بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر استفاده از شبکههاي اجتماعی مجازي بر جامعهپذیري و انگیزه پیشرفت تحصیلی دانشآموزان دختر دوره دوم متوسطه شهرستان چالوس انجام شده است. روش پژوهش توصیفی-پسرویدادي بود. جامعه آماري پژوهش شامل کلیه دانشآموزان دختر دوره دوم متوسطه شهرستان چالوس برابر با 887 نفر در سال تحصیلی 1394-95 بود که از میان آنها برحسب جدول کرجسی و مورگان، 269 دانشآموز به روش نمونهگیري تصادفی خوشهاي بهعنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. ابزار گردآوري دادهها پرسشنامه محققساخته »عضویت در شبکههاي اجتماعی مجازي« و دو پرسشنامه استاندارد روانشناختی کالیفرنیا و انگیزه پیشرفت هرمنس بود که روایی آنها طبق نظر متخصصان علوم تربیتی و پایایی آنها به روش آلفاي کرونباخ براي پرسشنامه روانشناختی کالیفرنیا 0/82 و پرسشنامه انگیزه پیشرفت 0/72 مورد تأیید گرفته است. فرضیههاي پژوهش با آزمون تحلیل واریانس چند متغیره - مانوا - مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافتهها نشان داد که بین میانگین جامعهپذیري و انگیزه پیشرفت تحصیلی دانشآموزان در دو گروه کاربر و غیرکاربر شبکههاي اجتماعی مجازي تفاوت معناداري وجود دارد؛ بهطوري که این تفاوت در مورد جامعهپذیري به سود گروه کاربر شبکههاي اجتماعی و در مورد انگیزه پیشرفت تحصیلی به سود گروه غیرکاربر شبکههاي اجتماعی مجازي است . - P≤ 0/05 -
کلمات کلیدي: شبکههاي اجتماعی مجازي، جامعهپذیري، انگیزه پیشرفت تحصیلی، دانشآموزان دوره دوم متوسطه
.1 مقدمه
انسان موجودي اجتماعی است که براي زیستن در اجتماع به ویژگیهاي روانشناختی- اجتماعی گوناگون نیاز دارد. یکی از این نیازها اجتماعی شدن یا جامعهپذیري است. جامعهپذیري مفهومی است که به توصیف و تبیین چگونگی رفتارهایی میپردازد که فرد را قادر میسازد تا با فرهنگ جامعه خودش سازش یابد. در واقع، جامعهپذیري فرایندي است که بر اساس آن، فرد به اکتساب قوانین، رفتار و نظام باورها و بازخوردهاي جامعه یا گروه مشخصی دست مییابد تا بتواند در درون آن جامعه زندگی نماید .[1] در فرایند جامعهپذیري، اکتساب و بهکارگیري مهارتهاي اجتماعی و چگونگی برقراري ارتباط و تعامل با دیگران، یکی از مؤلفههاي اصلی رشد اجتماعی بهویژه در بین دانشآموزان محسوب میشود .[2] جامعهپذیري بهعنوان یک متغیر روانشناختی که از دوران کودکی و نوجوانی در انسان شکل میگیرد، میتواند تحت تأثیر تغییرات جامعه ازجمله سلطه فناوري بهمعناي عام و سلطه اینترنت و شبکههاي مجازي بهمعناي خاص قرار گیرد. بهعبارت دیگر، اینترنت شیوههاي ارتباطی را دگرگون کرده است و بهمانند یک دنیاي مجازي عمل میکند و به افراد فرصت تجربه شکل خاصی از ارتباطهاي اجتماعی را میدهد که در آن حضور اجتماعیِ واقعی وجود ندارد .[3]
