بخشی از مقاله
تجلی ابعاد تربیت اخلاقی در رفتار اعضاي هیأت علمی دانشگاه
چکیده
اساس فرایند تدریس از یک بنیان اخلاقی محکم برخوردار است و اساتید میباید ابعاد تربیت اخلاقی را در نقـش هـای حرفـهای خود متجلی کنند. در این راستا پژوهش حاضر با هدف بررسی ابعاد تربیت اخلاقی در رفتار اعضای هیأت علمی دانشگاه انجام شـده است.
نتایج تحلیل محتوا نشاندهنده این مهم هستند که برخی اساتید علیرغم، آمادگی، دانـش و معلومـات کـافی در فرآینـد یـاددهی، نمی توانند رضایت درونی لازم را از عمل تدریس خود داشته باشند با کمی تامل مشخص میشود که یک سری مهارتها بـرای رفـع این مشکل وجود دارد که از جمله آنها روی آوردن به اخلاق و تربیت اخلاقی در فرایند تدریس است چرا کـه امـروزه اندیشـمندان دایرهی موضوعی اخلاق را فراتر از صفات و ملکات یعنی به دامنهی وسیع افعال و کارهای ارزشی انسان کشاندهاند و از طرفی عصر حاضر، عصر بحرانها و چالش های بنیانافکن است و اگر بشر بخواهد تعادل روانی داشته باشد و در روابط فردی و اجتمـاعی موفـق باشد، باید به اخلاق و تربیت اخلاقی روی آورد. اعضای هیأت علمی میتوانند ضمن متخلق نمودن خود به مؤلفههای تربیت اخلاقی در ابعاد رفتاری، شناختی و عاطفی، آنها را به دانشجویان منتقل کنند و در تبدیل این ویژگیهای نیکو به منش، نقش مهمی ایفا کنند.
واﮊگان کلیدی: تربیت اخلاقی، بعد رفتاری، بعد شناختی، بعد عاطفی، اعضای هیأت علمی
مقدمه
علم و دانش شریفترین حالات ارج آفرین انسان هستند و انسان شایسته کسی است که چنین صلاحیتی را کسب کند که ضمن آموختن علم، به دیگران نیز یاد بدهد. کسی که میخواهد عهدهدار منصب تعلیم شود باید قبلاﹰ مراتب صلاحیت و شایستگی خویش را برای تصدی چنین مقامی در خود فراهم آورد و باید این شایستگی در تمام مظاهر وجود او پدیدار باشد یعنی سیما و چهره و طرز سخن گفتن و گفتارش نمایانگر اهلیت و شایستگی او بوده و سیره، عمل و روش وی نیز بیانگر چنین شایستگی باشد و خود را به فضائل اخلاقی خاصی مجهز کند.
امروزه، در محیطهای آموزشی نباید توقع داشت که دانشپذیران صرفاﹰ از نظر دانش رشد کنند بلکه انتظار است که آنان به افراد اندیشمندی مبدل شوند که قادر باشند از دانش خود برای رشد عقلانیت و رفتار آینده استفاده کنند. اساتید بهعنوان افرادی که در عرصهی خدمات عمومی به کار اشتغال دارند، نقش ویژهای در اعتماد و شکلگیری آن دارند و در ایفای نقشهای مربوط به خود نیروهایی را تجربه میکنند که تأثیر قابل توجهی بر زندگی نوجوانان، جوانان (۱) و بهطور کلی جامعه دارند.
تربیت اخلاقی
تربیت اخلاقی در شخصیت انسان نقطهی پرگار و کانون حیات است. تربیت اخلاقی سرمایهی ارزشمندی است که منجر به فرهیختگی و رشد هر امتی خواهد شد. وقتی رهبر و رعیت، فقیر و غنی، پیر و جوان و ...، هر کدام دین خود را به ساحت تربیت اخلاقی ادا کنند محیط زندگی باطراوت و روحافزا میشود و در چنین فضایی حیات انسانی ارزش پیدا میکند(۲). نظام تعلیم و تریبت موظف است با تدوین روشهای مؤثر و متناسب با وضعیت بومی و دگرگونیهای محیطی مربیان را در تربیت اخلاقی یاری کند، زیرا پویایی هر نظام تربیتی در این است که اصول، روشها و کارکردهای خویش را از حالت ایستا خارج کند و بتواند خواستههایش را متناسب با دگرگونی های محیطی، شاداب و زنده نگه دارد (۳). لذا این وظیفهی اساتید است که ضمن متخلق کردن خود به ابعاد تربیت اخلاقی آن را به دانشجویان منتقل کنند.
