بخشی از مقاله
تصویر فضاي سرزنده - بررسی نقش عوامل محیط کالبدي در ایجاد سرزندگی فضاهاي عمومی
چکیده
»سقراط« در قرن پنجم پیش از میلاد گفته است :
» هدف اصلی از ایجاد بناها نشاط و خوشبختی ساکنان آن است« این گفته سقراط رابطه دیرین دو مفهوم »سکونتگاه« ، »نشاط و سرزندگی« را نشان می دهد.بر مبناي چنین دیدگاهی بناها؛ وسیله اي براي نیل به شادي ،نشاط و سرزندگی می باشند.امروزه توجه صرف به جنبه کمی طراحی فضا و نگاه تک بعدي به آن ، سبب کاهش کیفیت اغلب فضاهاي عمومی شده است. به طوري که برخی از فضاهاي عمومی از عدم سرزندگی و پویایی لازم رنج می برند و فقط مورد استفاده افرادي خاص قرار می گیرند . این موضوع در بسیاري از موارد سبب می شود تا امنیت محیط دچار مخاطره شود، چرا که عدم وجود سرزندگی در فضا به افزایش رفتارهاي ناهنجار منجر کمک می نماید.بنابراین با ارتقاء کیفیت محیط و ایجاد سرزندگی در آن می توان مخاطبان بیشتري را به حضور در فضا تشویق نمود و بروز رفتارهاي هنجار در محیط را افزایش داد.
لذا عواملی که ذکر شد ، سبب گردید تا این پژوهش با هدف ایجاد سرزندگی در فضاهاي عمومی توسط عوامل کالبدي و با تکیه بر مطالعات ارزشمندانه نظریه پردازان روانشناسان محیط انجام شود. لازم به ذکر است که نقش محیط کالبدي در ایجاد سرزندگی امري تعینی و جبري نیست و در این تحقیق بر آنیم تا فقط از طریق عوامل کالبدي، سرزندگی را تبیین نماییم اما به طور قطع عوامل متعدد دیگري مانند قابلیت هاي مختلف افراد و ...... بر این موضوع موثر می باشند.
واژگان کلیدي:سرزندگی ،فضاي عمومی ،عوامل محیط کالبدي
.1مقدمه
امروزه به دلایل گوناگون تأمین نشاط ،شادي و سرزندگی به عنوان یکی از دغدغه هاي اصلی طراحی فضا محسوب می شود و تأمین سرزندگی به مثابه یک آرمان مشروع ،در صدر بسیاري از اسناد رسمی شهرسازي و معماري به چشم می خورد،بنابراین اهمیت سرزندگی فضا به مثابه یک هدف و وسیله است. طراحان نیز در شرایط رقابت جهانی فضاها جهت کسب سهم بیشتر از سرمایه ها ، استعدادها و توجه جامعه بین المللی ،سرزندگی را به عنوان ابزار مؤثري جهت ارتقاء توان رقابتی فضاها تلقی می نمایند.
ایجاد فضاهاي عمومی در حقیقت خلق یک فضاي سرزنده براي زندگی جمعی است.به منظور خلق یک فضاي سرزنده ،معمار بایستی فهم کاملی از زندگی جمعی در کاربري مورد نظر داشته باشد.زیرا ایجاد یک بناي واجد ارزش بدون حضور مخاطب غیر ممکن است.در واقع فضا با حضور مخاطبان معنا می شود و هر قدر کیفیت آن فزون یابد ، میزان سرزندگی آن ارتقاء می یابد و حضور کاربران در آن افزایش می یابد.
در این مقاله تلاش خواهد شد تا با بهره گیري از دانش طراحی چارچوبی جهت درك ، توصیف و تبیین سرزندگی در فضاهاي عمومی ارائه گردد و به تبیین نقش عوامل کالبدي در تعریف سرزندگی در فضاهاي عمومی پرداخته شود. ویژگی هاي محیط کالبدي می توانند در ایجاد سرزندگی در یک مکان مؤثر باشند و محیط کالبدي می تواند از طریق تأثیر گذاشتن بر الگوهاي جاري رفتار زمینه اي را جهت ایجاد سرزندگی در مکان فراهم نماید. طراح می تواند با پیش بینی و طراحی فعالیت هاي مختلف و دخیل نمودن ملاحظات کالبدي(عملکردها و رفتارها) مبتنی بر نیاز سنجی از جامعه بهره بردار، به منظور فراهم آوردن امکان تجربیات (فعالیت هاي)جدید، موجبات ارتقا ء کیفیت و ایجاد سرزندگی در محیط را فراهم نماید.
