بخشی از مقاله
چکیده
هدف از مطالعه حاضر بررسی رابطه بین تاب آوری، ابعاد سلامت روان با خودکارآمدی و شادکامی در بین دانش آموزان دختر تیزهوش دوره دوم متوسطه شهرستان آمل بود. روش این پژوهش توصیفی از نوع همبستگی بود و نمونه ای شامل 200 نفر از دانش آموزان تیزهوش با استفاده از روش تصادفی ساده و در دسترس انتخاب شدند. حجم نمونه با مراجعه به جدول مورگان تعیین گردید. دادهها نیز با استفاده از پرسشنامه های تاب آوری کونورودیودسون، پرسشنامه سلامت روانی کلدبرگ و هیلر، پرسشنامه خودکارآمدی و با استفاده از آزمون آماری همبستگی پیرسون و آزمون کولموگروف، اسمرنف و روش رگرسیون چندمتغیره تحلیل شد. یافته ها نشان داد که بین تاب آوری با شادکامی و همچنین خود کارآمدی رابطه معنی داری وجود دارد. مولفه های کارکرد اجتماعی، افسردگی و اضطراب به ترتیب در پیش بینی شاد کامی سهم دارند و مولفه کارکرد اجتماعی دارای بیشترین سهم است. مولفه اضطراب نیز در پیش بینی خودکارآمدی سهمی دارد. سایر مولفه ها سهمی نداشتند.
کلمات کلیدی: تاب آوری، سلامت روان، شادکامی، خودکارآمدی، دانش آموزان دختر تیزهوشان.
.1 مقدمه و بیان مسئله
امروزه ثروت اصلی و بزرگ جوامع منابع انسانی است که اصلی ترین سرمایه یک کشور محسوب می شود. همچنین دستگاه تعلیم و تربیت مسئولیت ایجاد ارزش افزوده و منابع انسانی را در فرایند آموزش و پرورش بر عهده دارد. تا با تبدیل جهل به دانایی ناتوانی به توانایی و تربیت انسان های وفادار به ارزش های انسانی- الهی بتواند جامعه هدف خود را به مراتبی از حیات طیبه برساند، لیکن نکته حائز اهمیت این است که در سرمایه بی بدیل منابع انسانی، افرادی با استعدادهای خاص و برتر وجود دارند که ضرورت دارد بنابر مسئولیت عدالت از یک سو و اشتیاق به پیشرفت از سوی دیگر این استعدادها کشف و شناسایی شده در زمینه پرورش و بکارگیری آنان فراهم شود - سویزی1، . - 1393
روش های شناسایی استعداد از قرن بیستم بر سنجش توانایی شناختی دانش آموزان تأکید می کردند چرا که تصور می شد یادگیری موفق را در حیطه یا زمینه یادگیری پیش بینی می کند اکنون اکثر روانشناسان در حالی که سودمندی اندازه گیری های توانایی شناختی را برای برآورد این توان بالقوه یادگیری رد نمی کنند، استعداد را به عنوان یک مفهوم متنوع تر می بینند و رشد خبرگان را به عواملی فراتر از توانایی شناختی برتر وابسته می دانند. - لوهمن2، 2009؛ به نقل از عابدی و منانی، - 1393پژوهشگران معتقدند که در ارزیابی ظرفیت های دانش آموزان علاوه بر توانایی های ذهنی و شناختی لازم است متغیرهای نظیر استعداد، انگیزه، شخصیت، رغبت، خودکارآمدی، ادراک و انعطاف پذیری نیز ارزیابی شوند.
استعدادهای درخشان و یا دانش آموزان تیزهوش دارای خصیصه های مشترک و در برخی موارد متفاوت هستند که در برنامه های آموزشی و تربیتی آنان باید مد نظر قرار گیرد. از جمله خصیصه های مثبت می توان از توانایی ذهنی و هوش بالا و حافظه قوی، استعداد تحصیلی و یا عملی در یک یا چند حوزه یادگیریتفکر خلاق و قوه تصور بالا، قدرت ایده پردازی و توانایی تعمیم بین مفاهیمی که ظاهراً ارتباط کمتری با یکدیگر دارند، علاقه به برقراری رابطه اجتماعی با دیگران و افراد بزرگتر از سن خود، استقلال طلبی و علاقه به فهم ماهیت انسان و جهان آفرینش سخت کوشی، قدرت ریسک پذیری، حساسیت بالا و بلوغ در قضاوت اشاره کرد. - کاظمی حقیقی، 1376 به نقل از معافی و رون - 1393 با این حال واقعیت آن است که دانش آموزان دارای استعدادهای درخشان همگی به لحاظ هوش، علایق، انگیزه، پشتکار،
توانایی کلامی سازگاری با موقعیت های اجتماعی، نظم و انضباط در یک سطح نیستند. تیزهوشان مانند سایر افراد عادی ممکن است که در زندگی دچار شکست شوند و حتی در مراحلی دچار عقب گرد شوند و علاقه خود را تغییر دهند. برعکس افرادی نیز ممکن است از زودهنگام خصیصه های تیزهوش از خود بروز دهند. در برخی از گزارشها از اضطراب، بی نظمی، کمرویی، غرور بی جا، ناسازگاری، کج رفتاری، پایین بودن انگیزه، زودرنجی و عصبانیت در بین دانش آموزان تیزهوش ارائه شده است. به همین دلیل این افراد نیازمند مشارکت در دوره مهارت های زندگی و یا مراجعه به مشاوران تحصیلی و روانی هستند.