هر پیام اخلاقی که در کلاس درس توسط استاد ارائه میشود چون جنبهی رسمی ندارد و فاقد تشریفات درسی تخصصی است و در همهی دروس پیامرسانی میشود، مخاطب آن را به گوش جان دریافت میکند و نخستین واکنشی که در نفسش ایجاد میشود مقایسهی رفتار خویش با پیام دریافتی است (۴). آنچنان یک عمل رفتاری تأثیر مثبت یا منفی بر افراد میگذارد که هیچ محتوای مکتوبی این گونه تأثیر ندارد.
مراکز آموزش عالی، بهعنوان اصلیترین و کلیدیترین مراکز تعلیم و تربیت، نقش بیهمتایی در تربیت اخلاقی و رشد فرهنگی دانشجویان دارند (۵). اعضای هیأت علمی، تربیت کنندهی نیروی انسانی و یکی از ارکان اساسی دانشگاهها محسوب میشوند و نحوهی عملکرد آنها در کل نظام آموزشی نقش اساسی ایفا میکند. استاد، الگوی دانشجویان است و رفتار، گفتار و حتی ظاهر او نیز مورد توجه آنهاست.
ابعاد تربیت اخلاقی
تربیت اخلاقی، آموزش اصول و ارزشهای اخلاقی و پرورش گرایش به فضیلتهای اخلاقی است که در آن ابعاد رفتاری، عاطفی و شناختی اخلاق مورد توجه قرار گرفته است (۶).
الف- بعد رفتاری
با مطالعهی شخصیت انسان، چهار ویژگی اساسی قابل تشخیص است: ادراک یا بینش، توانایی یا قدرت، تمایل یا گرایش، رفتار یا کنش . رفتار میوه و حاصل ارتباط سه رکن دیگر شخصیت انسان است (۷). در این بعد، فرد علاوه بر داشتن قضاوتها و ارزیابیهای صحیح اخلاقی و عواطف اخلاقی میتواند به مقتضای دستورات اخلاقی نیز عمل کند. در این بخش از مقاله به بیان ابعاد رفتاری تربیت اخلاقی، که جا دارد اساتید محترم خود را به آنها مزین کنند، پرداخته میشود.
١- شروع کلاس با نام خدا و عرض سلام جهت القای آرامش به جمع حاضر از جمله مهمترین و تأثیرگذارترین بعد رفتاری اساتید، شروع کلاس با نام و یاد خداوند و عرض سلام جهت تلطیف جو کلاس است.
۲- انضباط کاری
انضباط کاری یعنی آراستگی، نظم و ترتیب و پرهیز از هر گونه سستی و بیسامانی در کار و این از عمدهترین اصول و آداب اخلاقی حرفه و کار است (۸). نظم یکی از مهارتهای بقا در زندگی است؛ یکی از جنبههای اساسی بحث نظم، حضور به موقع استاد و مهارت در زمانبندی ساعت کلاسی است که بتواند استفاده بهینه از آن در طول ترم داشته باشد.
۳- داشتن روحیهی انتقادپذیری، عذرخواهی و سعهی صدر
انسان باید از همهی ابزارها و امکانات موجود در دسترس خود برای شناخت خطاها و اشتباهات خود و سپس اصلاح و کاهش آنها استفاده کند. در این میان یکی از مهمترین و مؤثرترین راههای شناخت خطاها و کاستیها، نقدها و نصایح اطرافیان اوست (۹). چنانچه، در کلاس، دانشجو علم بیشتری داشت و به استاد تذکر داد و اشتباه او را گوشزد کرد، استاد قدرت عذرخواهی و اعتراف به ضعف را داشته باشد، سعهی صدر به این معناست که، فرد از برخورد به آراﺀ و عقاید مخالف هراس نداشته باشد و نظریات تازه را مورد توجه قرار دهد.