.2روش تحقیق :
روش تحقیق کیفی با رویکردي تفسیرگرایانه است.در روش تحقیق کیفی گستره وسیعی از تدابیر گردآوري داده ها کاربرد دارد . در این پژوهش با توجه به ماهیت آن در بخش نظري (کتابخانه اي ) تدبیر اسنادي و همچنین تدبیر بایگانی استفاده خواهد شد .
.3پیشینه تحقیق :
از سال 1960 با پایه ریزي »روانشناسی محیط« ، توجه به کیفیات انسانی در طراحی عرصه هاي عمومی و تأثیر آن ها در استفاده بیشتر کاربران از محیط امري مهم تلقی شد. به طوري که افرادي مانند »کوین لینچ1«، »اي ین بنتلی2« و....... معیارهایی را براي ارتقاي این محیط ها ارائه داده اند .آن چه که در روند این تحقیق مورد استفاده قرار خواهد گرفت ، کیفیاتی است که جمعی از نظریه پردازان روانشناسی محیط در جهت افزایش سرزندگی محیط ارائه داده اند.
»جان لنگ3« در سال 1938 در کتاب »آفرینش نظریه معماري« در مورد افزایش حضور مخاطبان و برقراري تعاملات اجتماعی مردم تأکید دارد. او هچنین در کتاب مزبور می نویسد: »اگر در طرحی خواسته هاي مردم در نظر گرفته نشود ، محیط اجتماعی حاصل از آن قابلیت برقراري تعاملات اجتماعی را نخواهد داشت و در نتیجه مخاطبان استقبال چندانی از فضا نخواهند کرد.)«لنگ.125،(1381
»بنتلی« نیز در سال 1976 در کتابی تحت عنوان » محیط هاي پاسخ ده « بر این باور تأکید دارد که محیط ساخته شده دست بشر با تقویت فرصت هاي مناسب از طریق به حد اعلا رساندن گستره گزینه هاي قابل عرضه به مردم،می تواند بر امکان رفتن یا نرفتن آن ها به مکانی تأثیر بگذارد .وي به عواملی چون نفوذپذیري ، گوناگونی ، خوانایی ، انعطاف پذیري غناي حسی و رنگ تعلق اشاره می کند و آن ها را عوامل مؤثر در افزایش حضور کاربران در محیط و ارتقاء سطح پاسخدهندگی آن می داند. ( بنتلی 1385. ، .(21
لازم به ذکر است که نظریه پردازانی که در این زمینه مطالعاتی انجام داده اند به معیارها و عوامل کالبدي متعددي اشاره نموده اند اما این معیارها تاکنون به طور خاص در مورد یک فضاي عمومی مورد تحقیق قرار نگرفته اند .
.1-4 واژه شناسی لغت سرزندگی:
فرهنگ فارسی »عمید« ،واژه نشاط را شادمانی کردن ،سبکی و چالاکی ،شادي ،خوشی و خوشحالی تعریف می کند.(عمید . 1363 ،(1209
منبع مزبور براي واژه »سرزندگی« نیز تعاریف مشابهی ارائه می نماید.فرهنگ لغت معین نیز ،واژه »سرزنده« را سرحال ،شادمان
،مسرور،معروف، مشهور و مهتر تعریف می کند.(معین. 1364 ،(1866
اما آن چه در ادبیات تخصصی طراحی شهري در این خصوص از سال 1981 با انتشار اثر کلاسیک »دانلد اپلارد4« مطرح گردیده است ، عمدتا حول مفهوم واژه هاي « Liveability » و « Liveliness » می باشد که معنی آن ها به زبان فارسی »سرزندگی« است.[2]
»جان روس5« (رئیس کمیسیون معماري و محیط مصنوع انگلستان ) معتقد است براي ارجاع به »سرزندگی« باید به جاي استفاده از واژه «Liveability» از واژه » کیفیت زندگی«Quality of life» « استفاده نمود. [3]
وي سرزندگی را »کیفیت زندگی بدان گونه که توسط مردم در فضا ادراك و تجربه می شود ،تعریف می کند.)«گلکار . 1385،.(24بنابراین با توجه به بحث حاضر می توان گفت که محیط با کیفیت معادل محیط سرزنده است .
