ و شرایط اجتماعی است، معضلات بسیاري را براي بشر ایجاد کرده است. ادامه این بیتوجهی به محیط زیست باعث ایجاد نگرانیهایی در جوامع متفکر بشري شده است. این نگرانی از ادامه روند موجود منجر به آن شد که الگوهایی از توسعه که آسیبهاي کمتري را به محیط وارد میکنند و قابلیت تداوم و استمرار دارند، مدنظر کارشناسان امر قرارگیرد. نظریه پردازان مبحث پایداري شهرها براي رفاه در اجتماع، پایداري را در سه زمینه اجتماعی، محیطی و اقتصادي جستجو میکنند و بر این باور هستند که توسعه پایدار یک استراتژي است که به دنبال حصول اقتصادي قوي، محیطی پاك و عدالت اجتماعی است به طوریکه جامعه نیز در فرایند توسعه دخیل باشد.[1] این رویکرد نه تنها براي نسل حاضر بلکه براي آیندگان نیز توانایی خلق جامعهاي سالم و پایدار را دارد. در حوزه محیط پاك، معماران، برنامهریزان و طراحان شهري نقش عمدهایی را ایفا میکنند، زیرا تمامی مناطق شهري حاصل تفکر و برنامهریزي این گروه از متخصصان است. لرد
راجرز در نشریه Architecture Design در مورد طرح پایدار چنین مینویسد: "طرح پایدار به دنبال برآورده کردن نیازهاي امروز بشر بدون به خطر انداختن ذخیره منابع طبیعی و باقی نهادن آن براي نسلهاي آینده است. این طرح میبایست با سازگاري با اصول پایداري اجتماعی و اقتصادي، توجه ویژهاي به مصرف انرژي و تأثیر زیستبومی ساختمانها و شهرها داشته باشد و موارد عمدهاي که باید براي این منظور در نظر گرفت عبارتند از: انرژي کم، سازگاري مناسب، بهرهگیري مطلوب از منابع."[2]
-2 معماري سبز
با توجه به مقدمهاي که اشاره شد، توجه طراحان به بحثهاي پایداري در معماري و ایجاد زمینهایی که معماريها در زیباترین و سودمندترین شکل طراحی شوند و در عین حال کمترین آسیب را به محیط خود وارد کنند به یکی از مباحث عمده در طراحی معماري تبدیل شده است. معماري سبز عنوانی است که به معماريهاي همگام با محیط زیست اطلاق میشود و یکی از شاخصههاي معماري پایدار میباشد که در آن توجه به جنبه پایداري زیست محیطی پررنگ تر میباشد .[3] شش اصل کلی، اصول معماري سبز را تشکیل میدهند که اشاره به آنها قبل از ورود به بحث بیمارستان هاي سبز داراي اهمیت میباشد. این اصول عبارت است:
• اصل اول: حفاظت از انرژي: هر ساختمان باید به گونهاي طراحی و ساخته شود که نیاز آن به سوخت فسیلی به حداقل ممکن برسد. امروزه بحث تأمین انرژي هاي پاك، پایانناپذیر و همچنین الگوهاي استفاده از آن در معماري، یکی از چالشهاي اصلی معماري سبز میباشد.
• اصل دوم: کار با اقلیم: ساختمانها باید به گونهاي طراحی شوند که قادر به استفاده از اقلیم و منابع انرژي محلی باشند. شکل و نحوه استقرار ساختمان و محل قرارگیري فضاهاي داخلی آن میتوانند بگــونــهاي باشند که موجب ارتقاء سطح آسایش درون ساختمان گردد و در عین حال از طریق عایقبندي صحیح سازه، موجبات کاهش مصرف سوختفسیلی پدید آید. این دو فرآیند مذکور ناگزیر داراي همپوشانی و نقاط مشترك فراوان میباشند.
