بخشی از مقاله
چکیده
از آن جا که قرآن مجید به عنوان کلام وحی یکی از منابع شناخت انسان و مسائل تربیتی اوست، نوشتار حاضردر پی یافتن اصول و مبانی تربیت قرآنی است. یکی از توصیفاتی که قرآن از انسان ارائه می دهد واژه ی »عبد« است، و حتی هدف از خلقت نیز عبودیت بیان می شود. لذا این مقاله با بررسی مفهوم، کارکرد و ابعاد واژه عبد و مشتقات آن - عبودیت و عبادت - از دیدگاه قرآن کریم، در پی تبیین ویژگی های انسانی می باشد که مملوکیت و عبودیت پروردگار را پذیرفته و از عبادت غیر او سر باز زده است.
روش تحقیق بکار رفته در این پژوهش از نوع تحلیلی و توصیفی بوده است که با مراجعه به آیات قرآن کریم، تفسیر های معتبر قرآن، کتابهای جستجوی موضوع و الفاظ قرآن، وب سایت الکترونیکی جهت جستجوی متن آیات و کتابهای مرتبط انجام یافت. پس از تحلیل مفهوم عبودیت و عبادت در قرآن، مشخص شد که هدف نهایی از خلقت و تربیت انسان و موجودات عبادت است.
لذا با در نظر گرفتن عبودیت به عنوان هدف نهایی تربیت قرآنی-اسلامی، آثار ویژه آن در مسایل تربیتی تبیین گردیده است. می توان بیان داشت در تربیت مبتنی بر قرآن کریم، عبادت و عبودیت نقشی محوری دارد. چرا که هم در مقام هدف غایی تربیت، همچنین از اصول تربیتی و علاوه بر آن از روشهای تربیتی نیز به شمار می رود.
مقدمه
مبانی تربیت مجموعه ای از قانون مندی های شناخته شده در علوم نظری از جمله روانشناسی و جامعه شناسی است که تعلیم و تربیت بر آنها تکیه دارد. اما هنگامی که از اصول تعلیم و تربیت سخن می گوییم، باید قواعدی را بیان کنیم که به منزله راهنمای عمل، تدابیر تعلیمی و تربیتی ما را هدایت می کنند. اصول تربیتی علاوه بر آن که بر مبانی تربیت متکی اند از اهداف تربیتی نیز تاثیر می پذیرند. بالاخره چنانکه اصول بر مبانی تکیه دارند، روشهای تربیتی نیز مبتنی بر اصول اند
قطعاً ارائه اصول و مبانی تربیت قرآنی در مجالی کوتاه نخواهد گنجید. اما برای گام نخست می توان به کلی ترین مبنا که همان ویژگی انسان در قرآن است پرداخت. چرا که هر مکتب تعلیم و تربیت بر مبنای شناختی که از انسان ارائه می دهد اقدام به تعیین خط مشی تربیتی خویش می کند. حقیقت انسان یک مجموعه پیچیده است که نمی توان به آسانی او را شناخت. بدین خاطر آراء و عقاید در مورد انسان و نحوه تعلیم و تربیت او نیز آنقدر گوناگون و گاه متضاد است که باعث سردرگمی می شود
در این آشفته بازار باید از نیرویی مدد جست که خود این موجود پیچیده را آفریده، پرورش داده و به پیش می راند. چنین نیرویی آگاه تر از هر کس دیگری نسبت به انسان؛ نیاز ها، ضعف ها و توانمندی های اوست. لذا شایسته است که برای شناخت انسان، نحوه تربیت او و آگاهی از هدف زندگی اش بدین منبع مراجعه نماییم . قرآن که کلام خدای تعالی است، سرشار از راهنمایی ها و نکاتی در عرصه شناخت و تربیت انسان است. در این کتاب بالاترین وصفی که برای پیامبران- به عنوان انسان هایی نمونه- به کار رفته، واژه »عبد«است و صراحتاً از »عبادت خدا« به عنوان هدف خلقت انسان یاد شده است. لذا باید مفهوم عبد و منظور از آن را به روشنی تحلیل نمود تا به دلیل اهمیت آن پی برد.
روش و ابزار پژوهش
روش تحقیق بکار رفته در این پژوهش از نوع تحلیلی و توصیفی بوده است که با مراجعه مستقیم به آیات قرآن کریم، تفسیر های معتبر قرآن، کتابهای جستجوی موضوع و الفاظ قرآن، وب سایت الکترونیکی جهت جستجوی متن آیات و کتابهای مرتبط انجام یافت.
