بخشی از مقاله
چکیده
از دیرباز دو بعدی بودن انسان مورد توجه و تایید اهل علم بوده است و بالطبع همانگونه که بفکر تدابیری برای ارتقاء سلامت جسم بوده اند نظر آنها به سمت بعد معنوی جلب شده و عوامل موثر در سلامت آن را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده اند. تا آنجا که دریافته اند که سلامتی بدون معنویت دارای کمبود اساسی است. هدف اصلی این پژوهش، بررسی تاثیر موجودات عالم پیرامون انسان بر سلامت جسمس و معنوی او در آموزه های دین مبین اسلام است که با روش توصیفی تحلیلی و با مراجعه به منبع ارزشمند صحیفه سجادیه به استخراج این موارد پرداخته شده است. یافته های تحقیق نشان می دهند که دین اسلام در ارتقای سلامتی پیروان خود نقش اساسی داشته و رابطه محکمی بین محیط پیرامون حتی خود انسان و سلامت جسمی و روانی وجود دارد. موضوع تحقیق مضامین بسیار زیبا و سازنده چند دعای صحیفه سجادیه است که طی آن نشان داده شده است پروردگار عالم سازنده بدن انسان و روح او و ترکیب کننده این دو است. بنابراین تنها او می تواند نسخه سلامت جامع را تجویز کند. دعای طلب خوهای نیک، دعای طلب عافیت و دعا به هنگام بیماری، اندوه و گرفتاری بیان کننده دستورالعمل کامل برای دستیابی به نقشه سلامت جسمی و روانی می باشد و در ورای دعا برای جسم آنچه بهره اصلی را می برد روح و روان انسان است.
کلید واژگان: صحیفه سجادیه، کائنات، سلامت، سبک زندگی، سلامت معنوی.
-1مقدّمه
تحقیقات گسترده در طول اعصار و در تمام زمینه های مربوط به بشر نشان داده است که تعریف سلامت، دارای نقیصه ای بزرگ بوده و تأکید بیش از حد بر جنبه های مادی آن، موجب غفلت از بُعد بسیار مهم و اساسی دیگر آن، یعنی بُعد روحانی و معنوی سلامت، شده است. بُعد معنوی و روحانی بهداشت، به اعتقاد فرد، به وجود نیروهای معنوی و طبیعت خاص و روش عملکرد این نیروها بستگی دارد - آیت اللهی، 1370، ص. - 80 معنویت در الهیات اسلامی، گوهر اصلی دین داری است و صرف تقید و عمل به احکام شریعت یا تقید به اعمال اخلاقی نیست و عبارت است از معرفت و ایمان به غیب و تبیین توحیدی از نظام هستی و مبتنی ساختن اعمال جوارحی و جوانبی بر همین پایه و بنیان؛ این معنویت زیربنای عبادات و اخلاقیات است. براساس معرفت اسلامی، معنویت زیرساخت و پایه سلامتی جسم و روح است و ساحت اصلی و زیربنای اصلی معنویت را باید در باطن خود انسان جست وجو کرد - محقق داماد، 1389، ص . - 62
ضرورت بحث سلامت معنوی هنگامی خود را نشان می دهد که مشاهده می گردد بسیاری از بیماری های روانی و حتی مشکلات جسمی و بدنی از نبود معنویت و سلامت معنوی حاصل می شود؛به عبارت دیگر، یکی از زمینه های عمده بیماری ها و مشکلات روانی و عوارض جسمی و اجتماعی آن، احساس پوچی و بیهودگی است؛ و این احساس، ناشی از فقدان بعد معنوی سلامت در افراد می باشد. هدفدار بودن زندگی، پایبندی اخلاقی، تعاون، داشتن حُسن ظن و توجه بیشتر به مسائل معنوی زندگی، باعث کاهش اضطراب، تزلزل روحی و عوارض ناشی از آنها می شود. ازاین رو، تقویت جنبه معنوی به سلامت جسم و روح افراد و در نهایت، سلامت جامعه بزرگ بشری کمک بسزایی خواهد کرد. به دلیل اینکه تأمین سلامت، حفظ و ارتقای آن مقدمه ای لازم برای حفظ حیات، شکوفایی عمر و بهره گیری شایسته از زندگانی است، ازاین رو، در آیین حیات بخش اسلام، این موضوع از اهمیت خاصی برخوردار است و وقتی فلسفه زندگی از دیدگاه اسلام در حرکت تکاملی خلاصه شود، انسانی که در این مسیر حرکت می نماید، از معیار آرمانی سلامت فکر برخوردار است و به هر مقدار که از این مسیر فاصله داشته باشد، از سلامت روانی و معنوی دور است - میردریکوندی، 1386، ص 63. - 64
بی تردید، آموزه های دینی تأثیر مهمی در تعریف سلامت روانی و راه های نیل به آن دارد و در واقع، یکی از اهداف مهم ادیان الهی، تأمین سلامت روانی انسان هاست - سالاری فر و همکاران، . - 1390 در این زمینه، هدف این مقاله نیز بررسی میزان تاثیر کائنات در سلامت معنوی انسان از منبع ارزشمند اسلامی یعنی صحیفه سجادیه با استفاده از روش توصیفی تحلیلی است. صحیفه سجادیه ، کتاب زندگی است که از مرز زمان و مکان فراتر رفته و هر روز طراوت و تازگی بیشتری می یابد. تمام موضوعات حیات سالم در این اثر جاویدان که از زبان انسان کامل معصوم، امام سجاد علیه السلام، صادر شده با انسجام، زیبایی، ژرف نگری و جامعیت مطرح گردیده و از دیرباز مورد توجه بوده است. بزرگان علمی شیعی از این کتاب به عنوان زبور آل محمد صلی االله علیه و آله یاد کرده اند.
