بخشی از مقاله
چکیده
گستره معنویت به رهبري و مدیریت نیز کشیده شده و به عنوان یک رویکرد نوپدید، فوق العاده مهم و تاثیرگذار، دانشمندان بسیاري به ویژه رفتارشناسان را جذب کرده و حجم فراوانی از پژوهش ها را به خود معطوف ساخته است. این پژوهش ها براي آن است تا رهبران بتوانند با استفاده از شاخص هاي معنویت یک نوع انگیزش درونی عالی براي خود و پیروانشان فراهم آورند. با این وجود به دلیل پیچیدگی و ناشناختگی ابعاد وجودي انسان و نیز کارا نبودن روشهاي تحقیق موجود در راه یافتن به ابعاد پنهان و عمیق آدمی، هنوز ابهامات بسیاري وجود دارد و دیدگاه ها فراوان و حتی متفاوتند؛ همچنین استفاده از این نظریات در کشورهاي مسلمان بدون بررسی و اسلامی سازي و بومیکردن بسی جاي تامل دارد.
قرآن مجید به عنوان کتاب هدایت و معنویت که از سوي خالق هستی و انسان براي رهبري آدمیان فرو فرستاده شده است می تواند در این راه یاریگري شایسته باشد. قرآن کریم در قالب قصص و سیره انبیاء - علیهم السلام - ، الگوي رهبري معنوي خود را که برآمده از توحید می باشد، بیان کرده است. این تحقیق کوشید با رویکردي بنیادي و با به کارگیري روش تحلیل مضمون، مؤلفه هاي ارزشی رهبري معنوي را از قرآنکریم استخراج و به کمک تفسیر المیزات تبیین و تحلیل کند. نتیجه پژوهش دستیابی به یک ارزش غایی، یعنی توحید و دوازده ارزش میانی - واسطهاي - شامل اخلاق مداري، عدالت، آزادي، تقوا، خدمتگزاري، اصلاح گري، دانایی، جمع گرایی، جهانی گرایی، قانون مداري، شایسته سالاري و ایمان به آخرت است؛ که رهبران قرآنی باید تمام آنها را تحقق بخشند. توحید مهم ترین ارزش است که تمام ارزش هاي میانی را تایید، پوشش و جهت می دهد و دستیابی به آنها را مقدمه رسیدن به خود میداند.
مقدمه
در دانش مدیریت، یکی از وظایف اساسی مدیر، رهبري است. در سال هاي گذشته تئوري هاي رهبري بیشترین توجه خود را معطوف فاکتورهاي فیزیکی، احساسی و ذهنی کارکنان کرده و معنویت را نادیده گرفته بودند؛ در حالی که در نظریات نوین، رهبر به منظور تأثیرگذاري بیشتر و ماندگارتر بر ذهن و قلب کارکنان و پیروان خود باید به جنبه هاي معنوي شخصیت آنان نیز حتما توجه کند و معنویت را در ابعاد گوناگون رشد دهد. شیوه هاي رهبري در سازمان به شدت تحت تاثیر محیط فرهنگی جوامع قرار دارد؛ به طوري که می توان گفت "شیوه هاي رهبري و مدیریت" جلوه اي از ساخت فرهنگی آن تمدن است و در شکل رفتار فردي مدیر و بافت اجتماعی سازمان جلوه گر میشود. - رضائیان، - 221 :1382 رهبري سازمانی برآمده از فرهنگ غربی پاسخ گوي بایسته و شایسته فرهنگ هاي دیگر نبوده است و استفاده از این نظریات در کشورهاي مسلمان بدون بررسی و اسلامی سازي و بومی کردن جاي بسی تامل دارد. "عدم کاربرد آنها در عمل در کشورهاي اسلامی با داشتن فلسفه زندگی خاص و فرهنگ متفاوت با دیگر کشورها، شکاف میان تئوري و عمل را در اذهان متبادر کرده" - داناییفر، - 76 :1387 و اثربخشی نداشته است. قرآن کریم، کتاب رهبري و هدایت به برترین ها است، این کتاب الهی در 1438 سال پیش در قالبهاي گوناگون بهویژه قصص و سیره انبیاء –علیهم السلام-،
شرح الگو ي رهبري آنها را بیان کرده است که در مبانی و ارزش ها یکسان بوده: "َلا نُفَرﱢقُبیَن أَحدمن رسله" - بقره - 285 / ولی روش ها و تاکتیک هاي پیامبران بنا بر شرایط پیروان و وضعیت زمان و مکان متفاوت بوده است. این سبک رهبري که برآمده از مبانی توحیدي است می تواند براي مدیران موحد و ارزش طلب الگویی فاخر و ممتاز باشد: - احزاب - 21 / رهبري بر مدار توحید و ارزش هایی مانند معنویت گرایی و اخلاقمداري از ویژگیهاي این نوع رهبري است. با توجه به جست و جوهاي انجام شده تاکنون در پژوهش هاي قرآنی، به رهبري معنوي به طور خاص پرداخته نشده است؛ در حالی که با این نگاه به رهبري پیامبران در قرآن کریم می توان به این مهم دست یافت. یکی از مهم ترین ابعاد پژوهش در رهبري معنوي، استخراج مؤلفه هاي ارزشی آن است؛ زیرا ارزش هاي صحیح می تواند انگیزه فراوانی را در فعالیت هاي رهبر و پیروان ایجاد کند و آنان را به تلاش براي رسیدن به اهداف متعالی تشویق کند. از این رو ضرورت دارد طی یک تحقیق بنیادي، به شناسایی و استخراج مؤلفههاي ارزشی از قرآن تلاش کرد.