شبکههاي اجتماعی بهعنوان فضاهایی در دنیاي مجازي که براي ارتباط میان افراد مختلف، با سطوح گوناگون دسترسی بهوجود آمدهاند، به دلیل بیمکانی حاکم بر اینترنت، بر علایق افراد و گروهها بنیان نهاده شدهاند. ایجاد ارتباطات جمعی و میانفردي، تشکیل اجتماعات مجازي، اطلاعرسانی، تبادل اطلاعات و نظرات از شناختهشدهترین کارکردهاي این فضا هستند. برخی از ویژگی شبکههاي اجتماعی مجازي مانند به اشتراكگذاري، سازماندهی، دوستی، اعتماد، استناد و تعمیم، چندرسانهاي بودن، نقد بیرحمانه، دنبال کردن و دنبال شدن، باز انتشار، خرد جمعی، ساختار دموکراتیک، قدرت سرمایه اجتماعی، تحرك اجتماعی و ابتکار و خلاقیت، تأثیر این شبکههاي اجتماعی را دوچندان نمودهاند و فضاي حاکم بر آنها، حضور افراد در شبکههاي اجتماعی و احتمال مشارکت و کنشهاي اجتماعی آنها را نیز افزایش میدهد .[4] در این فضاي مجازي ارزشهاي اجتماعی جدیدي ارائه میشود که منحصر به گروهها و اجتماعات مجازي است. روابط اجتماعی در شبکههاي اجتماعی مجازي میتواند آنقدر تقویت شود که افراد براي مدت زمانی به روابطاجتماعیِ زندگی واقعی و برآوردن نیازهایشان توجهی نداشته باشند تا جاییکه جذابیتهاي فضاي مجازي میتواند به استفاده بیش از حد از اینترنت و عضویت در شبکههاي اجتماعی مجازي مختلف و اعتیاد به آنها منجر شود که در این صورت به چالشی عمومی براي افراد و دولتها تبدیل میشود .[3]
هرچند که شبکههاي اجتماعی با گرد هم آوردن افراد میتوانند موجب افزایش ارتباطات انسانی و اجتماعی شوند [5]، اما با کاهش میزان مطالعه دانشآموزان سبب اختلال در روند تحصیل آنها میشوند .[6] پیشرفت تحصیلی دانشآموزان یکی از شاخصهاي مهم در ارزیابی نظام آموزش و پرورش محسوب میشود و تمام کوششهاي این نظام در جهت جامه عمل پوشاندن به این امر تلقی میشود. بهعبارت دیگر، جامعه و بهطور ویژه نظام آموزش و پرورش به رشد و تکامل موفقیتآمیز دانشآموزان و جایگاه آنان در جامعه علاقهمند و نسبت به آن نگران است و انتظار دارد که کودکان و دانشآموزان در جوانب گوناگون اعم از ابعاد شناختی، عاطفی و شخصیتی و کسب مهارتها و تواناییها آنچنان که باید پیشرفت و تعالی یابند .[7] در همین راستا، انگیزه پیشرفت تحصیلی، نیرویی درونی است که دانشآموزان را به ارزیابی همهجانبه عملکرد خود با توجه به عالیترین معیارها، تلاش براي موفقیت در عملکرد و برخورداري از لذتی که با موفقیت در عملکرد همراه است، سوق میدهد .[8] در واقع، انگیزه پیشرفت تحصیلی به رفتارهایی اطلاق میشود که منجر به یادگیري و پیشرفت میشوند .[9]
با این وجود، ظهور پدیدههایی مانند اینترنت و شبکههاي اجتماعی مجازي میتواند بهعنوان عوامل خطرساز و آسیبرسان در جوامع عمل کرده و شکلگیري و توسعه فرایندي همچون انگیزه پیشرفت تحصیلی را مختل کند؛ چرا که اینترنت و شبکههاي مجازي با حجم بالاي اطلاعات، نو و بهروز بودن، تنوع بازيها و سرگرمیهاي جذاب، ایجاد فرصت براي ارتباطات از فاصلههاي بسیار دور، محیطی مناسب را براي نوجوانان و جوانان بهوجود می آورند تا کاربران در آنجا به تبادل علایق و اطلاعات و ارتباطات بپردازند [10] که این مسأله میتواند بر انگیزه پیشرفت تحصیلی، میزان مطالعه و عملکرد تحصیلی دانشآموزان تأثیر مستقیم داشته باشد .[11] بنابراین، براي رشد جامعهپذیري دانشآموزان و افزایش انگیزه پیشرفت تحصیلی در آنها لازم است به عوامل مؤثر در جامعهپذیر شدن و انگیزش تحصیلی آنها توجه خاصی صورت گیرد. از اینرو، با گسترش استفاده از اینترنت و شبکههاي اجتماعی مجازي در بین افراد و بهویژه نوجوانان و جوانان، محققان بسیاري به پژوهش در زمینه تأثیر اینترنت و شبکههاي اجتماعی مجازي بر ویژگیهاي شخصیتی و متغیرهاي تحصیلی دانشآموزان پرداختهاند که به برخی از آنها اشاره میشود.