به عبارت دیگر، صحیفه سجادیه کتاب دعایی است که تنها دعا و نیایش و تضرع نیست، بلکه وجود مبارک امام سجاد علیه السلام مبانی بسیار مهم کلامی، فلسفی، عرفانی، اجتماعی، تربیتی و اخلاقی را در قالب دعا بیان فرموده اند - انصاریان، 1389، ج 5، ص . - 1 صحیفه کامله سجادیه نمونه کامل قرآن صاعد است و از بزرگترین مناجات های عرفانی در خلوتگاه انس است که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است. کتابی است الهی که از سرچشمه نور االله نشات گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم الشان را به اصحاب خلوت الهی می آموزد. این کتاب مقدس همانند قرآن کریم سفره الهی است که در آن همه گونه نعمت موجود است و هر کس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می کند. این کتاب معارف غیبی را در بر دارد که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و مافوق آن حاصل می شود که در ذهن ما نیاید و دست طلب کاران از حقایق آن کوتاه است. - امام خمینی، صحیفه امام، ج 21، ص - 209 سلامت معنوی و تاثیر آن در سبک زندگی از موضوعات مهم زندگی است که به ویژه در صحیفه سجادیه و در فرایند تبیین قوانین حیات و سنن الهی در فقرات مختلف ادعیه و در موقعیت های گوناگون آن مطرح شده است. با توجه به دعای بررسی شده سلامت و بیماری از نعمت های خداوند است که او را بسوی کمال سوق می دهد.
-2 مفهوم شناسی
-1-2 سلامت
سلامت، مصدر است به معنی سالم بودن. به ادراک، رفتار و پدیده ای، سالم می گویند که کار خود را متناسب با آنچه برای او ایجاد شده است، به خوبی انجام دهد؛ ازاین رو، جسمی سالم است که مجموعه اعضا و جوارح آن به خوبی کار کنند و تمامی امور همچون جذب و دفع را بدون مشکل انجام دهند و انسانی سالم است که همه ابعاد جسمی، روحی و ذهنی آن در مسیر تعالی انسان و نشاط و رفاه او قرار گیرد و به تعبیر دیگر، بتواند رفاه و نشاط او را تأمین کند - ابوالقاسمی، 1391، ص . - 46 معمولاً کسی را که بیماری جسمی نداشته باشد، سالم می نامند؛ درحالی که شخص سالم کسی است که از سلامت روح نیز برخوردار بوده و از نظر اجتماعی در آسایش باشد؛ زیرا پژوهش های علمی نشان داده است که ممکن است ریشه و علت بسیاری از ناتوانی های جسمی، نابسامانی های فکری و عاطفی باشد - نیل فروشان و همکاران، 1363، ص. - 24 در فرهنگ اصطلاحات نیز آمده است که سلامت عبارت است از آمادگی و رفاه جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی که افراد از آن لذت ببرند. بنابراین، سلامت تنها عدم بیماری نیست، بلکه چند بعدی می باشد. سلامتی، کیفیتی از زندگانی است که تعریف آن مشکل و اندازه گیری واقعی آن تقریبا غیرممکن است - باباپور و همکاران، 3821، ص4 - .
-2-2 معنویت
معنویت، بیانگر اندازه شناخت انسان از ماهیت معنوی خودش است و اجازه می دهد که این ماهیت را به واسطه روان در رفتار و زندگی دنیوی متجلی سازد - فونتانا، 1385، ص . - 37 امام خمینی قدس سره نیز معنویت را مجموعه صفات و اعمالی می داند که شور و جاذبه قوی و شدید و در عین حال منطقی و صحیح را در انسان به وجود می آورد تا او را در سیر به سوی خدای یگانه و محبوب عالم به طور اعجاب آوری پیش ببرد - موسوی خمینی، 1373، ص . - 7 معنویت را از دو جنبه می توان نگاه کرد؛ یکی از نگاه عمومی و جهانی، که در این صورت، معنویت شامل هدفمندی در زندگی، تجربه ارتقا و تعالی، نمود اجتماعی و پایبندی به بایسته های تعریف شده اخلاقی می باشد؛ و دیگری از دیدگاه مکاتب الهی، که در این صورت، معنویت شامل مواردی همچون خداشناسی، خداجویی و خدامحوری و مواردی از این قبیل است - اصفهانی، 1389، ص . - 43
-3-2 سلامت معنوی
سلامت معنوی عبارت است از برخورداری از حس پذیرش، احساسات مثبت، اخلاق، و حس ارتباط متقابل مثبت با یک قدرت حاکم و برتر قدسی، دیگران و خود که طی یک فرایند پویا و هماهنگ شناختی، عاطفی، کنشی و پیامدی شخصی حاصل می آید . هرچند از طرح موضوع سلامت معنوی بیش از پنج دهه می گذرد، ولی همچنان ابعاد این رکنِ بسیار بااهمیت، ناشناخته باقی مانده است؛ به همین دلیل، هر کس با توجه به جهان بینی خود سعی کرده است تعریفی ارائه دهد و مؤلفه های آن را بیان کند؛ ولی تاکنون اتفاق نظری پدید نیامده است .شاید بتوان گفت دلیل اصلی عدم توافق، مربوط به وجود دیدگاه های متنوعی باشد که در باب واژه سلامت و واژه های معنوی و معنویت وجود دارد - ابوالقاسمی، 1391، ص 46. - 57
-4-2کائنات