• اصول سوم: کاهش استفاده از منابع جدید: هرساختمان باید بگونهاي طراحی شود که استفاده از منابع جدید را به حداقل برساند و در پایان عمر مفید خود، منبعی براي ایجاد سازههاي دیگر بوجود بیاورد. این استفاده مجدد میتواند در مسیر استفاده از مصالح بازیافت شده یا فضاهاي بازیافت شده شکل بگیرد.
• اصل چهارم: احترام به کاربران: یکی از مباحث اصلی در معماري سبز میباشد و هدف اصلی آن آسایش کاربران میباشد. معماري سبز باید در راستاي افزایش رضایتمندي محیطی باشد. معماري سبز با رویکردهاي طراحی خود توانسته است به این مهم دست یابد که در طول مقاله به مقایسه این اصل اساسی در ساختمانهاي سبز و عادي پرداخته میشود.
• اصل پنجم: احترام به سایت: این اصل به تعامل صحیح و منطقی بین سایت پروژه و معماري میپردازد. در معماري سبز باید کلیه پتانسیلهاي سایت شناخته شده و در راستاي بهبود پروژه وارد طراحی شود.
• اصل ششم: کل گرایی: یک معماري سبز باید بیش از یک ساختمان منفرد بوده و قطعه همسایگی خود را شامل شود و باید شامل یک شکل پایدار از محیط شهري باشد.[4]
-1-2 مقایسه رضایتمندي و آسایش میان ساکنین ساختمانهاي سبز و ساختمانهاي عادي
بحث کیفیت محیط از مباحث بسیار مهم در ساختمانهاي سبز میباشد. جهت تضمین روند رشد تکنولوژيهاي ساختمان سبز لازم است تا نیازهاي مشتریان مبنی بر کارآیی مورد نیاز تأمین گردد. درواقع منظور، ارزیابی هزینههاي کارآیی و عمر مفید ساختمانهاي سبز جدید در کنار بحث هاي کیفی فضا میباشد. بررسیها نشانگر آن است که آسایش با رضایتمندي و سودمندي در ارتباط است.[5] در محیط کار ساختمانهاي سبز جهت افزایش میزان آسایش و رضایتمندي نسبت به ساختمانهاي معمولی باید تمهیدات منحصر بفردي درنظر گرفت و یا حداقل بصورت کلیتر از طراحی آنها در جهت کیفیت محیط داخلی بهتر، بهره گرفت تا بتوان ارتباطی بین آسایش و رضایتمندي کاربران فضا ایجاد کرد . برخی از عواملی که با کیفیت محیط داخلی یک ساختمان در ارتباط هستند شامل تهویه طبیعی، استفاده از رنگآمیزيها و مبلمان کمضرر (به سبب
کیفیت هواي بهتر)، نورپردازي طبیعی جهت بهبود کیفیت روشنایی، استفاده از پنجرهها و هواکشهایی که امکان کنترل بر شرایط محیطی را فراهم میکنند و استفاده از مصالح قابل بازیافت که باعث فراهمشدن فضاي داخلی مطلوب، زیبا و آرام میگردد، میباشند. همه این موارد از ملزومات استاندارد براي طراحی ساختمانهاي سبز میباشند .[6] برونینگ و روم گزارشی از تحقیقات مختلف از آزمایشهاي صورتگرفته بر تأثیر طراحیهاي انرژي محور بر کارآیی کارکنان ارائه کردند. یک تحقیق مبنی بر قابلیتهاي بهبود انرژي در اداره پست مرکزي رنو در نوادا بود. سقف جدید براي ساختمان طوري درنظر گرفتهشده بود تا نور، دما و سروصدا را براي اتاق طبقهبندي نامهها بهبود بخشد. بعد از این تغییر بهرهوري در انجام کار حدود 6 تا 8 درصد افزایش نشان داد .[7]
-3 بیمارستان سبز
بیمارستانها از بناهاي درجه اول از نظر اهمیت میباشند. به علت ماهیت عملکرد این فضاها و نقش آن در سطح سلامت جوامع و نیاز روزافزون به ساخت و توسعه این بناها در کشورهاي درحال توسعه اهمیت نوآوري در طراحی این مراکز مشخص میشود. بیمارستان سبز شاخه اي از معماري پایدار و زیر مجموعهاي از مبحث معماري سبز میباشد ولی تفاوتهایی اصلی در نگرش به مبحث پایداري در بیمارستانهاي سبز نسبت به سایر ساختمانهاي سبز وجود دارد. اول اینکه بحث درمان محور بودن معماري در بیمارستانهاي سبز اصل بنیادین میباشد و تمامیتلاشها در راستاي طراحی سبز بیمارستان در صورتی کارآمد خواهد بود که نتیجه کار بر درمان تاثیرگذار باشد. بحث دوم اینکه بیمارستانها با اینکه محیط بهداشتی درمانی هستند، ولی خود از آلوده کنندههاي مهم شهري محسوب میشوند که باید با رویکردي پایدار و سبز در طراحی، به محیطی پاك تبدیل شوند.
