بخشی از مقاله
چکیده
فضاهای فرهنگی هنری در شهر یکی از مهمترین فضاهای شهری هستند و نقش بسزایی در فرهنگ جامعه ایفا میکنند؛ لذا نه تنها به عنوان یک فضای معماری بلکه باید به عنوان یک نماد شهری نیز در نظر گرفته شوند. فضای معماری علاوه بر برآوردن عملکردها و نیازهای پروژه با خاطرات جمعی و احساسات کاربران نیز پیوند برقرار میکند. یکی از مشکلات کنونی این فضاها، عدم شکلگیری حسمکان در کاربران است. این حس عاملی است که موجب تبدیل یک فضا به مکانی با خصوصیات حسی و رفتاری ویژه برای افراد میگردد و همچنین افزایش کیفیت فضا را به دنبال خواهد داشت. این موارد را میتوان از ضروریات نوشتن این مقاله به شمار آورد. در این پژوهش سعی شده است که معیارها و مولفههای حسمکان را در مراکز فرهنگی- هنری مورد بررسی قرار داده تا به الگویی در جهت رسیدن به این عوامل دست یابیم. جامعه آماری انتخابی برای این مقاله، چهار مرکز فرهنگی- هنری در ایران بود که با روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات از طریق اسنادی و مراجعه به کتابخانه انجام گرفت. در این مقاله به بیان معیارهای حسمکان در این نمونهها از طریق استدلال قیاسی میپردازیم. در انتها نتایج حاصل از پژوهش بیانگر آن است که وجود عوامل کالبدی، نوع فعالیت و معنا در فضاهای هنری میتواند باعث افزایش حسمکان شود.
واژه های کلیدی: حسمکان، فضاهای فرهنگی- هنری، الگوهای معماری.
*این مقاله بر مبنای پایان نامه کارشناسی ارشد خانم هدیه پاکدل خوشاخلاق با عنوان " - طراحی مرکز هنر نقاشی ایرانی با تاکید بر مکتب قزوین با رویکرد ارتقای حسمکان - "، دانشگاه آزاد اسلامی قزوین، گروه معماری و شهرسازی و به راهنمایی استاد "جناب آقای دکتر جمالالدین سهیلی"، نگاشته شده است.
.1 مقدمه
امروزه تاثیر فرهنگ بر هنرصدچندان شده است و فرهنگ، هنر و معماری با هم درارتباطند و میتوانند از هم تاثیرپذیرند. همچنین موضوع انسان و جایگاه او در یک رابطه اجتماعی هنری و خلق فضاهایی برای خلاقیتهای هنری انسان از اهمیت ویژهای برخوردار است. باید دانست که شهر تنها یک کالبد نیست بلکه جریانهای فکری، فرهنگی و هنری است که بوسیله آن میتوان ذهنیت و فکر شهروندان را پرورش داد. یکی از عوامل موثری که موجب رشد و ترقی یک جامعه از نقطه نظر فرهنگی میگردد، مراکز فرهنگی و هنری میباشد؛ مکانی برای ارائه خلاقیتهای انسانی و برقراری تعاملات اجتماعی شهروندان.
امروزه ابعاد انسانی فضاهای عمومی بیش از هر زمان دیگر مورد توجه برنامهریزان و طراحان شهری قرار گرفته و مردم نیز مشتاقانه به حضور و مشارکت درچنین فضاهایی پاسخ مثبت دادهاند؛ اما آنچه این فضاها را به لحاظ اجتماعی فعال میسازد، در درجه اول عوامل کالبدیست که بتواند زمینهساز ورود و سپس توقف افراد درون فضا باشد که در این باره میتوان به عواملی چون: دسترسیها، جاذبههای بصری، عوامل طبیعی و بسیاری عوامل دیگر از این دست اشاره نمود. اما آنچه بیش از عوامل کالبدی در حضور و تعامل اجتماعی افراد موثر است، پیشبینی و خلق رویدادهای اجتماعی است که در عین ایجاد فرصتهای مشارکت در فعالیتهای اجتماعی، میتواند زمینهساز ارتقای حسمکان نیز باشد. - دانشپور و چرچیان، - 20 :1386 حسمکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کم وبیش آگاهانه آنها از محیط خود است که شخص را در ارتباطی درونی با محیط قرار میدهد، به طوری که فهم و احساس فرد با زمینه معنایی محیط پیوند خورده و یکپارچه میشود. این حس عاملی است که موجب تبدیل یک فضا به مکانی با خصوصیات حسی و رفتاری ویژه برای افراد خاص میگردد.
