بخشی از مقاله
چکیده
شهر شیراز با توجه به سابقه تاریخی و موقعیت جغرافیایی مناسب با داشتن آب و هوای مطلوب باغهای تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. پژوهش حاضر به بررسی باغهای تاریخی شیراز به به عنوان یکی از عناصر اصلی گردشگری شهری شیوه توصیفی و به روش اسنادی و میدانی پرداخته است. این باغها با داشتن عمارت تاریخی، معماری، نقاشی، هنر باغ سازی، درختان متنوع و زیبا یک مجموعه کامل از تجلی فرهنگ، هنر، تاریخ، معماری دوره خود هستند، همچنین عمارت بعضی از باغها همچون باغ جهان نما، نارنجستان قوام، باغ نظر و باغ عفیف آباد به موزه تبدیل شدهاند که آثار بسیار ارزشمندی در آنها نگهداری میشود. این باغها برای گردشگران و محققان داخلی و خارجی بسیار جذاب، و سهم بسیار گسترده و موثری در گردشگری شهر شیراز دارند. باغها با توجه به اینکه در شهر واقع شدهاند اثرات و پیامدهای خاص گردشگری شهری را دارند که مسئولان شهری بایستی با شناسایی نقاط قوت موجود سعی کنند فرصتهای گردشگری باغهای تاریخی را گسترش داده و با کاهش نقاط ضعف سعی در از بین بردن تهدیدها داشته باشند. سپس به تدوین استراتژی و برنامهریزی متناسب با شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شهر یپردازند.
مقدمه
نواحی شهری به علت آنکه جاذبههای تاریخی و فرهنگی بسیاری در کنار دیگر امکانات و خدمات رفاهی دارند، غالبا مقاصد گردشگری مهمی محسوب میشوند. گردشگری شهری یک منبع اقتصادی مهم است که نقش موثر و مهمی در سیاستهای اقتصادی، اجتماعی و رفاهی شهر و شهرنشینان ایفا میکند. یکی از ظرفیتهای جذب گردشگر در شهرها، باغ های تاریخی هستند. باغ تاریخی، تجلی پیوند نزدیک میان تمدن و طبیعت و مکانی برای بهره گیری از اندیشه و احساس است، به همین دلیل تصویر آرمانی جهان و یک بهشت به معنای لغو کلمه به حساب آمده و گواهی بر یک سبک، یک دوره زمانی و شاید نیز اصولا یک هنرمند خلاق است - غنمی و همکاران، . - 667 : 1386 باغ سازی ایرانی بر اصل شبکه بندی منظم و تقسیم فضا به بخشهایی با شکل هندسی به کمک خیابانها و جویها صورت می-گرفته است. باغهای تزئینی ایران عمدتا دارای سردر ورودی مجلل یا ساده، خیابان بندی، شبکه جداول، پنه های کوچک و بزرگ آب، باغچههای درخت گل و بناهای مختلف هستند. در این باغها در دو سوی شبکههای خیابان بندی، باغچههای پر درخت و درختهای بلند ایجاد شده است. شکل هندسی باغ های زینتی عموما مستطیل است. دیوارهای باغ ها معمولا از بیرون با کتیبه و گاه با طاق نما مزین شدهاند. از درون نیز با داربست مو و گیاهان رونده و گلدار و گاه طاق نماهای تزئینی پوشانیدهاند، همچنین استفاده از سبک آب نما، استخر، حوضچه، فواره و آبشار از دیگر ویژگی های باغ است - کمالی سروستانی، 77 :11384و. - 78
شهر شیراز با توجه به سابقه تاریخی و موقعیت جغرافیایی مناسب با داشتن آب و هوای مطلوب باغهای تاریخی بسیاری را در خود جای داده که هر کدام بیانگر شیوه معماری و باغ دوران خود بودهاند و در منابع معتبری چون فارسنامه ناصری و آثار العجم مطالب بسیاری در مورد این باغها و ارزشمندی آنها آمده است. امروزه این باغها با داشتن عمارت تاریخی، معماری، نقاشی، هنر باغ سازی و درختان زیبا و متنوع یک مجموعه کامل از تجلی فرهنگ، هنر، تاریخ، معماری و غیره هستند که برای گردشگران بویژه در فصل بهار بسیار جذاب و مطلبوب است. باغهای تاریخی شیراز بخش اصلی گردشگری شهری را به خود اختصاص دادهاند. در این پژوهش که به شیوه توصیفی و به روش اسنادی و میدانی انجام شده است به دنبال بررسی و بیان جایگاه ارزشمند باغهای تاریخی شیراز در سهم گردشگری شهری است. بنابراین ابتدا به روش پژوهش و ادبیات نظری سپس به معرفی باغهای تاریخی و ظرفیت ارزشمند هنری، فرهنگی و معماری آنها پرداخته خواهد شد.