در دهه گذشته صنعت بیمارستانسازي با هدف کاهش آسیبرسانی به محیط دستخوش تغییراتی در شیوههاي طراحی، ساخت و ساز و بهرهبرداري شده است. پیشتازان اولیه این صنعت یک دید تازه به اهداف صنعت بیمارستان آغاز نمودهاند. از سال 2000 واردشدن صنعت بیمارستان به طراحی پایدار مورد ارزیابی جدي قرار گرفته است و توجه به بیمارستان سبز نیز از همین سالها در راستاي کار طراحان بیمارستانی قرار گرفته است.[8] ورود به عرصه طراحی و ساخت بیمارستانهاي سبز علاوه بر هماهنگی با اصول اصلی معماري سبز نیازمند هماهنگی با سازمانهاي ذيصلاح در تعیین استانداردهاي لازمه براي بیمارستان هاي سبز میباشد تا همگی طراحان بیمارستانهاي سبز ضمن تبعیت از پروتکلهاي بینالمللی، رویکردي واحد و جهانی نیز در بحث معماري بیمارستانهاي سبز داشته باشند. با توجه به موارد اشارهشده آشنایی با روند استانداردسازي بیمارستانهاي سبز از اصول اساسی در این صنعت جدید بیمارستانسازي است.
-1-3 سازمانهاي بینالمللی مرتبط با معماري بیمارستان سبز
یکی از بحثهاي اساسی در بحث طراحی بیمارستانهاي سبز توانایی معماري ارائه شده در دریافت گواهی معتبر در زمینه معماري سبز میباشد. صرف اینکه اصول اولیه در معماري سبز وارد روند طراحی معماري بیمارستانها شود، نمیتوان به طور رسمینام بیمارستان سبز را وارد شناسنامه کاري پروژه کرد . آشنایی با سازمانهاي بینالمللی معتبر در زمینه کنترل، بررسی و آزمایش ساختمان هاي سبز و پروسه ارائه گواهینامه بینالمللی از اصول اولیه و اصلی در طراحی بیمارستانهاي سبز میباشد. در حال حاضر سازمانهاي مختلفی براي بررسی و ارائه رتبه به معماريهاي سبز وجود دارد. سازمان هایی چون BEAM، BREEAM، HKـ BEAM، LEED، CASBEE، .[3] GREEN STAR همگی این سازمانها گواهیهاي خود را در چهار سطح ارائه میکنند که هر سازمانی آییننامه خود را براي سطوح مختلف دارد ولی به طوري کلی اولین سطح از گواهینامه پلاتین میباشد و بعد سایر سطوح به ترتیب عبارتند از طلایی، نقرهایی و برنز .[3] سه سازمان LEED، BEAM، BREEA از اصلیترین سازمانهایی هستند که در زمینه بررسی پایدار بودن بیمارستانهاي سبز فعالیت داشتهاند. این سه سازمان، بیمارستانها را در دو دسته بیمارستانهاي موجود و در حال ساخت بررسی میکند. این نشانگر آن است که ایجاد تغییراتی در بیمارستانهاي موجود و هماهنگ کردن آنها با محیط زیست باعث دریافت گواهی بیمارستان سبز در سطح مربوطه میشود.[3]
-2-3 فاکتورهاي موثر در دریافت گواهینامه بیمارستان سبز
• کاربري: رعایت فاکتورهاي اصلی مکانیابی بیمارستانها قبل از طراحی و اجراي پروژه و انتخاب سایت مناسب از نکات اصلی در پایدار بودن یک بیمارستان محسوب میشود. سایت بیمارستان سبز باید منطبق با معیارهاي اصلی مکانیابی مراکز درمانی باشد.