حس مکان علاوه بر اینکه موجب احساس راحتی از یک محیط میشود، از مفاهیم فرهنگی مورد نظر مردم، روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه در یک مکان مشخص حمایت کرده و باعث یادآوری تجارب گذشته و دستیابی به هویت برای افراد میشود. - فلاحت، - 57 :1385 حسمکان یعنی تجربه و درک خاص از یک قرارگاه ویژه که جهتگیری شخص را نسبت به یک مکان با احساسی از تفاوت، جهتیابی و درک فضایی مشخص میکند. - نگین تاجی، - 24 :1389
هدف این است که این امکان را فراهم سازیم که با پیوند هنر و ایجاد حس مکان در فضا بتوانیم ارزشهای گذشته وخلاقیت های انسانی را مدنظر قرار داده و ارزشمند نماییم و این امکان را فراهم کنیم که فراگیری همگانی در قشرهای مختلف اجتماعی ایجاد شود. همچنین مرکزی به عنوان مکان شکلگیری روابط شهروندی، که افرادی برای رفع نیازهای تخصصی و غیرتخصصی خود وارد آن شده و ساعاتی را به دور از دغدغه و هیاهوی خیابانهای شهر آنجا بگذرانند. به این منظور پس از ارائه تعاریف مختلف و عوامل تاثیرگذار بر حس-مکان، به استخراج یک مدل مفهومی پرداختیم و وجود شاخصهای حسمکان در برخی از مراکز فرهنگی-هنری بررسی شده است.
سوالات پژوهش:
- چه شاخصه هایی از عوامل کالبدی میتواند در طراحی یک فضای فرهنگی- هنری مورد توجه قرار گیرد؟
- چه فضاها و امکاناتی را میتوان برای ایجاد فعالیت در یک فضای فرهنگی- هنری در نظر گرفت؟
- چه عواملی میتواند در ایجاد معنا در یک فضای فرهنگی- هنری موثر باشد؟
فرضیات:
- به نظر میرسد رنگ و بافت - از عوامل کالبدی - میتواند در افزایش حسمکان در فضای فرهنگی- هنری موثر باشد.
- به نظر میرسد تعاملات بین انسان و مکان - از شاخصهای فعالیت - میتواند در افزایش حسمکان در فضای فرهنگی- هنری موثر باشد.
- به نظر میرسد پیوندهای معنوی با مکان - از شاخصهای معنا - میتواند در افزایش حسمکان در فضای فرهنگی- هنری موثر باشد.
.2 پیشینه تحقیق
محمدصادق فلاحت در مقاله"مفهوم حسمکان و عوامل شکلدهنده آن"، در ابتدا به معنای حسمکان و مفهوم آن از دیدگاههای مختلف پرداخته و سطوح مختلف و عوامل شکلدهنده آن ر ا بیان میکند و تأثیر عوامل کالبدی و عوامل شناختی استفادهکنندگان بر احساس افراد نسبت به فضا را بررسی و در نهایت مدلی برای نشان دادن چگونگی تأثیرات این عوامل ارائه میکند. - فلاحت، - 1385 صمد نگینتاجی در مقاله"مکان و حسمکان؛ بررسی نقش عوامل کالبدی در تشکیل مفهوم مکان"، به بررسی مفاهیم ارتباط انسان و مکان، پیوند انسان و مکان از نظرگاههای مختلف و در نهایت به حسمکان با رویکردی کالبدی که بیشتر در اختیار طراحان و قابل کنترل است، میپردازد. از نتایج این تحقیق برمیآید که از لحاظ کالبدی، محیطی که دارای کاراکتر مشخص و متمایز باشد، در آفرینش حسمکان موفقتر است. - نگین تاجی، - 1389
محمدصادق فلاحت و دیگران در مقاله"نقش مفهوم حس مکان در ارتقای کیفیت حفاظت معماری"، عنوان کردهاند که جنبههای فضایی حفاظت میتواند با در نظر گرفتن مفهوم حسمکان، شناخته شده و راهکارهای عملی برای آفرینش رابطهای همه جانبه بین فضا و انسان را پایهریزی کند. از آنجایی که حسمکان رابطه انسان - فضا را از طریق شناساندن معانی فضا شکل میدهد، بنیان مناسبی برای شناخت معانی فضاهای میراثی و تبیین نگرشی مناسب نسبت به اقدامات حفاظتی خواهد بود. - فلاحت و کمالی و شهیدی، - 1396