.2-4ویژگی هاي محیط سرزنده :
.1-2-4فضاي سرزنده سبب ارتقاء سطح تعاملات اجتماعی مطلوب می شود:
محیط سرزنده در ارتقاء سطح تعاملات اجتماعی مطلوب،ایجاد سرزندگی و نشاط و ... که لازمه یک فضاي جمعی است، نقش مؤثري را ایفا می نماید( ادواردز، 20،1386 ).در فضاهاي جمعی و عمومی بهتر است، زمینه اي براي تعاملات اجتماعی افراد فراهم گردد زیرا وقایع و رویدادها زمانی اتفاق می افتند که افراد بتوانند یکدیگر را ملاقات کنند و یا با یکدیگر صحبت نمایند.»یانگ6« می گوید: »فرآیند ایجاد رابطه با دیگران و محیط در جریان انجام فعالیت هاي مختلف صورت می گیرد و باعث می شود محیط داراي کاراکتر خاصی شود. و امکان حضور بیشتر افراد در آن شود)«مرتضوي،54،.(1367
.2-2-4 .فضاي سرزنده محرکی براي حضور افراد است :
محرك باعث برانگیخته شدن توجه انسان به محیط می شود.افراد همواره بر اساس میزان و نوع محرکی که توجه آن ها را به خود جلب می کند ،متفاوت می باشند. مکان محرك آمیز و سرزنده مملو از جذابیت می باشد و توجه مخاطب را به خود جلب می نماید»
.3-2-4فضاي سرزنده محیطی دموکرات را براي مخاطبان فراهم می نماید:
ایجاد سرزندگی و افزایش حضور مخاطبان در فضا نیازمند یک مکان دموکرات و آزاد می باشد.این آزادي شامل قدرت انتخاب مخاطب از فضا نیز خواهد بود. «(Billings,1993,31)
.4-2-4 فضاي سرزنده ؛محیطی راحت ،جذاب و شاد را فراهم می نماید:
،جذاب و شاد
» فردریک رایت7« (مأخذ :اینترنت)
به مطالعه محیط و تأثیر آن بر حضور افراد می پردازد.
او در تحقیقات خود در مورد محیط هاي جمعی و عمومی دریافت که 75 درصد افراد تمایل دارند اوقات فراغت خود را در فضاهاي غیر رسمی سپري نمایند. (بحرینی. 1378، (92
در چندین تحقیق از افراد سؤال شد که وقتی در فضایی جمعی به قصد انجام فعالیت هاي مختلف حضور پیدا می کنید چه موقعیتی را ترجیح می دهید ؟ اکثر آن ها پاسخ دادند که حضور در فضایی لذت بخش ،جذاب و غیر رسمی و سرزنده را می پسندند. در چنین شرایطی افراد راحت تر می توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کننند چرا که در فضاي رسمی افراد فاصله بیشتري را نسبت به فضاي غیر رسمی خواهند داشت در این فضا تحت تأثیر محرك هاي غیر منتظره و متنوع می باشند. (London,1998.23)
.3-4عوامل مؤثر بر ایجاد سرزندگی در یک محیط:
سرزندگی کیفیتی است که توسط عواملی که از آن پشتیبانی می کنند، ایجاد می شود اما در این میان عوامل متعددي بر روي میزان تعریف آن در محیط تأثیرمی گذارند که در ذیل به پاره اي از عوامل اشاره می شود:
الف)-خصوصصیات ،تفاوت و ظرفیت »شایستگی8« ب)-محیط (محیط فیزیکی، اجتماعی ، رفتاري)
ج)-عوامل اقتصادي ،اجتماعی و فرهنگی در ارتقاء کیفیت محیط و ایجاد سرزندگی در آن شاخص هاي اقتصادي ،اجتماعی و فرهنگی نقش مؤثري را ایفا می کنند.به طوري که بدون داشتن پتانسیل هاي اقتصادي ،اجتماعی و فرهنگی نمی توان محیطی سرزنده خلق نمود (پاکزاد . 1386 ،.(52