پژوهش پیشنهادي می کوشد تا مؤلفه هاي ارزشی رهبري معنوي از دیدگاه قرآن مجید استخراج کند؛ همچنین براي توصیف و تحلیل از میان تفاسیر، تفسیر المیزان برگزیده شد؛ زیرا براي این پژوهش داراي اثربخشی بود؛ این تفسیر در میان تفاسیر کنونی به ویژه در بین عالمان و قرآن پژوهان شیعه از نظر محتوا، موضوعات و مباحث مطرح شده جایگاه ممتاز و فاخري دارد؛ همچنین خود شخص مفسر، مرحوم آیت االله طباطبایی-ره- فیلسوفی قرآن دان و عارف بود که در طریق معنویت هم در عمل و هم در نظر عمري را به سر آورد و شاگردان او همچون شهید مطهري نشانگر شخصیت او می باشند. شناسایی مؤلفه هاي ارزشی رهبري معنوي از دیدگاه قرآن کریم؛ تبیین مؤلفه هاي ارزشی رهبري معنوي از دیدگاه قرآن کریم؛ و ارائه مدل مفهومی مؤلفه هاي ارزشی رهبري معنوي قرآن کریم از اهداف این پژوهش است؛ از این رو سؤال تحقیق عبارت است از:
- از دیدگاه قرآن کریم، مؤلفههاي ارزشی رهبري معنوي کدامند؟
تعریف واژگان و مفاهیم کلیدي
رهبري
متفکران علوم انسانی، مفهوم "رهبري" را از ابعاد مختلفی مورد بحث قرار میدهند؛ گروهی رهبري را بخشی از وظایف مدیر می دانند و گروهی براي رهبري مفهوم وسیع تري قائلند و آن را "توانایی ترغیب دیگران به کوشش مشتاقانه جهت هدف هاي معین می دانند. " یا آن را فعالیت هایی می دانند که مردم را براي تلاش مشتاقانه در جهت کسب اهداف گروهی، تحت تاثیر قرار دهد و برخی نیز به "تحت تاثیر قرار دادن دیگران جهت کسب هدف مشترك، رهبري می گویند. " - کنتز و دیگران، :1988 ص - 435
برخی دیگر معتقدند: رهبري، فراگرد نفوذ اجتماعی است که در آن رهبر، مشارکت داوطلبانه کارکنان را در تلاش براي کسب هدف هاي سازمانی طلب می کند. - رضائیان، :1382 ص - 375 این تعریف با توجه موضوع پژوهش که عنصر نفوذ از نقشی والا در رهبري معنوي برخوردار است به عنوان تعریف کامل برگزیده شد.
معنویت
دهخدا واژه معنویت را چنین معنا کرده است: معنویت: معنوي بودن و معنوي یعنی با معنا، منسوب به معنا، مربوط به معنا؛ مقابل لفظی، مادي، صوري و ظاهري و معادل راست، حقیقی، اصلی، ذاتی، باطنی و روحانی و نیز معنایی که فقط به قلب شناخته می شود و زبان را در آن بهره اي نیست. - دهخدا، :1375 ج8، ص - 700 مترادف این واژه در زبان انگلیسیSpirituality است.
معنویت در برابر مادي گرایی مطرح می شود. از آنجا که این تعریف در زمینه هاي گوناگون به کار می رود، تعریف آن مشکل است. کوئینگ و همکارانش معتقدند که معنویت عبارت است از جست و جو و مطالعه شخصی براي درك و فهم پاسخ پرسش هایی درباره زندگی، معنا و ارتباط با نیروي مقدس یا متعالی که ممکن است منجر به رشد آیین هاي مذهبی و تکوینی جامعه شود. - به نقل از: بهرامی دشتگی، :1385 ص - 147 معنویت تلاشی در جهت پرورش حساسیت نسبت به خویشتن، دیگران و محیط طبیعی و ماورا الطبیعه است که این تلاش به دنبال وحدت بخشیدن به این حساسیتها و هدایت انسان به سوي کمال و سعادت میباشد. - زارعی متین، - 175 :1393
رهبري معنوي
رهبري معنوي: ارزش ها، نگرش ها و رفتارهاي لازم جهت انگیزش درونی خود و دیگران است؛ بهطوريکه یک احساس بقاي معنوي از طریق معناداري و عضویت ایجاد شود. - Reave, 2005:p 66 -
رهبري معنوي با شکل گیري اعتقادات و ارزش ها در سازمان و ایمان به کار در کارکنان یک محرك