لذا شناخت ویژگی های و تفاوت های موجود در استعدادهای برتر را می توان از مهم ترین وظایف نهاد تعلیم و تربیت ذکر نمود. همچنین شناسایی ظرفیت ها و توانمندیهای بالقوه افراد و فراهم نمودن شرایط و امکانات متناسب با استعدادها از الویت های نظام آموزشی به شمار می رود.بنابراین این پژوهش در پی شناخت و شناسایی چهار مؤلفه مهم و اساسی در بین این گروه از دانش آموزان می باشد تا با این شناخت و آگاهی از ویژگی های سلامت روانی، شادکامی، تاب آوری و خودکارآمدی تحصیلی در آنها و تعیین میزان رابطه بین این مؤلفه ها با یکدیگر در این دانش آموزان بتوان توصیه هایی را به برنامه ریزان آموزشی، تربیتی و مشاوره ای را ارائه نمود.
شناخت ویژگی ها و ایجاد فرصت رشد برای استعدادهای برتر براساس تفاوت های فردی آنان از مهم ترین وظایف نهاد تعلیم و تربیت و خصوصاً برنامه های مشاوره ای محسوب می شود. اختلاف سطح توانایی ها، نیازها، مراحل رشدی و علاقه های فراگیران موجب می شود تا آموزش براساس همان سطوح تفاوت ها برپا گردد. رشد و پرورش جنبه های گوناگون شخصیت و در کل اساسی آموزش به شمار می رود. بنابراین شناسایی ظرفیت ها و توانمندی های بالقوه افراد و فراهم نمودن شرایط وامکانات متناسب با استعدادها از اولویت های نظام آموزشی به شمار می رود.سلامت روان مفهومی چندبعدی است که علاوه بر فقدان بیماری و ناتوانایی، سایر ابعاد زندگی و ویژگی ها از جمله شادکامی، تاب آوری و خودکارآمدی و... را در برمی گیرد.
الگوهای جدید سلامت به طور عمده بر ویژگی های منفی تأکید دارند و ابزارهایی که برای اندازه گیری سلامت به کار می برند عموماً با مشکلات بدنی، مشکلات روانی و مشکلات اجتماعی سر و کار دارند.سلامت روان یکی از مقوله های مهم در مباحث روانشناسی و روانپزشکی است که هر ساله حجم زیادی از تحقیقات را به خود اختصاص می دهد و عوامل مؤثر بر آن همواره مورد توجه روانشناسان بوده است.سازمان بهداشت جهانی ضمن توجه دادن مسئولان کشورها به تأمین سلامتی جسمی، روانی و اجتماعی افراد جامعه همواره به این نکته تأکید دارد که هیچ یک از این سه بعد بر دیگری برتری ندارد.