مفهوم شناسی
عبد، مطیع و بنده است، و او را در اثر ذلت و انقیادش عبد گویند، پس معنای تذلل و طاعت در آن ملحوظ است. عبد در قرآن یکی به معنی بنده ی مملوکٌ است و دیگری به معنی عابد و مطیع خدا در اخلاص و عبادت و طاعت است
پس »عبد« از نظر لغت عرب به انسانی اطلاق می شود که سرتا پا تعلق به مولا و صاحب خود دارد. اراده اش تابع اراده و خواست او است. در برابر او مالک چیزی نیست و در اطاعت او هرگز سستی به خود راه نمی دهد
عبادت و عبودیت از مهم ترین مشتقات به کار رفته از واژه عبد در قرآن است. »عبودیت یعنی اظهار فروتنی، طاعت و فرمانبرداری. واژه عبادت از عبودیت بلیغ تر است، زیرا عبادت نهایت فروتنی و طاعت است، لذا استحقاق و شایستگی پرستش را ندارد مگر کسی که نهایت کمال و فضیلت از اوست
پس عبودیت در حقیقت اظهار آخرین درجه خضوع در برابر معبود است و حقیقت عبادت نیز عبودیت انسان در برابر »رب« خویش یعنی است
با تحلیل واژه عبادت، نهایت فروتنی و اطاعت استنباط شده بود پس کسی شایسته پرستش است که دارای نهایت کمال و فضیلیت باشد. از نظر قرآن کریم پرستش فقط شایسته "رب" است، چنانچه می فرماید: »واعبدربک «...َ ...» یا بنی اسرائیل اعبدوااالله ربی و ربکم«ُ»ان االله هو ربی و ربکم فاعبدوه...«ِ و آیات مشابه آنّ. »رب«کیست؟ و چرا عبادت منحصراً مخصوص به او شده است؟
»رب« کسی است که مالک و مدبر کارهای مملوک خویش باشد و این مالکیت تنها از آن خدای لاشریک له است
با توجه به آنکه رب، مالک و مدبراست لذا »آن مبداء هستی که تقدیر و تدبیر انسان به دست اوست رب انسان است و انسان نمی تواند بدون او نیاز های خود را برطرف سازد، قهراً خداوند مدبر می شود؛ پرستش هم برای آن است که انسان از نفع و کمال معبود استفاده کند، لذا تعلیق حکم بر این وصف که فرمود:»واعبد ربک« ناظر به این استدلال است که چون رب تو است وی را عبادت کن
حال باید دریافت اثر عبودیت و بندگی چیست و عبد خدا کیست؟ باقری - - 1385 می گوید: »عبد کسی است که تنها و تنها، خدا را رب خویش بداند و عبادت، طریقی است که انسان را به این »معرفت ربوبی « می رساند
در فرهنگ قرآن همه عبد خدایند اما خداوند عده ای را که حق بندگی را به جا آورده اند، بنده خاص خود می خواند و از آنان با تعبیر عبادیْ و عباد الرحمانَ یاد کرده است و آنان را با اوصافی چون صالحُ، مخلَصًٌ، مومنٌٌ و محسنٌٍ توصیف می کند. تعبیر »عبادی «محبت آمیزترین تعبیری است که از ناحیه خدا به بندگان می شود و حتی برتر از مقام رسالت و خلافت است، چرا که می گوییم محمداً» عبده و رسوله
ب - . خدای تعالی زمانی که پیامبر صلی االله را به معراج برد از نام عبد برای او استفاده کردٌُ و این نشانگر آن است که این افتخار و اکرام به خاطر مقام عبودیت و بندگی ایشان بود - مکارم شیرازی و همکاران، 1362ب - . عبودیت انسان را مشمول رحمت الهی ساخته و دریچه های علوم را به قلبش می گشاید، همچون حضرت خضر - ع - که خداوند»علم فراوانی از نزد خود«
13در قرآن کلمه ی عبادی معمولاً برای مومنان ذکر می شود، اما کلمه ی »عباد« و »عبد«گاهی احیاناً در مورد افرادی که مورد مذمتند نیز به کار رفته، از جمله در مورد گنهکاران در آیه ی 58 فرقان »و کفی به بذنوب عباده خبیراً « و آیه 27 شوری در مورد طغیانگران و خطاکاران و منحرفان از توحید و آیه 118 مائده »ان تعذبهم فانهم عبادک«