روش پژوهش
روشهای گردآوری اطلاعات به دو دسته تقسیم میشوند: روشهای کتابخانهای و روشهای میدانی - حافظ نیا،. - 163 : 1384 پژوهش حاضر از نوع توصیفی است. برای گردآوری اطلاعات از روش بازدید میدانی و منابع اسنادی استفاده شده است. اینگونه که با بازدید حضوری از باغ های تاریخی شیراز و استفاده از منابع کتابخانه ای در این زمینه و مباحث گردشگری شهری به بررسی نقش مهم این باغ ها در گردشگری شهر شیراز پرداخته شد.
ادبیات نظری
گردشگری را میتوان بر مبنای نواحی جغرافیایی به سه دسته شهری، روستایی و عشایری تقسیم کرد. در این پژوهش با توجه به منطقه مورد مطالعه، گردشگری شهری و باغهای تاریخی موجود در شهر مورد توجه است. گردشگری شهری عملکرد متقابل گردشگر B میزبان و تولید فضای گردشگری در رابطه با سفر به مناطق شهری با انگیزه های متفاوت و بازدید از جاذبه ها و استفاده از تسهیلات و خدمات مربوط به گردشگری است که آثار متفاوتی را بر فضا و اقتصاد شهری بر جای می نهد - پاپلی یزدی، :1385 . - 190 فضاهای شهری در شهرهای معاصر را میتوان به دو دسته تقسیم نمود:
الف - فضاهای مدرن یا جدید نظیر پارک ها، مراکز فروش مدرن، فرهنگسراها، میادین و پلاژها ب - فضاهای سنتی نظیر بازارها، امامزاده ها، گورستان ها، مساجد و سایر اماکن تاریخی - یعقوب زاده، . - 129 : 1393 منشور حفاظت از شهرها و مناطق شهری تاریخی مصوب اکتبر - 1987 ایکوموس، مربوط به مناطق شهری تاریخی بزرگ و کوچک شامل شهرها، شهرستانها و مراکز یا محلههای تاریخی به اضافه محیط طبیعی و یا ساخته دست بشر آنهاست، بیان می-دارد که این مناطق گذشته از نقشی که به عنوان مدارک تاریخی دارند، حاوی ارزشهای فرهنگهای شهری سنتی نیز هستند. تنظیم منشور - - بین المللی حفاظت و مرمت بناها و اماکن - - - این منشور معمولا به نام منشور ونیز خوانده میشود - ضروری و اهداف و روشهای لازم برای حفاظت شهرها و مناطق شهری تاریخی تعریف میشود - غنمی و همکاران، . - 672 : 1386 طبق منشور بین المللی ایکوموسBایفلای در سال 1981 میلادی در فلورانس، باغ تاریخی به یک ترکیب معماری و باغ داری اطلاق میشود که از نقطه نظر تاریخی یا هنری مورد توجه عموم است به این دلیل میباید آن را یک بنای تاریخی به حساب آورد. همچنین اجزای متشکله آن اصولا مرتبط با باغداری بوده و زندهاند. ظاهر باغ نمایانگر بازتاب یک توان دائمی میان حرکت ادواری فصلها و تحول و زوال طبیعت از یک سو و اراده هنرمند و استادکار به ثابت نگه داشتن آن از سوی دیگر است - غنمی و همکاران، . - 667 : 1386
در ایران اساسا دو نوع باغ بر اساس عملکرد قابل شناسایی هستند: اول - باغ-آرامگاه مانند باغ نظر دوم - باغ-کوشک مانند باغ عفیف آباد. باغهای نوع دوم عمدتا توسط پادشاهان، درباریان و دولتمردان و اغلب به منظور برخورداری از لذایذ مادی به ویژه شاد خواری ساخته میشدند - نوری شادمهانی، . - 186 : 1392 شکل کلی باغها بصورت منظم با قاعده مربع یا مستطیل بودند و با دیوارهای بلند محصور میشدند - نوایی و حاجی قاسمی، . - 325 : 1390 معماران ایرانی با استفاده از عوارض طبیعی همچون شیب و نوع زمین سه نوع باغ را بنا میکردند: الف - باغهای مسطح و کم شیب.
ب - باغهای شیبدار که سرازیر شدن آب از صفه های بالایی به درون صفه های پائین، خود بخشی از زیبایی های این باغ هاست. ج - باغهایی که در ساخت آنها عارضههای طبیعی چون ابگیر و جنگل استفاده میشد - نوری شادمهانی، . - 187 : 1392
همچنین باغها را بر اساس نوع طرح یا نقشه میتوان به دو دسته کلی تقسیم کرد:
