بخشی از مقاله
چکیده
متون دینی، متون ویژهای هستند که هدف اصلی آنها، تربیت پرورش روح و هدایت است و در عین حال که بر عنصر عقالنیت تکیه میکنند و از ساختارهای زبانی و هنری گوناگونی بهره میگیرند تا فهم برخی از مفاهیم معنوی و ذهنی که دریافت آن برای مخاطب دشوار و دیریاب است، آسان شود.
یکی از این روشها که در ادب و هنر معاصر از آن با عنوان «تجسیم» میشود، آن است که به امور معنوی و غیرمادی صورت جسمانی بخشیده شود. به عبارت دیگر، تجسیم یعنی امور معنوی را به صورت مادی و محسوس و ملموس شناساندن و لباس مادی بر اندام آنها پوشانیدن است.
کاربرد فن تجسیم که غالباً بر پایه تشبیه و استعاره بنا نهاده شده است در صحیفه سجادیه از بسامد بالیی برخوردار است.
این پژوهش بر آن است تا جایگاه این فن در تبیین اندیشههای آسمانی امام سجاد را در صحیفه سجادیه مورد کاوش قرار دهد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی تحلیلی است و مطالعاتی که در این باره انجام شده حاکی از آن است که کاربرد تجسیم در صحیفه سجادیه ازآنرو صورت گرفته است که مفاهیم انتزاعی و حالت روانی در این اثر عرفانی و اخلاقی در پیش چشم خواننده به تصویر کشیده شود و برای او محسوس و ملموس جلوه داده شود.
مقدمه
نخستین عنصری که هنگام بررسی هر متن، توجهات را به خود معطوف میسازد، زبان آن متن است. زبان متون دینی زبان ویژهای است که عاوه بر تأکید بر عقلانیت، از بسیاری از سازوکارهای متون ادبی و هنری همچون مجاز، تشبیه، تمثیل، کنایه و غیره بهره میگیرد تا احساس و هیجانات مخاطب را برانگیزد و از این طریق بر وجدان و ضمیر ناخودآگاه او تأثیر گذارد.
عموماً در متون دینی از بسیاری از مسائل ماورایی و عقلانی سخن به میان میرود که اگر با منطق عادی بیان شود شاید در وهله اول، درک آنها برای بسیاری از مخاطبان مشکل و گاه غیرقابل قبول باشد، اما این متون غالباً برای رفع مشکل فهم متن و نیز برای آنکه عقل و احساسات مخاطب را همزمان به خود جلب نمایند، مفاهیم انتزاعی و عقلنی را به شکل ملموس و عینی به تصویر میکشند.
یکی از فنون ادبی و هنری که نقش بارزی در تصویر مفاهیم مجرد و عقلنی دارد، تجسیم است. در حقیقت میتوان گفت تجسیم نقاشی زبانی است، یعنی سخن را تا حد تصویر اعتا میدهد: همسخن است و هم نقاشی؛ سخن است و دارای مفهومی و احیاناً پیامی. نقاشی است؛ چون میتواند مفهوم پیام را به زیبایی به مخاطب بنمایاند.
مثلا اگر بگوییم گناه انسانها در این دنیا سبب رنج و زحمت خودشان در قیامت میشود، تنها مفهومی را به ذهن مخاطب انتقال دادهایم، اما وقتی این تعبیر قرآنی «وَُهمْ یحِْمُلونََْأوزارَُهمَْعلیظُُهورِِهمْ - سوره انعام، آیه .31 - قرائت میکنیم، صورت تصویری کسی را پیش روی او مجسم ساختهایم که با رنج و زحمت فراوان بارهای سنگینی را به دوش میکشد و بدینسان با فن تجسیم تصویر همان مفهوم را به او نشان دادهایم. بدیهی است که این نوع سخن گفتن با بلغت و زیبایی خاصی همراه است که در اقناع مخاطب و برانگیختن شور و شعور او نقش بسزایی دارد.
از آنجا که امام سجاد با خلق دعاهای صحیفه سجادیه، در پی هدایت جامعه و ترویج مفاهیم دینی- اخلقی در آن بود، از این فن به عنوان یکی از سازوکارهای کارآمد در تبیین مفاهیم تربیتی و تصویر نمودن معانی مجرد و انتزاعیِ دینی بسیار بهره برده است؛ بنابراین میطلبد تا با انجام پژوهشهایی، زیباییها و نقش این عنصر بدیع را در جهت بیان مفاهیم مجرد و انتزاعی در صحیفه سجادیه آشکار کرد. این امر ما را بر آن داشت تا برخی از شواهد این عنصر ادبی را در صحیفه سجادیه مورد بحث و بررسی قرار دهیم.
سؤاالتی که در این جستار پیش رو داریم و درصدد یافتن پاسخی برای آنها هستیم عبارتند از:
تجسیم چیست و مؤلفه هایی که سبب خلق این اسلوب هنری میشوند، کدامند؟
انگیزه امام سجاد از کاربرد فن تجسیم در صحیفه سجادیه چیست؟ فرضیههایی که در پاسخ به این سؤاالت مدنظر ماست، عبارتند از:
تجسیم به معنی صورت جسمانی دادن به امور معنوی و به صورت محسوس و ملموس نشان دادن آنهاست. این فن عموماً بر پایه تشبیه امور معنوی به حسی و استعارات اینچنین بنا میشود.
امام سجاد در از موارد زیادی، بسیاری از مفاهیم مجرد و ذهنی را به جهت تقریب به ذهن خواننده، در قالب امور محسوس و عینی ارائه داده است تا این مفاهیم به راحتی در ذهن مخاطب نقش ببندد.
