بخشی از مقاله
چکیده
امروزه جمعیت و چگونگی توزیع و تراکم آن یکی ازمهم ترین عناصر هر برنامه ای است که در جهت توسعه تهیه می شود.از آنجا که توزیع نامتناسب جمعیت باعث ایجاد نابرابری های ناحیه ای درسازمان فضایی یک منطقه شده و وجوداین نابرابری ها مانعی برسر راه توسعه می گردد،مطالعه مداوم جمعیت وپارامترهای آن بویژه توزیع جمعیت درفضا از مهمترین وضایف محققان بشمار می آید.لذا دراین تحقیق که با هدف بررسی نقش توزیع جمعیت درتعادل یابی سازمان فضایی ایران طی دوره 1355 1390وبا روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته ابتدا داده های موردنیاز از سرشماری های مربوطه استخراج و با استفاده از روش های آنتروپی، شاخص های نخست شهری ونرم افزارهای EXCEL , ARCGIS مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته اند.نتایج نشان می دهد که توزیع جمعیت بین مناطق شهری و روستایی ، طبقات شهری و استان های کشورطی دوره مورد مطالعه بسیار نامتناسب بوده و موجب عدم تعادل در سازمان فضایی و شکل گیری پدیده نخست شهری شده است . هرچند میزان نخست شهری تهران به علت جمعیت پذیری شهرهای بزرگ در بین این شهرها روبه کاهش است اما در کل نظام شهری ،میزان تسلط آن همچنان افزایش می یابد.
واژه های کلیدی: توزیع جمعیت،تراکم،سازمان فضایی،تعادل یابی،ایران
-1مقدمه
هزاره سوم میلادی را عصر شهر نشینی نامیده اند - تقوایی و صابری، - 56 :1389زیرا در سال 2007 برای اولین بار جمعیت شهری از روستایی پیشی گرفته است انتظار می رودتا سال 2050، جمعیت در نقاط شهری ساکن شوند.این افزایش در آسیا و آفریقا با سرعت بیشتری در حال جریان است World Urbanization Prospects - ،-7 :2015 .21 رشد سریع شهرنشینی در دنیا در همه شهرها بطور متعادل صورت نگرفته است. بلکه عمدتا شامل شهرهای بزرگ و پایتختها بوده است - نظریان،. - 151 : 1386 شکل گیری و توسعه شهرهای کوچک و بزرگ درسیستم های شهری کشورهای صنعتی عمدتا هماهنگ با مراحل رشد و توسعه صنعتی بوده و دارای الگوی متعادلی است. اما در کشورهای در حال توسعه، رشد سریع شهر نشینی و عدم هماهنگی آن با مراحل توسعه صنعتی، مشکلات جدیدی در نظام شهری این کشورها بوجود آورده است - تقوایی و صابری، - 56 :1389
و موجب عدم تعادل در سازمان فضایی آنها شده است.نظام شهری تجسم فضایی اقتصاد سیاسی و نحوه ی مدیریت سرزمین در یک کشور است. یکی از مباحث مهم در نظام شهری هر کشور چگونگی توزیع فضایی جمعیت می باشد که بررسی آن لازمه ی بسیاری از برنامه ریزیهای محیطی است - فاضل و بیک محمدی،. - 143 : 1391در بحث توزیع مکانی چگونگی تراکم جمعیت در سرزمین، نواحی جغرافیائی، تقسیمات کشوری و تغییرات نسبت شهر نشینی روستا نشینی، سلسله مراتب شهری و شبکه شهری و چگونگی توزیع جمعیت روستائی و عشایری مورد مطالعه قرار می گیرد - مهاجرانی،. - 46 :1389توزیع جمعیت در یک کشور را می توان با استفاده از اطلاعات به دست آمده از سرشماری ها مورد مطالعه قرار داد.
در توزیع جغرافیایی جمعیت عوامل متعددی تأثیر می گذارند که از جمله آنها می توان عوامل طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و ... را نام برد. امروزه سیاستهای دولتی بعنوان مهمترین عامل در توزیع و تراکم جمعیت در جهان مطرح است. سیاستهای اقتصادی هر کشور بسته به سیاستهای ملی که به اقتصاد سیاسی معروف است در جهت گیری اعتبارات عمرانی و زیربنائی، تعیین الگوی برنامه ریزی، تمرکز یا عدم تمرکز و سرمایه گذاریهای دولتی نقش تعیین کننده ای دارد - یاسوری،. - 3 :1389 با توجه به اینکه نابرابری در اندازه جمعیتی، زمینه ساز نابرابری در سایر بخش ها نظیر فعالیت های اقتصادی ،اجتماعی و سیاسی می گردد و به دنبال آن مسائل و مشکلات عدید ه ای در سکونتگا ههای شهری و غیرشهری به وجود می آید، بسیاری از دانشمندان در دور ه های مختلف ، ابعاد متفاوت نظام شهری و چگونگی توزیع جمعیت در نظام شهری را مورد بررسی قرار داده اند.
