بخشی از مقاله
چکیده
امروزه شهرها با توجه به رشد جمعیت با مشکلات زیادي همچون فقر شهري، حاشیه نشینی، آلودگیهاي محیط شهري، بیکاري،...روبرو هستند، از طرف دیگر طرحهاي شهري نیز به دلایل گوناگون ساختاري قادر به حل این مشکلات نمیباشند، و با توجه به مشکلات لاینحل موجود متخصصین شهري به سمت طرحهاي راهبردي و استراتژیک سوق پیداکردهاند. بسیاري از شهرهاي جهان در حال توسعه، عملکردي بسایر ضعیفتر از ظرفیت بالقوهٔ خود دارند. این در نتیجه از دست دادن جمعیتشان و به کار گیري توسعه غیر منطقی براي منطقهشان داراي عملکرد ضعیفی هستند برنامههاي موجود شهري که در قالب تهیه طرحهاي جامع و تفصیلی مطرح هستند چون بیشتر کالبدي، ایستا و سنتی بوده و در تدوین انها ابعاد اجتماعی اقتصادي و مدیریتی لحاظ شده است، پاسخگوي نیازهاي فعلی شهر نیستند و چون در عمل غیر قابل انعطاف، طولانی مدت و در نهایت قابلیت اجرایی ندارند میزان تحقق اهداف پیش بینی شده آنها بسیار ناچیز هست.
لذا گذر از برنامههاي جامع شهري به سمت برنامه ریزي استراتژیک با توجه به خاصیت ترکیبی، انعطاف پذیر بودن و پویایی آن در جهت حل مسائل و مشکلات و سازگاري آن با تحولات آینده ضروري است. برنامه ریزي استراتژیک میتواند ابزار کلیدي در رؤیا رویی با معضلات شهري و دستیابی به آینده بهتر - اقتصادي، اجتماعی، محیطی و.. - محسوب گردد. در برنامه ریزي استراتژیکاصولاً براساس رویکرد سیستمی اهداف و مقاصد طرحهاي توسعه و عمران با توجه به نیازهاي واقعی شهرشهروندان امکانت و محدودیتهاي توسعه و عمران و اثرات درونی و بیرونی آنها در بلند ومدت تعیین میگردد.
تدوین استراتژي مناسب براي توانمندسازي محله حاشیهنشین پهرآباد شهرستان مراغه در ارتباط با شاخصهاي کالبدي-زیست محیطی، اجتماعی-فرهنگی، اقتصادي و مدیریت شهري براي برقراري عدالت اجتماعی در بین ساکنین شهر مراغه هدفی است که مقاله حاضر به دنبال آن میباشد. در این پژوهش سعی شد در چارچوب برنامهریزي استراتژیک، عوامل قوت، ضعف، فرصت و تهدیدات محلات شناسایی و با تحلیل آن در قالب تکنیک SWOT، مناسبترین استراتژي براي، توأم با برنامههاي اقدامی توانمندسازي معرفی گردد. روش مطالعه، توصیفی و تحلیلی بوده و اطلاعات موردنیاز با استفاده از پرسشنامه از 80 خانوارانجام گرفت. تشکیل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی تأثیرگذار بر توانمندسازي محلات و تحلیل آنها در تکنیک SWOT، نشان داد که شاخصهاي اجتماعی-فرهنگی مهمترین عامل در توانمندسازي محلات میباشد.
واژههاي کلیدي: سکونتگاه غیررسمی، توانمند سازي، برنامه ریزي استراتژیک، مدل سوات
مقدمه
رشد سریع و فزاینده شهرنشینی بعد از جنگ جهانی دوم در اغلب کشورهاي جهان بویژه کشورهاي جهان سوم، مشکلات متعددي را براي بشر بوجود آورده است. پدیده اسکان غیررسمی و ساختارهاي نامطلوب آن یکی از مشکلات مهم شهرنشینی عصر حاضر میباشد، این پدیده به اشکال مختلف در گوشه و کنار شهرها، حتی در بخش مرکزي شهرهابه صورت مجتمعهایی در قالب محلههایی با عناوین زاغه، آلونک نشینی، حاشیه نشینی، سکونتگاههاي خودرو و سکونتگاههاي نابسامان، سکونت گاههاي برنامه ریزي نشده، و...از آن نام میبرند، مشاهده میشود. در اغلب کشورهاي در حال توسعه این پدیده به شکل حادتر از سایر کشورهاي جهان مشاهده میشود.
متاسفانه این پدیده به سرعت در حال رشد و گسترش است و مشکلات اجتماعی، اقتصادي، فرهنگی، امنیتی و زیست محیطی فراوانی را در اغلب شهرها بویژه شهرهاي بزرگ ایران به وجود آورده است. شهر مراغه نیز همانند دیگر شهرهاي رو به رشد ایران از این قاعده مستثنی نبوده است. بررسیهاي مقدماتی نشانگر آن است که محلات متعددي با ویژگیهاي تقرباًی مشابه به صورت پراکنده در سطح و حاشیه شهر مراغه از مشکلات ناشی از اسکان غیررسمی رنج میبرند. این محلات که تحت تأثیر عوامل متعددي قرار دارند در نتیجه نابسامانیهاي مختلفی را به وجود آوردهاند که، به شکل ناهماهنگ با مجموعه شهر مراغه در حال رشد و گسترش است.