طبق برآوردها این سازمان میزان شیوع اختلالات روانی در کشورهای مختلف صنعتی رو به افزایش است این در حالی است که در برنامه ریزی های توسعه اجتماعی و اقتصادی پایین ترین اولویت به آنها داده می شود بدون شک سلامت جسمانی و روانی افراد جامعه اهمیت بسزایی داشته و یکی از مسائل مهم جهان امروز است و تأمین سلامتی اقشار جامعه یکی از مسائل اساسی هر کشوری است که باید آن را از سه بعد جسمی، روانی و اجتماعی مدنظر قرار داد. - متقی، - 1394تاب آوری به عنوان یکی از سازه های اصلی در رویکردهای روانشناختی طی دهه اخیر جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. گارمزی و ماستن - 1991 - تاب آوری را یک فرایند توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت آمیز با شرایط تهدیدکننده محیطی تعریف نموده اند که نقش مهمی در مقابله با تنیدگی ها و تهدیدهای زندگی و آثار نامطلوب آن دارد به بیان دیگر تاب آوری، توانایی سازگاری سطح کنترل برحسب شرایط محیطی است - پورسردار و همکاران، . - 1391
کامپفر باور داشت که تاب آوری، بازگشت به تعادل اولیه رسیدن به تعادل سطح بالاتر - در شرایط تهدیدکننده - است و از این رو سازگاری موفق در زندگی را فراهم می کند. در عین حال کامپفر به این نکته اشاره می نماید که سازگاری مثبت با زندگی هم می تواند پیامد تاب آوری به شمار رود و هم به عنوان پیش آیند، سطح بالاتری از تاب آوری را سبب شود. وی این مسئله را ناشی از پیچیدگی تعریف و نکاه فرایندی به تاب آوری می داند. - مرتضوی، - 1394 فردریکسون - 2002 - 1 معتقد است که عواطف منفی همچون اضطراب یا خشم سبب می شوند ذهن فرد فقط به تولید واکنشدفاعی در برابر موضوعات ایجادکننده ی این عواطف منفی محدود شود در صورتی که عواطف مثبت سبب می شوند که ذهن فرد بر روی محرک ها باز باشد و این مسئله به نوبه خود فرصت هایی را برای توجه گسترده تر به محیط ایجاد کرده و درنتیجه خلاقیت فرد را بیشتر کرده و موجب شادکامی می شود.
یکی از عوامل مهم در ارتباط با سلامتی روان شادکامی است. در حقیقت با افزایش شادکامی نه تنها سلامت روان افزایش می یابد بلکه زندگی شیرین تر شده و بستر مساعدتری برای رشد و شکوفایی و توانایی افراد در زمینه های مختلف از جمله روابط بین فردی مؤثر و کارآ فراهم می گردد. این یافته ها داده های واضح و روشنی را برای رابطه بین سلامت روان و شادکامی عنوان می کند. - عناصری، - 1386 فیست2 و همکاران - 1995 - نشان داده اند که رابطه سلامت و شادکامی امری دووجهی است و اگر سلامت به شادکامی میافزاید، شادکامی و شادمانی فراهم شده نیز سیستم ایمنی بدن را فعال ساخته و تحت تأثیر فرایندهای شناختی به ابعاد سلامتی می افزاید.
دوره نوجوانی دوره ای از چرخه تحول است که در خلال آن باورهای خودکارآمدی بر پیامدهای روانشناختی تأثیرگذار ومهم است، چه این دوره افراد با چالش های جدید مواجه می شوند و چگونگی کنار آمدن و سازگاری با این چالشها تا حدی تحت تأثیر باورهای خودکارآمدی فرد است نیروی محرکه و پویای جامعه را همین قشر تشکیل می دهند و بنابراین بایستی به مسئله سلامت روان نوجوانان اهمیتی بیش از گذشته داده شود. - نجفی، - 1386 از دیدگاه بندورا خودکارآمدی توانایی فرد در انجام یک عمل خاص در کنار آمدن با یک موقعیت ویژه است. به عبارتیخودکارآمدی به قضاوت های افراد در رابطه با توانایی های شان برای به ثمر رساندن سطوح طراحی شده عملکرد اطلاق می شود..باورهای خودکارآمدی بر طرز تفکر افراد، چگونگی رویارویی با مشکلات، سلامت روان، تصمیم گیری، مقابله با استرس و افسردگی، انتخاب اهداف و دسترسی به آنها تأثیر می گذارد.
نظام باورها از طرفی در بهبود رفتار، سلامتی و رضایتمندی از زندگی نقش دارد و از طرف دیگر بسیاری از مسایل و مشکلات افراد ناشی از این باورها است.با مرور موضوع این پژوهش مشخص می شود که چهار مؤلفه مهم و تأثیرگذار یعنی تاب آوری، سلامت روان، شادکامی و خودکارآمدی تحصیلی در دانش آموزان تیرهوش قرار است. مورد بررسی قرار گیرد و از آنجا که این مؤلفه ها شناخت و تعیین میزان و درجه هر یک از آنها و در ارتباط با یکدیگر می تواند هم به خود دانش آموزان در انتخاب مسیر صحیح و هم به مسئولان جهت برنامه ریزی های مشاوره ای و آینده نگرانه برای این دانش آموزان بسیار زیادی یاری نماید لذا بررسی این موضوعات در این گروه از دانش آموزان موضوع اصلی این پژوهش بود. و سؤال اصلی این پژوهش این است که بین تاب آوری و سلامت روان با شادکامی و خودکارآمدی تحصیلی دانش آموزان تیزهوش چه رابطه ای وجود دارد؟
