بخشی از مقاله
چکیده:
تحلیل و بررسی انگاره ي زهد در سروده هاي حافظ نشان دهنده ي آن است که این شاعر توانا و سترگ هم زهد ستیز بوده است و هم زهد گرا. سنجش و ارزیابی زهد انگاري حافظ با آموزه هاي صحیفه بیانگر این است که زهد در معناي کناره گیري از دنیا و دل نبستن به زینت هاي آن در اشعار حافظ با چهارچوب نظريصحیفه در این باره سازگار بوده و هیچ گونه منافاتی ندارد. حافظ تنها با واژه ي زهد و کسانی که از زهد تنها به ظاهر و نام آن بسنده می کنند در ستیز بوده و به هیچ وجه با زهد به معناي حقیقی اش در مبارزه نبوده است.
پیشگفتار تمسک به میزان ومعیار ، همیشه یکی از مسائل مهم در بررسی یک اثر ادبی است. تفاوت در معیار بررسی یک اثر ، ایجاد نقد ها و مکاتب گوناگون ادبی را به دنبال دارد. گاه یک پژوهشگر ادبیات ، اثري را تنها از جهت تاثیر و تاثرش نسبت به اجتماع می کاود و گام در عرصه ي نقد جامعه شناختی می نهد. گاه نیز در اثر به دنبال رد پاي شخصیت آفریننده ِ آن می گردد و ترجیح می دهد از نقد روانشناختی بهره بگیرد. پژوهشگري نیز ممکن است از دیدگاهی دیگر و با معیار هاي دیگر به داوري یک اثر بپردازد. چهارچوب باورهاي اسلامی و آموزه هاي آن می تواند در تشخیص درستی یا نادرستی مفاهیم یک اثر هنري راهگشا باشد. آموزه هایی که از طریق وحی و از سرچشمه ي لایزال الهی در اختیار ما گذاشته شده است.
این چهارچوب به جهت اتصال به سرچشمه ي وحی از هرگونه خطا و لغزشی بري است و به همین سبب معیاري کامل به حساب می آید. سنجش آثار ادبی و هنري با معیارهاي اسلامی می تواند به عنوان یکی از کامل ترین عرصه هاي نقد ادبی به کار آید. حافظ در مجموعه ي غزلیات خود ، به داوري پیرامون مسائل گوناگونی پرداخته که در روزگار خود با آن ها روبرو بوده است. زهد ، یکی از این موارد است. او تحت تاثیر تلقی اجتماع از زهد و رفتار انسان هاي هم روزگارش در قبال آن و با توجه به جهان بینی اش ، موضع گیري ویژه اي در برابر زهد دارد.
سنجش درستی یا نادرستی موضع گیري حافظ در برابر زهد چه منفی - زهد ستیزي - و چه مثبت - زهدگریزي - می تواند پرسش اصلی ما در این پژوهش باشد. صحیفه ي سجادیه و چهارچوب نظري امام سجاد پیرامون زهد معیار ما در این سنجش خواهد بود.چرا که امام سجاد - ع - به عنوان قرآن ناطق نمونه ي عملی آموزه هاي دینی به حساب می آیند و صحیفه اي که از زبان قرآن ناطق به ثبت رسیده است، بی تردید از آیات قرآنی سرچشمه یافته است. به همین سبب در آغاز با مشخص کردن معناي لغوي و اصطلاحی زهد و سپس ترسیم چهارچوب نظري صحیفه در مورد زهد، به بحث پیرامون موضع حافظ در قبال زهد خواهیم پرداخت. در پایان نیز به سنجش این موضع گیري حافظ در ترازوي صحیفه خواهیم پرداخت. شایان یاد آوري است که در این پژوهش از دیوان حافظ چاپ دکتر قاسم غنی و قزوینی بهره بردیم.
معناي لغوي زهد
تمامی فرهنگ هاي واژگانی و قاموس هاي زبان عربی ، زهد را دوري جستن و کناره گیري کردن از چیزي دانسته اند. تاج العروس زهد فیه و عنه را در معناي منع ضبط کرده است.در المنجد - زهد یزهد فی الشی - از آن چیز دوري جستن و کناره گیري کردن معنا شده است. لسان العرب ، زهد را ضد رغبت و حرص می داند. المعجم الوسیط ، زهد فیه و عنه را مترادف اعرض عنه و ترکه لاحتقاره دانسته است.
بر پایه ي جستجو در فرهنک هاي نام برده می توان اینگونه بیان داشت که زهد در لغت به معناي ترك کردن و ئوري جستن از چیزي است. این دوري جستن نیز گاه از روي بی میلی و گاه به سبب کوچک شمردن و بی اعتنایی به چیزي است.