پژوهشی که با عنوان »بررسی میزان اعتیاد به اینترنت و رابطه آن با انگیزه تحصیلی و رشد اجتماعی دانشآموزان دوره متوسطه استان مازندران« انجام شد، حاکی از آن بود که با افزایش میزان اعتیاد به اینترنت، از میزان انگیزه تحصیلی و رشد اجتماعی دانشآموزان کاسته میشود .[12] نتایج پژوهشی که با هدف بررسی و مقایسه ساختار انگیزش در کاربران 15 تا 28 ساله معتاد به اینترنت و بهنجار در شهر تهران صورت گرفت، نشاندهنده تفاوت بین وضعیت ساختار انگیزش بین این دو گروه است؛ بهطوري که در حوزه میزان کنترل هدف، میزان سرخوردگی و تعهد به هدف، تفاوت به سود افراد بهنجار و در حوزه اهمیت هدف فرد براي اهداف دیگر او، این تفاوت به سود افراد معتاد به اینترنت است .[13] در تحقیق دیگري با عنوان »مقایسه افسردگی، انزواي اجتماعی و ارتباطات خانوادگی دانشآموزان دختر کاربر و غیرکاربر اینترنتی دبیرستانهاي تهران« بین گروه کاربران و غیرکاربران در سه متغیر افسردگی، انزواي اجتماعی و ارتباطات خانوادگی تفاوت معناداري بهدست نیامد، اما از میان کاربران اینترنتی - میانگین 10 ساعت یا بیشتر - و دانشآموزان غیرکاربر در سه متغیر ذکر شده تفاوت معناداري وجود داشت؛ بهطوري که میزان افسردگی و انزواي اجتماعی در کاربران اینترنتی بیشتر از کاربران غیراینترنتی و ارتباطات خانوادگی در کاربران غیراینترنتی مطلوبتر از کاربران اینترنتی بود .[14]
نتایج پژوهشی که با عنوان »رابطه اعتیاد به اینترنت با پیشرفت تحصیلی و ویژگیهاي شخصیتی فراگیران« انجام گرفت، نمایانگر همبستگی معنادار و منفی بین اعتیاد به اینترنت و پیشرفت تحصیلی آن ها بود. همچنین، بین اعتیاد به اینترنت با خردهمقیاسهاي روانرنجورخویی و موافق بودن رابطه مثبت و معنادار و بین اعتیاد به اینترنت و خردهمقیاس باوجدان بودن و برونگرایی رابطه منفی و معنادار بهدست آمده است .[15] در مطالعه پدیده استفاده اعتیادي از اینترنت در بین نوجوانان و جوانان 15 - تا 25 سال - شهر تهران، این نتیجه به دست آمد که استفاده اعتیادي از اینترنت در بین برخی از نوجوانان و جوانان با مسایلی مانند عدم مسئولیتپذیري اجتماعی، انزواي اجتماعی، فقدان حمایت اجتماعی، ناکارآمدي تحصیلی و کاري، ارتباط مستقیم و بااحساس خودارزشی ارتباط معکوس دارد .[16]