.4-4 معرفی معیارها و مؤلفه هاي کالبدي فضاي سرزنده:
همان طور که ذکر شد ،طراحی محیط کالبدي واجد کیفیت مطلوب ،سبب تعریف سرزندگی در محیط می شود.در واقع می توان گفت که سرزندگی یکی از مؤلفه هاي سازنده »کیفیت« کلی طراحی یک محیط است. در باره کیفیت محیط نیز ، همان طور که در ابتداي مقاله اشاره شد ، تعدادي از نظریه پردازان اظهار نظرهایی داشته اند و مدل هایی را براي یک مکان با کیفیت ارائه داده اند که از آن میان می توان به مدل مشهور »دیوید کانتر9« اشاره نمود. [4] بر اساس مدل وي ، یک محیط متشکل از سه بعد درهم تنیده »کالبد«، »فعالیت ها« و »تصورات« است.(گلکار . 1378 ،.(53گرچه نظریه »کانتر« بنیان نظري کارآمد و قابل توجهی براي طراحی دارد اما به علت عدم توجه به ملاحظات زیست محیطی ،نابسنده تلقی می شود و به نظر می رسد که مدل مزبور می تواند با افزودن بعد بوم شناسی به مثابه ابزار نظري مناسبی مورد استفاده قرار گیرد.از این رو در مطالعه حاضرسه مؤلفه »کیفیت عملکردي« ، »کیفیت تجربی-زیباشناختی« و »کیفیت زیست محیطی« به مثابه نیروهاي شکل دهنده کیفیت یک محیط مورد استفاده قرار می گیرد.بنابراین با توجه به بحث فوق ،ایجاد یک محیط سرزنده توسط سه مؤلف کلی و زیر معیارهاي مربوط به آن ،قابل تبیین است که زیر معیارهاي مربوط به آن در جدول((1 قید شده اند.
نفوذ پذیری و ارتباط ان با سر زندگی
فضاهایی که به مردم می تواند قدرت انتخاب دهد، برایشان قابل دسترس است.بنابراین حدي از قدرت انتخاب که یک محیط در اختیار مردم می تواند قرار دهد، تا بدان طریق از مکانی به مکانی دیگر روند ،یک معرف کلیدي جهت ارزیابی»سرزندگی« تلقی می گردد.این کیفیت »نفوذپذیري« نامیده می شود. فضاي سرزنده باید به نحوي باشد که به راحتی در دسترس استفاده کنندگان قرار گیرد( بنتلی 1385. ، .(15
ایجاد »فضاهاي پیوسته و نفوذپذیر« در برخی از عرصه هاي عمومی ،ارتباطات بین افراد را افزایش می دهد و خود می تواند به عنوان عاملی محرك براي استفاده افراد از فضا محسوب شود.نفوذپذیري کالبدي و بصري به طراحی شبکه دسترسی ها و چگونگی تقسیم بندي محیط بستگی دارند.بنابراین نحوه ساماندهی پلان در ایجاد کیفیت نفوذپذیري مؤثر است( پاکزاد 1386. ،.(35
.2-1-4-4 نفوذپذیري بصري و شفافیت :
»لاندن10« در کتابی تحت عنوان »محیط سرزنده« ،از فراهم نمودن یک»محیط سرزنده11« سخن گفته است و به تجزیه و تحلیل
فضا جهت تشویق حضور افراد و چگونگی ایجاد »سرزندگی« در فضا اشاره می کند و در بخشی از کتاب خود تأکید می کند که ایجاد فضاهاي پیوسته و طراحی با سیستم باز می تواند ارتباطات بین افراد را افزایش دهد.(.(Lundon.1998,25