• مکانیابی بنا در سایت: رعایت نکات اقلیمی منطقه ساخت، جهتگیري مناسب به نور خورشید به طوري که فضاهاي اصلی بیمارستان مخصوصا اتاقهاي بستري همگی از نور طبیعی بهره گیرند.
• انرژي: بحث استفاده از منابع انرژي پاك و تجدید پذیر و صرفه جویی در مصرف انرژي از نکات بسیار شاخصی است که بایستی در طراحی بیمارستانهاي سبز به آن توجه ویژهاي شود. بیمارستانها از جمله بناهایی هستند که مصرف انرژي بسیار بالایی دارند که توجه به شیوههاي ساختی که در کاهش این مصرف یاري دهند، همچون استفاده از سطوح دو جداره، بامهاي سبز و یا سفید در گرایش به رویکرد سبز در بیمارستانسازي کمک شایانی خواهد کرد. بررسیها نشانگر آن است که استفاده از بامهاي سبز در تعدیل هواي داخلی فضا در تابستانها و کاهش اتلاف حرارت در زمستانها و به تبع آن کاهش بار گرمایشی و سرمایشی ساختمان و کاهش مصرف انرژي تأثیر چشمگیري دارد.[9]
• مدیریت آب: توجه به منابع تامین آب، استفاده از متدهاي کاهش مصرف آب، بازیابی و مصرف آب در چرخه مصرفی، همانند تصفیه آب بیمارستان و استفاده از آن در آبیاري فضاي سبز بیمارستان، که این فضا در بیمارستانهاي سبز نیز از وسعت زیادتري برخوردار است.
• مدیریت آلودگی: بیمارستانها یکی از بناهاي عمومیآلوده کننده محیط زیست میباشند. تولید حجم انبوهی از زبالههاي عفونی بیمارستان و نبود زبالهسوزهاي مدرن در محیط بیمارستان، این مسئله را تشدید میکند. بیمارستانهاي سبز بایستی در دو راستاي عمده در مدیریت آلودگی عمل کنند. یکی ارائه الگوهاي تفکیک زبالههاي بیمارستانی به صورت دقیق و انجماد و بعد امحاء در زباله سوزها، به نحوي که زبالهها در همان بیمارستان دفع شوند. ارائه مکانیابی مناسب زباله سوز در سایت بیمارستانی که کمترین خطر را براي کاربريهاي اطراف ایجاد کند، یکی از رویکردهاي سبز در مدیریت آلودگی بیمارستانهاي سبز میباشد. راستاي دوم در مدیریت آلودگی سبز مربوط به طراحی معماري فضاهاي داخلی میشود به طوري که به طور کامل مسیر تردد لوازم و وسایل کثیف از فضاهاي تردد تمیز جداسازي شود. این امر مخصوصا در طراحی بخشهاي جراحی بیمارستانها از الویت برخوردار است.[10]
• انتخاب متریال: یکی از مهمترین فاکتورها در رویکرد طراحی سبز بیمارستان، توجه به انتخاب مصالح میباشد. امروزه بحث کنترل عفونت در بیمارستانها به یک معضل عمده تبدیل شده است به طوري که یکی از بیماريهاي شایع در بیمارستانها عبارت است از hospital diseaseیا همان بیماري بیمارستان که افراد با حضور در بیمارستان به آن دچار میشوند. امروزه حتی سطوح کاشی که در بیمارستانهاي کشور جهت جلوگیري از عفونت استفاده میشود، در بیمارستانهاي سبز جاي خود را به رنگهاي بیمارستانی دادهاند که ضمن قابل شستشو بودن، به دلیل عدم داشتن بند اجرایی که میتواند محل انباشت عفونت باشد، بدون درز بوده و کاملا آنتیباکتریال میباشند .[11]
