بخشی از مقاله
تبیین جامعه شناختی تأثیرات صنایع فرهنگی برجنبش هاي نوپدید دینی
چکیده
نوشتار حاضر با رویکرد جامعه شناسی و با روش اسنادي-کتابخانـه اي بـه نگـارش درآمـده اسـت. در ایـن نوشـتار، جنبشهاي نوپدید دینی((NRM، شامل فرقه هایی هستند که از جامعه بزرگتر جدا و با مذهب رسمی موجـود مخالفنـد عموماً به جاي رستگاري، خوشبختی! را هدف خود اعلام می کنند. بررسی ماهیت این گونه گروهها، نقـش رسـانهها و صنایع فرهنگی در عصر جهانی شدن در گسترش آنها، آسـیبهاي اجتمـاعی حـادث شـده از ایـن پدیـده و... از اهـم مطالب این نوشتار است. از آنجا که جامعه ما یک جامعه دینی اسـت، ظهـور جنبشـهاي اینچنینـی نشـان از گروههـاي ضدفرهنگ و تهدیدي براي امنیت اجتماعی جامعه محسوب می شود. از نظر ماجنبشهاي نوپدید، خود را نه بـه عنـوان
دشمن دین، بلکه به عنوان رقیب دین مطرح کرده اند؛ یعنی دشمن میخواهد دین را تضعیف کند امـا رقیـب میخواهـد دین را از عرصه بیرون کند و خود جاي آن را بگیرد. این گونه گروهها در عصر جهانی شدن، بـا دسترسـی بـه صـنایع
فرهنگی، از رسانه هاي دوربرد براي تبلیغ و ترویج افکار خود استفاده می کنند. در این میان متفکرین، متولیـان عرصـه فرهنگ و متخصصان صنایع فرهنگی می بایست با افـزایش تولیـدات صـنایع فرهنگـی و بـا برگـزاري همـایش هـاي کاربردي،کارگاه هاي آموزشی، جلسات گفتگو و... با حضور خبرگان صاحب نظر در این حوزه، بتوانند خانواده هـا و نسل جوان و آینده را از دامهایی که بر سر راه آنان است آگاه کنند.
واژگان کلیدي: جنبشهاي نوپدیددینی،صنایع فرهنگی، جامعه شناسی،امنیت اجتماعی،رسانه ها.
مقدمه
چندین سال است که از طریق رسانه ها اخباري از شکل گیري، ظهور و پیدایش جریان ها و گروه هایی با عنوان فرقـه هاي نوظهور-که در زبان جامعه شناسی،جنبش هاي نوپدید دینی1 خوانده شده- در عرصه عمومی مطـرح مـی شـود. در این نوشتار با دیدي کلان نگر، جنبشهاي نوپدید دینی به عنوان متغیر وابسـته و صـنایع فرهنگـی2بـه عنـوان متغیـر مستقل در نظر گرفته شده یعنی میخواهیم بدانیم که صنایع فرهنگیچه تأثیراتی بر این جنبش ها دارد.بررسـی ماهیـت و
چیستی این گونه گروه ها، زمینه اجتماعی و فرهنگی پیدایش آن ها، نقش صنایع فرهنگی، رسانه هـا درعصـر جهـانی شدن در گسترش و شیوع این جریانات از اهم مطالبی است که در این نوشتار بدان مـی پـردازیم. در ایـن نوشـتار بـه
جریانات و جنبش هاي نوپدید دینی به عنوان تهدیدي براي امنیت اجتماعی نگریسته و با الهـام از آمـوزه هـا و یافتـه
هاي علم جامعه شناسی به تبیین و تشریح آن پرداخته می شود.
بیان مسأله
جامعه شناسان متأخر براي حضـور دیـن در عرصـه عمـومی اصـطلاحات بسـیاري نظیـر» "ادیـان سـکولار"،"ادیـان تمثیلی"،"ادیان استعاره اي"،"ادیان بی شکل"،"ادیان موازي"،"ادیان لایت-سبک"،"ادیان خود ساخته"،"دین کدر"و...