به نظر میرسد ویژگیهاي اقتصادي-اجتماعی و کالبدي ساکنان سکونتگاهاي غیررسمی با ساکنان رسمی شهر مراغه تفاوت اساسی داشته، لذا تحقیق حاضر در پی آن است که با دستیابی به عوامل تأثیر گذار در اسکان غیررسمی شهر مراغه به ارائه راهکارهایی جهت رهایی از این معضل ودر نهایت بهبود روند آن و توانمند سازي اسکان غیررسمی با توجه به توانهاي محیطی، اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی بپردازداین مورد از جمله نکاتی هستند که دستیابی به اهداف زیر را مد نظر قرار میدهند:
-1 افزایش توان اقتصادي ساکنان محلی از طریق بالا بردن مهارت آنها -2 بهبود شرایط اجتماعی و فرهنگی ساکنان از طریق ایجاد مراکز فرهنگی و هنري و تفریحی و ایجاد زمینه برايمشارکت در زمینه فعالیتهاي گروهی و ارتقاي فرهنگ شهروندي -3 ارتقاي کیفیت محیط زیست با استفاده از تأمین زیرساختها و دور کردن صنایع آلاینده به طور کلی مقاله حاضر با تحلیل عوامل دونی - قوت و ضعف - و عوامل بیرونی - فرصتها و تهدیدها - شاخصهاي کالبدي-زیست محیطی، اجتماعی –فرهنگی، اقتصادي محلات در قالب تکنیک سوات به دنبال ارائه پاسخ به این سؤال هست که کدام استراتژي براي توانمند سازي محله پهرآباد شهرستان مراغه مناسبتر است.
سؤالات
-1 مهمترین عوامل در شکل گیري اسکانهاي غیر رسمی منطقه پهرآباد مراغه کدام موارد هستند؟
-2 براساس برنامه ریزي استراتژیک چه راهکاري براي ساماندهی و توانمندسازي اسکانهاي غیررسمی منطقه پهرآباد مراغه مناسب میباشد.
روش تحقیق
با توجه به ماهیت موضوع، روش مورد استفاده در این پژوهش، روش توصیفی –تحلیلی است. شیوه جمع آوري اطلاعات بصورت اسنادي و مطالعات میدانی بوده است.. بدین ترتیب براي مشخص شدن ویژگیهاي اجتماعی، اقتصادي، کالبدي منطقه مورد مطالعه اسناد کتابخانهاي، و براي کشف دلایل شکل گیري اسکانهاي غیررسمی و نحوه اقدام بر روي آنها از شیوه مطالعات میدانی و توزیع پرسشنامه مابین ساکنان استفاده گردید. همچنین براي مشخص شدن نحوه رویکرد و راهبرد ساماندهی از مدل مدل سوات - SWOT - شده است.
معرفی محدوده مورد مطالعه
شهر مراغه به وسعت تقریبی 2647 هکتار در امتداد رودخانه صوفی چاي و در دامنههاي جنوبی کوه سهند واقع شده است. این شهر در گوشه شمال غربی کشور در 37 22 تا 37 25 عرض شمالی و در 46 12 تا 46 17 طول جغرافیایی واقع شده است. شهر مراغه مرکز شهرستان مراغه و یکی از 19 شهرستان استان آذربایجان شرقی به شمار میرود. شهرستان مراغه در مسیر راه آهن تهران – تبریز واقع شده و گسترش جغرافیایی آن از شمال به جنوب است. این شهرستان از شمال به شهرستان تبریز و از جنوب به استان آذربایجان غربی محدود میگردد. از شرق شهرستانهاي بستان آباد، هشترود و چاراویماق آن را محدود میسازند
شهر مراغه در وضع موجود 7 ناحیه و 26 محله تعریف شده است. جمعیت شهر در وضع موجود 148888 نفر میباشد. توزیع جمعیت در مقیاس نواحی بین 11000 تا 30000 نفر متغیر است. بر اساس مطالعات بخش جمعیت و اقتصاد وضع موجود، شهر مراغه در پایان سال 1400 حدود 206000 نفر جمعیت خواهد داشت. توزیع جمعیت در سطح نواحی و محلات بر مبناي جمعیت پیش بینی شده انجام گرفته است وسعت اراضی بایر با کاربري مسکونی در وضع موجود ظرفیت جمعیت پذیري را در برخی محلات افزایش میدهد و موجب میشود جمعیت آنها از مقیاس محلی فراتر رود.محدوده مورد مطالعه ناحیه 7 است که در قسمت غربی شهر و قسمت جنوبی پیرامون رودخانه صوفی چاي و همچنین پهرآباد را در برمیگیرد مساحت ین ناحیه 411/8 هکتار در وضع موجود به 429/8 هکتار افزایش مییابد که معادل 14/1 درصد مساحت شهر را شامل میشود.
قسمت هاي جنوب و جنوب شرقی و جنوب غربی و غرب شرق با هسته اولیه روستایی - میکاییل آیاد، عشرت آباد، یوسف آباد و پهر آباد - میباشد این پهنه هاعمدتاً حاشیه نشین بوده و به صورت غیرقانونی بدون طراحی شبکه مناسب شکل گرفتهاند ساکنان آن از توان اقتصادي پایینی برخوردار هستند تراکم ساختمانی کم پیشنهاد شده است محدوده بافت مرکزي شهر پهنه تاریخی و فرهنگی شهر به شمار میآید تغییر و تحول بافت با هدف حفظ پهنه تاریخی انجام خواهد شد اراضی بایر و ساخته نشده داخل محدوده پیشنهادي واقع در شمال شرقی شهر و شمال محله پهر آباد زیاد پیشنهاد شده است.