برخی به تبیین نظام شهری پرداخته و عده ای نیز با ارائه مد ل هایی سعی در شناخت میزان تعادل و شناخت چگونگی نظام شهری داشته اند، برخی دیگر نیز راهکارهایی را در زمینه بهبود و افزایش میزان تعادل آن ارائه کرد ه اند - فرهودی و دیگران،. - 56 :1388 تعادل ویکپارچگی سازمان فضایی کشوردر دههای گذشته با ورود سرمایه داری و افزایش قیمت نفت و تحولات ناشی از افزایش جمعیت و به تبع آن رشد شهرنشینی از بین رفته است.کشور ایران دارای تنوع اقلیمی و شرایط خاص جغرافیایی است که در توزیع جمعیت از عوامل اصلی به شمار می آیند.بیشترین جمعیت ایران در دامنه دو رشته کوه البرز و زاگرس سکنی گزیده اند درحالی که در قسمتهای مرکزی ،جنوب و جنوب شرقی به علت وجود دوبیابان وسیع و گرمای طاقت فرسا و همچنین کمبود منابع آب با کمترین میزان تراکم جمعیت روبه رو هستیم.علاوه بر شرایط جغرافیایی عوامل اقتصادی،سیاسی و اجتماعی مناطق نیز که موجب مهاجرت بین استان ها می شود در توزیع جمعیت در پهنه سرزمینی ایران مؤثر است
در این بین استان تهران بیشترین میزان مهاجرپذیری را دارد.مهاجرت بین مناطق روستایی و شهری نیزبه علت بی توجهی به مکان های روستایی واستقرار تجهیزات وامکانات مورد نیاز در نقاط شهری به نفع این مناطق شدت بیشتری دارد و این مسئله موجب خالی شدن بسیاری از روستاها از افراد در سراسر کشور گردیده است.همچنین افزایش جمعیت و تجمع فعالیت ها در چند شهر بزرگ که نقش مراکز استان را هم دارند موجب شده که شهرهای میانی و کوچک نتوانند در سازمان فضایی کشور آنچنان که می بایست نقش خود را به خوبی ایفا کنند. ضرورت انجام این تحقیق از آنجا ناشی می شود که یکی از مشکلات اساسی توسعه فضایی و ناحیه ای در ایران گسیختگی سازمان فضایی و نبود سلسله مراتب مبتنی بر رابطه ی تعاملی میان سکونت گاهها است - موسوی و حکمت نیا،. - 215 : 1392
این گسیختگی درسازمان فضایی بیش ازهر چیز ناشی از رشد روزافزون و لجام گسیخته تهران و تعداد انگشت شمار شهرهای بزرگ کشورمی باشد.درنتیجه برای رسیدن به یک توسعه متوازن و پایدار در سطح کشور با توجه به موارد ذکر شده فوق می بایست عوامل تأثیرگذار بر روی تعادل سازمان فضایی کشور شناسایی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند که یکی از مهمترین این عوامل جمعیت و چگونگی توزیع آن درسطوح مختلف کشوری می باشد .لذا هدف این مقاله بررسی نحوه ی پراکندگی ،میزان تراکم و نرخ رشد جمعیت در ایران طی سال های 1355 1390 در تعادل یابی سازمان فضایی ایران است .
-1-1 فرضیه تحقیق
به نظر می رسد توزیع نسبی جمعیت بین طبقات مختلف شهری نامتعادل است. به نظر می رسد در توزیع نسبی جمعیت بین استان ها عدم تعادل وجود دارد. میزان تراکم جمعیتی استان ها با شرایط محیطی آنها رابطه دارد. به نظر می رسد عدم تعادل در توزیع جمعیتی موجب عدم تعادل در سازمان فضایی ایران و شکل گیری نخست شهری گردیده است.
-2-1 اهداف تحقیق
هدف کلی این پژوهش بررسی چگونگی نقش توزیع جمعیت در سازمان یابی فضایی ایران طی دوره 1355 1390 است.اهداف جزئی این پژوهش را نیز می توان به شرح زیر برشمرد:
بررسی چگونگی توزیع جمعیت بین نقاط شهری و روستایی طی سال های .1390-1355
بررسی میزان نخست شهری در نظام شهری کشور طی سال های .1390-1355
بررسی توزیع جمعیت و تراکم آن در بین استان های کشور طی سال های .1390-1355
بررسی توزیع جمعیت شهری در بین طبقات مختلف شهری طی سال های .1390-1355
-3-1پیشینه تحقیق
محمدپناهی - - 2015در بررسی که بر روی شبکه شهری استان ایلام انجام داده است، به این نتیجه دست یافته که سلسله مراتبی شهری در این استان نامتعادل بوده و شهر ایلام به عنوان نخست شهر در شبکه شهری این استان خودنمایی می کند. شکوهی و باوی - - 2014 با تجزیه و تحلیل روند تغییرات در سلسله مراتب شهری استان خوزستان دریافتند که مهاجرت ناشی از جنگ تحمیلی موجب عدم تعادل در شبکه شهری این استان گردیده و طی دوره مورد بررسی شهر آبادان جایگاه خود رابه عنوان شهر اول استان به اهواز داده که مرکزیت سیاسی ،اداری و تجاری استان را نیزدارا می باشد. یزدانی و همکاران - - 1394درمقاله تحلیل توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری کلان منطقه آذربایجان، به این نتیجه دست یافتند که همواره تعادل در منطقه رو به افزایش بوده و فاصله شهرهای بزرگ با شهرهای میانی و کوچک در طول زمان، در کل سیستم شهری کاهش یافته است. علاوه بر این، حرکت به سمت توزیع مطلوب جمعیت شهری در منطقه و بازگشت به شرایط تعادل در سلسله مراتب نظام سکونتگاهی شهرهای منطقه آذربایجان مشاهده میشود. فنی و همکاران - - 1393 مقاله ای تحت عنوان تعادل بخشی در نظام شهری استان لرستان با رویکرد آمایش سرزمین ،انجام داده اند که در آن نتایج حاصل از کاربرد مدلهای نخست شهری از سالهای 1375 تا 1390 در منطقه مورد مطالعه نشان می دهد که پدیده نخست شهری در نظام شهری استان لرستان در تمام دوره های سرشماری وجود نداشته است. ولی میزان