را در تبیین و تحلیل این پدیده اجتماعی به کار برده اند. این دینداري ها به تعبیر پییرروزانوالن، با دویژگـی شاخصـغیر نهادینه بودن و جایگزین کردن خوشبختی به جاي رستگاري شناخته می شوند.(7)«با این وصف سوالاتی که در اینجـا در مورد جامعه ما مطرح است عبارتند از:ماهیت این جنبش هاي نوپدید دینی چیست؟ صنایع فرهنگی و رسانه هـا در عصرجهانی شدن چه تأثیري بر گسترش و اشاعه این فرقه ها داشته است؟آیاجنبش هـاي نوپدیـد دینـی را مـی تـوان مسأله اجتماعی3 و آسیب اجتماعی4براي جامعه تلقی کرد؟
اهمیت و ضرورت موضوع پژوهش
از نظر ماجنبش هاي نوپدید دینی خود را نه به عنوان دشمن و مخالف دین، بلکه به عنـوان رقیـب دیـن مطـرح کـرده اند.در این تفسیر، تفاوت دشمن و رقیب در این است که دشمن و مخالف می خواهد دین را تضعیف و کم اثر کنـداما
رقیب می خواهد دین را از عرصه بیرون کند و خود را به عنوان آلترناتیو و بدیل معرفـی کنـد و جـاي آن را بگیـرد و خود را در عرصه بنشاندو از طرف دیگر ما با روند فزاینده و رو به رشد صنایع فرهنگی روبـرو هسـتیم و علـی رغـم
اینکه داراي جنبه هاي مثبت فراوانی هستند، اما داراي جنبه ها و رویه هاي منفی و مخربـی نیـز هسـتند. نیـل پسـتمن
معتقد است:»یک چنین هجومی به فرهنگ و سواستفاده از آن بدون وجود یک تکنولوژي که راه آن را هموار سـاخته و
بدون یک نگرش جهانی و تفکري که آن را مطلوب شناخته، ممکن نمی بود.(5)«و این هـا همـه اهمیـت و ضـرورت موضوع را دو چندان می کند.
اهداف پژوهش
هدف کلی: بررسی جامعه شناختی تأثیرات صنایع فرهنگی بر پیدایش و رشد و گسترش جنبش هاي نوپدید دینی.
اهداف جزئی: -1بررسی ماهیت جنبش هاي نوپدید دینی؛-2بررسی نقش فرایندجهانی شدن و رسانه ها بر گسترش
جنبش هاي نوپدید دینی؛ -3 بررسی جنبش هاي نوپدید دینی به مثابه آسیب و مسئله اجتماعی و تهدیدي براي امنیت
اجتماعی .
روش شناسی پژوهش
این نوشتار پژوهشی بر مبناي روش پژوهشی کتابخانه اي-اسنادي و بـا رویکـرد جامعـه شناسـی بـه بررسـی اسـناد و
مدارك و تحلیل هاي مختلف پرداخته شده و نیز کوشش شدهکه در تشـریح و توضـیح نظـرات خـود، از یافتـه هـاي
پژوهشی سایر پژوهشگران نیز استفاده شود.
تعریف مفاهیم و اصطلاحات
جامعه شناسی:5مطالعه علمی جامعه انسانی و رفتار اجتماعی آن ها.((9
فرقه:6 تجمع خاص اشخاصی که به آئینی می گروند که توسط همگان بـه رسـمیت شـناخته نشـده اسـت و در برابـر
نهادهاي اساسی جامعه قرار دارد.((4 ضدفرهنگ:7 به گروه هایی اطلاق می شود که با هنجارها و موازین فرهنگ غالب در جدال است ونآ را شدیداً طـرد
می کند. (13) جنبش:جنبش اجتماعی را می توان کوشش جمعی براي پیشبرد منافع مشترك،یا تأمین هدفی مشترك، از طریـق عمـل
جمعی خارج از حوزه نهادهاي رسمی تعریف کرد.((15 صنایع فرهنگی:8 آن دسته از محصولات فرهنگی هستند که به طور صنعتی و به میزان انبوه تولید مـی شـوند و شـامل
فعالیت هاي فیلم، ویدئو، تلویزیون، رادیو، بازي هاي ویدئویی، موسیقی، کتاب و نشریات است.((21
چیستی و ماهیت جنبش هاي نوپدید دینی
طی دیدگاه هاي گوناگونی که از دهه70 با ظهور و شناخت پدیده اي با عنوان"جنـبش هـاي نـوین دینـی"((NRM در جامعه شناسی امریکا، مطرح شده، آموزه هاي چنین جمع هایی که اکنون در کل دنیا به نـوعی توجـه هـا را بـه سـوي
خود جلب کرده، با عناوینی چون دینداري هاي جدید، معنویت هاي جدید،رفتارهاي نوین دینی و... مورد بررسی قرار
گرفته و به دنبال خود بحث هاي جنجالی زیادي را در عرصه عموم به راه انداخته اند.((8
برایآنچه که در امریکا واژه فرقه((Sectبـه کـار مـی بردنـد،در اروپـا واژه آئـین((Cultاسـتعمال مـی شـود.((17 ملتـون پرکارترین محقق در حوزه جامعه شناسی ادیان عصر جدید می نویسد: »بیش از هزار فرقه معنویـت گـرا در امریکـا و