پریسا کلاکی و آتوسا مدیری در مقاله"تبیین نقش مؤلفه معنا در فرایند شکلگیری حسمکان"، به بررسی نقش مؤلفه معنا در خلق حسمکان و پاسخگویی به سؤالاتی مبنی بر اینکه مؤلفه معنا در هر یک از گونههای خود شامل معانی موجود در ذهن انسان و معانی موجود در مکان، چه سطحی از معنا را میسازد و همچنین چگونگی رسیدن به مراتب گوناگونی از حسمکان بر مبنای هر یک از سطوح مرتبط با معانی مذکور، پرداختهاند؛ که نتایج حاصل از آن مبین وجود روابط درونی میان سطوح مختلف معنای مکان، سلسله مراتب حضور انسان در مکان و سطوح گوناگون حسمکان میباشد. - کلالی و مدیری، - 1391
.3 مبانی نظری
واژه حس مکان به تأثیر عاطفی یک مکان اشاره دارد که افراد به لحاظ حسی و فرهنگی به آن جذب میشوند ومبیّن ارتباطی نمادین با مکان است که با دادن معانی عاطفی مشترک فرهنگی، توسط افراد به مکانی خاص یا یک سرزمین شکل میگیرد و به معنای نحوه ادراک گروه یا فرد از مکان و نحوه ارتباط وی با آن میباشد. - آلتمن به نقل از مسعود و دیگران، - 76 :1391
.1-3 حسمکان
حس مکان یعنی تجربه و درک یک شخص از قرارگاهی ویژه و آنچه از ماهیت مکان برای یک انسان ادراک میشود، با داشتن این حس، متفاوت بودن محیط به فرد القا میشود. - نگینتاجی، - 27 :1390 حسمکان شکلی از تعلقخاطر بهجایی است که انسان بهخاطر حضور، فعالیت و نمادسازیهایی که در یک فضا انجام داده، نسبت به آن واجد دلبستگی میشود. - بیگدلو، - 23 : 1396 احساسی که از تفاوت فضایی، جهتیابی فضا و درک آن بهوجود میآید. - نگینتاجی، - 26 :1390 حسمکان، بر ارزشها، نگرشها و بهویژه رفتار اجتماعی افراد در مکان تاثیر میگذارد و عاملی برای احساس امنیت، لذت و ادراک عاطفی و هویتمندی افراد میباشد. - یوسفی و رحمانی و قربانخانی، - 71 :1393 آنچه از تعاریف حسمکان مشخص است، حسمکان در طول زمان و با توجه به درک افراد، میزان حضور و مشارکت آنان در مکان متفاوت است. به عبارتی حسمکان دارای مراتب و شدتهای مختلف، متناسب با هر انسان و به صورت فردی میباشد. - کاشی و بنیادی، - 46 :1392
در واقع حس مکان راهی برای توصیف رابطه عاطفی بین شخص با یک مکان خاص میباشد. - علوی و دیگران، - 79 :1393 پس حسمکان نه فقط باعث هماهنگی و کارکرد مناسب فضای معماری و انسان است بلکه عاملی برای احساس امنیت، لذت و ادراک عاطفی افراد نیز میباشد و به هویتمندی افراد و احساس تعلق آنها به مکان کمک میکند. این حس کلی که پس از ادراک و قضاوت نسبت به محیط خاص در فرد به وجود میآید، حسمکان نامیده میشود که عاملی مهم در هماهنگی فرد و محیط، باعث بهرهبرداری بهتر از محیط، رضایت استفادهکنندگان و در نهایت احساستعلق آنها با محیط و تداوم حضور درآن میشود. - فلاحت، - 58 :1385در تفسیرهای امروزی، حسمکان چیزی است که افراد در دوره زمانی خاص میآفرینند و نتیجه رسوم و اتفاقات تکراری است و حال و هوای محیط را توصیف میکند. بعضی از مکانها آن چنان احساسی از جاذبه دارند که به فرد نوعی احساس وصف نشدنی القا کرده و او را سرزنده، شاداب و علاقهمند به بازگشت به آن مکانها میکنند که حسمکان نامیده میشود. - فلاحت، - 58 :1385