• کیفیت محیط داخلی((IEQ) Indoor environment quality :(IEQ از نکتههاي مهم طراحی در بیمارستانهاي سبز میباشد و در اعطاي گواهینامه از طرف سازمانهاي بینالمللی بخش عمدهایی از امتیاز را (حدود (%22 به خود اختصاص میدهد.[3] کاهش طول دوره درمان یکی از اهداف طلایی بیمارستانهاي سبز میباشد زیرا علاوه بر کاهش طول دوره درمان، باعث صرفهجویی در مصرف سرمایههاي درمانی کشور میشود. بحث دیگر اینکه بیمارستان سبز در مراکز بیمارستانی که طول دوره درمان در آن طولانی است، همچون بیمارستانهاي بیماران سرطانی، بسیار رایج بوده و فاکتور IEQ در آنها از اهمیت بیشتري برخوردار است. حال باید گفت چرا فاکتور IEQ در پروسه امتیازدهی از اهمیت بیشتري برخوردار است. بررسیها نشان میدهد که به چند دلیل محیط بیمارستان بر سلامت بیماران تاثیرگذار خواهد بود. یکی به علت تأثیر بر روي سیستم تعاملی ذهن ـ بدن میباشد، به طوري که هرچه کیفیتهاي محیطی بیمارستان بالاتر باشد، استرسهاي محیطی کمتر شده و در نتیجه مغز فرمان تمرکز بر درمان را به بدن صادر میکند و در نتیجه طول دوره درمان کاهش مییابد.[12] فاکتور دیگري که میتوان با بالا بردن کیفیت محیطی در بیمارستان بدان دست یافت ایجاد فاکتور حواس پرتی است. فاکتور حواس پرتی عاملی است که باعث میشود بیمار از تمرکز بر روي درد بیماري خود منحرف شود.[13] با توجه به یافتههاي ذکر شده، مشخص میشود که فاکتور IEQ در بیمارستانهاي سبز از امتیاز بالایی برخوردار است.
• حضور فضاي سبز: استانداردهاي بیمارستان سازي حاکی از آن است که به ازاي هر تخت بیمارستانی سرانه فضاي سبز حدود 50 مترمربع میباشد.[10] این استاندارد در بیمارستانسازي کشور به هیچ وجه رعایت نمیشود و سرانه فضاي سبز بیمارستانی بسیار پایین تر است. در
رویکرد طراحی بیمارستان سبز حضور فضاي سبز از الویتهاي اصلی محسوب میشود به طوري که طراحی دیوارهها و سطوح سبز بامها در این نوع بیمارستانها از الگوهاي طراحی کارا محسوب میشوند.
• حمل و نقل عمومی: در رویکرد طراحی بیمارستان سبز، الگوهاي طراحی و برنامه ریزي به هیچ وجه محدود به فضاي بیمارستان نمیشود، بلکه این بیمارستانها رویکردي جامعهنگر هم دارند. بیمارستانها بناهایی هستند که به علت ماهیت عملکرديشان ترافیک سنگینی را در بلوك شهري که واقع شدهاند، ایجاد میکنند. تشویق کارکنان به استفاده از دوچرخه براي ارتباط با بیمارستان، ایجاد خدماتی براي خودروهاي هیبریدي در سایت بیمارستان، توجه به مسیر خطوط حملونقل عمومی همچون مترو در هنگام مکانیابی بیمارستان از الگوهاي سبز در طراحی بیمارستانهاي سبز میباشد.