بیش از دو هزار جریان معنویت جویی در اروپاست(16)«در مورد ماهیت و چیستی این فرقه ها باید گفت که فرقه هـا
نسبتاً کوچکند و معمولاً هدف آن ها دنبـال کـردن راه حقیقـی! اسـت و بـه کنـاره گیـري از جامعـه و فـرو رفـتن در اجتماعات خودشان گرایش دارند. فرقه از جامعه بزرگتر جداست و با مذهب رسمی موجود مخـالف اسـت.واژه فرقـه
داراي اشاره هاي تلویحی می باشد و اغلب از عقاید عجیب و غریب، اعمال شیطانی و اغوا کننده، کنترل ذهن و اجبار
روانی و احتمالاً سوء استفاده هاي جنسی و گرایشات مجرمانه حکایت دارد.(24و15و(2 در مورد رفتار این فرقه ها بـا
اعضایشان باید گفت که بسیاري از این فرقه ها که اکنون مشغول به فعالیتند غالباً » از میان نسل جوان عضو گیري مـی
کنند و جوان ها را از خانواده ها جدا کرده،در خانه هاي تیمی و مراکز خاصی مستقر کرده و همه روابط ان ها را تحت کنترل در می آورند. اطاعت مطلق و سرسپردگی بی چون وچرا از رهبري فرقه وزندگی مشترك با اعضاي فرقه نوعی
خاصی از زندگی و شیوه تفکر را به آنان تحمیل می کنند، با آن ها ارتباط جنسی نامشروع برقرار می کنند یـا آن هـا را
به بعضی از مواد افیونی معتاد می کنند تا کاملاً تابع آن ها باشند.در بعضی فرقـه هـا از اعضـا پـول مـی گیرنـد و مـی
خواهند که کل اموالشان را به رؤساي فرقه منتقل کنند.23) «و(22 بارکر نیز در مورد رهبران این گروه ها و فرقه ها می گوید: »من در بررسی جنبش ها متوجه شدم که رهبران هرچه بیشتر مقام و رتبه خویش را از هواداران جدا می کردنـد به همان اندازه تأثیر فرهمندي انان بیشتر می شد. کاریزما سازي شامل سـاختن داسـتان هـاي دربـاره او، افسـانه بـافی درباره دوران کودکی اش،دارا بودن "اشیاءقدسی" و هر داستان دیگري است که از این شخص یـک موجـود خـاص و
انسان کامل بسازد.(3)«
آسیب شناسی اجتماعی (جنبش هاي نوپدید دینی و امنیت اجتماعی)
جامعه ما یک جامعه دینی است و میزان اعتقادات دینی در جامعه ما در حد بسیار بالایی اسـت. نتـایج پـژوهش هـاي
پیمایشینشان می دهد که » شاخص دینداري مردم ایران در مقیاسی بین0تا10، حائز نمره 9/41 بوده اسـت. نتیـاج ایـن پیمایش نشان می دهد که در حوزه ارزش هاي سنتی در حوزه دین، ماندگاري و پایداري ارزش ها در کشور مـا بـیش از حد انتظار بوده است و رتبه ایران در میان 76 کشور جهان، رتبه 6 بوده است. بیشترین نمره شاخص هـا بـه ترتیـب عبارتند از: مصر9/83، اندونزي9/75، اردن9/62 و... .کمترین آن نیز به ترتیب عبارت بودنـد از جمهـوري چـک2/55،
ویتنام2/59،استونی2/86، ژاپن3/33،سوئد3/41، دانمارك3/5و... (1)«. از آنجا که جامعه ما یـک جامعـه دینـی اسـت و
میزان اعتقادات دینی در جامعه ما در حد بسیار بالاییست باید گفت که ظهور و بروز جنـبش هـاي اینچنینـی نشـان از
پدیده هایی نظیر آسیب اجتماعی، مسأله اجتماعی و گروه هاي ضـدفرهنگو در کـل تهدیـدي بـراي امنیـت اجتمـاعی
جامعه ما محسوب می شوند. یکی از جامعه شناسان کشورمان آسیب اجتماعی را چنین تعریف کرده اسـت:» آسـیب و
یا کجروي اجتماعی به هر نوع عمل فردي و یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقـی و قواعـد عـام
لِ جمعیِع جامعه محلِ فعالیت کنشگر،قرار نمی گیرد لذا بـا منـع قـانونی و قـبح اخلاقـی و اجتمـاعی مواجهـه مـی گردد.(12)« بطوریکه در چارچوب اصول اخلاقی و هنجاري جامعه، اعمالی نظیر خرافه گرایی، لذت پرستی، اخـتلاط جنسی، عرفان دارویی و توهمی و... امري پذیرفتی نیست و با ارزش ها و هنجارهاي پذیرفته شده جامعه مـا مغـایرت