۴- موافقت قول و عمل
علم آدمها را به عمل دعوت کرده و به آن وا میدارد. اگر عمل به دعوت علم پاسخ مثبت دهد، باقی میماند وگرنه از آدمی میکوچد (۰۱). استاد باید از دوگانگی میان اعمال و گفتارش بپرهیزد. عملی که دانشجویان را از آن نهی میکرده، مرتکب نشود و به مطالبی که گفته پایبند باشد.
۵- جلوگیری از بروز خستگی در جمع دانشجویان
خستگی دو دسته است؛ خستگی جسمی و خستگی روحی (۱۱ ). بروز هر کدام از انواع خستگی در جمع دانشجویان تأثیر زیادی بر بیانگیزه کردن آنها و القای رخوت و ضعف به دنبال دارد.
۶- آراستگی (توجه به ظاهر)
انسان هر جا جمال اخلاق و معنویت را بیابد مجذوب آن فضائل میشود و نوعی شیفتگی و خضوع نسبت به صاحب جمال در اعماق وجود خویش احساس میکند و راز این مطلب این است که انسان بیش از آنکه از سخن تأثیر بپذیرد، مجذوب زیبایی و جمال است و بیش از آنکه به گوش وابسته باشد متکی به چشم است (۲۱).
۷- راستگویی (صداقت)
صدق و راستی یکی از نشانههای بارز شخصیت انسان و عظمت فکری و پاکی روح او است (۳۱). در بیاناتی که اساتید از سابقهی تحصیلی، علمی و... خود میکنند رعایت این امر لازم است، چرا که گاهی با متوجه شدن بعضی مسائل غیر واقعی توسط دانشجویان زمینههای عدم اعتماد در سایر موارد پیش خواهد آمد.
۸- ثبت آموختهها
یادداشتها و ثبت وقایع در جامعهی امروزی که جنجالهای حقوقی وجود دارند، اهمیت زیادی دارد. وجود سابقهی هر اقدام، میتواند در هنگام بروز مشکل یا شکایت مخاطبان و نیز در موقع پیگیری فرد را یاری دهد (۴۱). انسان دچار نسیان و فراموشی میشود و تذکر برای او نافع است.
همچنین، میتوان به سایر مؤلفههای بعد رفتاری از جمله: احترام به افکار و سخنان دانشجویان و پرهیز از جدال در بحث، تأکید بر مشارکت دانشجویان در امور کلاسی و تدریس، پرسیدن بدون قصد و نیت آزار رساندن، داشتن انصاف و عدالت و پرهیز از تبعیض، پایبندی به وظایف، ارزشیابی و ... اشاره نمود.
ب- بعد عاطفی
از دیر باز نقش عواطف در زندگی انسان و تأثیرگذاری آن در مراحل مختلف رشد او، رفتارهای فردی و اجتماعی و حتی سلامت جسمی و روانیاش مورد اذعان بوده است (۵۱). منظور از بعد عاطفی تربیت اخلاقی این است که، دستهای از احساسات اخلاقی معین در فرد پرورده شود و از سوی دیگر قدرت کنترل بعضی از عواطف منفی مانند حسد و غضب که مانع اخلاقیشدن است در وی ایجاد شود.
۱- وجدان کاری
وجدان کاری، بازگوکنندهی انگیزهای درونی است که فرد با توجه به آن و با شناخت کامل نسبت به وظایف محوله در صدد انجام بهینهی کار خویش بر میآید (۹).
۲- پرهیز از غرور و تکبر
احساس ارزشمند بودن و همینطور احساس اطمینان به خود، احساسی خوشایند است ولی اغراق در خودباوری و بهعبارت دیگر غرور و تکبر بسیار مخرب و آسیبزا است. غرور نهتنها موجب تحلیل و تضعیف اخلاقیات میشود بلکه در کارآیی انسان نیز دخالت دارد (۹).
