مقاله روند شکل گیری هسته اولیه و رشد کالبدی شهر خرم آباد

چکیده:

هر بررسی الگوهای شهری در کشورهای مختلف نشان می دهد علل شکل گیری ساختار شهرها وابسته به نگرش های ×خاص آن سرزمین بوده است؛ با موجودیتی انسانی ، کالبدی ،تاریخی. با نگاهی به دوران گذشته در می یابیم هر شهری نشانه های منحصر به فرد خود را داشته و عوامل بسیاری در ساخت و ×معرفی یک شهر به کار گرفته می شوند.که عامل بارزی برای جدایی آن از سایر شهرهامی شود. در این نوشتار تلاش شده است عوامل موثر در شکل گیری شهر خرم آباد مورد باز شناخت قرار گیرد و در ادامه به بررسی و تحلیل پارامترهای سازنده آن که نقش بسزایی در روند شکل گیری این شهر داشته می پردازیم.

واژه های کلیدی : شهر، ساختار شهر، شکل شهر، خرم آباد، شاپورخوست....

مقدمه :

پروسه شکل گیری سکونت در دره خرم آباد به سابقه 40,000 سال قبل از میلاد با شواهد آثار اکتشافی توسط گروه باستان شناس دانشگاه رایسدر غارهای باستان پیرامون شهر ، غار قمری ، پاسنگر ، گرارجنه ، غار کنجی وغار یافته به اثبات رسیده است. آثار اولیه سکونت شهری برای نخستین بار در بخش جنوب شرقی خرم آباد آباد به شهر تاریخی شاپور خواست مربوط می شود. اما آنچه امروزه بعنوان هسته اولیه خرم آباد نامیده می شود ، محدوده ای در بخش میانی وغربی شهرفعلی در محلات قدیمی درب دلاکان ، پشت بازار - درب باباطاهر و درب زیدبن علی - می باشد که صرف نظر از دلایل این تغییر مکان شهر شاپور خواست به خرم آباد که خود مبحثی مفصل است ، می توان از وجود برجستگی صخره ای ، سابقه وجود سکونت ، تأمین آب شرب ، شرایط مساعد زندگی ، امنیت ، قلعه وحصار نام برد . محدوده شهر قدیم - هسته اولیه - در سمت غربی برجستگی صخره ای و قلعه فلک الافلاک ، از جنوب و شرق رودخانه خرم آباد ، شمال اراضی گل زرد و ازغرب و شمال غرب پایمان سفید کوه می باشد .

ساختار شهر تاریخی خرم آباد هسته اولیه شهر امروز با اتکا بر الگوهای رایج شهر سازی و نظام محله بندی در جوار مرکز حکومتی شهر محوطه باروی قلعه فلک الافلاک و در امتداد بازار شهر کارکرد بازار در مبنای کوچک مطرح بوده و دروازه های اصلی شهر بر اساس نظام محله بندی ، نحوه دسترسی به آب شرب و تبعیت از بستر و توپوگرافی شهر شکل گرفته است وجود عناصر محصورکننده ذکر شده باعث گردیده که برغم دیگر الگوهای شهری رایج ، خرم آباد فاقد حصار وباروی مصنوعی گردد.برخی شرایط ویژه سیاسی اقتصادی ، اجتماعی باعث گردید که توسعه کمی وکیفی شهر تا پایان حکومت قاجار چندان چشمگیر نباشد و باستثنای اقدامات عمرانی مرکز شهر، محدود به اقدامات جزئی وبدون نتیجه در ساحل شرقی در امتداد مسیر دسترسی ، پل صفوی در زمان قاجار گردد.

در ابتدای قرن اخیر با فراهم شدن بستر مناسب سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی و مرکزیت دوباره خرم آباد بعنوان مقر حکومتی و نظامی در لرستان ، برنامه های توسعه عمدتاً با محوریت حکومت مرکزی و تأسیس نهادها و سازمانهای دولتی جهت ارتباط شهر با سایر نواحی توسعه کالبدی ویژه ای یافت - اقدامات توسعه پهلوی اول 1303 - 20 هجری شمسی - این اقدامات عمدتاً با احداث معابر از پیش فکر شده در سمت شمال شهر رودخانه در مسیر ارتباط به جاده کشوری - تهران -خوزستان - صورت گرفت .

.1× موقعیت جغرافیایی شهر خرم آباد

شهر کنونی خرم آباد – در زبان لری خورموه –بزرگترین و پر جمعیت ترین شهر لر نشین و از مهمترین شهرهای غربی ایران و مرکز استان لرستان می باشد که بر مسیری پر پیچ و خم از میان دره ای دراز و قیفی شکل مابین دو کوه » کمره سئ « در شرق و » اسپئ که « در غرب ، از شمال به جنوب جاریست ، واقع گردیده است . شهر خرم آباد از جمله شهرهایی است که سابقه تاریخی را در میان شهرهای ایران دارا می باشد. با بررسیهایی که از سال 1343 تا 1348 به وسیله هیئت های علمی دانشگاههای رایس امریکا و کمبریج انگلستان انجام گرفت قدیمی ترین آثار تمدن سنگی از غار کنجی واقع در 4 کیلومتری جنوب غربی دره خرم آباد یافت شده است. - ایزد پناه،1363، - 23

.2 وجه تسمیه خرمآباد

شهر خرمآباد از روزگاران کهن تاکنون خایدالو، سیماش، سیماشکی، شاپور خواست، سابورخواست، خرمآباد فیلی، کلید خوزستان و خرمآباد نامیده شده است .واژه خرمآباد از دو جزء »خرم« به معنی شاد، خندان و زنده »آباد« به معنی دایر، معمور و دریا تشکیل شده است. چون این شهر در جلگهای بسیار باصفا و زیبا بنا شده است که دارای باغ و بستان، سرسبز و خرم و چشمهسارهای آب گوارا بنا شده است به آن خرمآباد گفتهاند - افشار سیستانی؛ . - 278

.3 خاستگاه اصلی استقرار شهر خرم آباد

شکل گیری خرم آباد امروزی در دوره اتابکان لر کوچک ، در موقیعت مکانی که محل تلاقی مسیر ایلات منطقه از ییلاق به قشلاق بوده ، متکی بر قبول وظایف مبادلاتی – در قالب کالبدی بازار – و وظیفه حفاظتی و امنیتی – در قالب کالبدی قلعه فلک افلاک – از جانب آن است. در دوره ایلغار مغول خرم آباد به کلی منهدم می گردد . لیکن در شکل گیری سازمان دیوانی دولت صفوی ، خرم آباد – محل استقرار والی لرستان – بر پایه های ساختار گذشته روبه شکوفایی می گذارد . در دوره قاجار علیرغم فقدان سازمان دیوانی و دولتی مسلط ، فروپاشی تاسیسات و تجهیزات زیر ساختی در سطح منطقه و کشور و تسلط جامعه ایلی خرم آباد جایگاه خود را به عنوان محل مبادله بین ایلات حفظ می کند . شهر خرم آباد در سال 1850 میلادی ،دارای دومحله زیدبن علی و محله درب دلاکان بوده است.در این سال شهر خرم آباد دارای 325 خانه و 1200 نفر سکنه بوده است. به طور کلی می توان گفت که پیدایش و تکوین شهر خرم آباد و تحولات اقتصادی اجتماعی و کالبدی فضایی آن متاثر از دو خاستگاه اصلی استقرار شهر یعنی : -1×عوامل طبیعی : دره طبیعی و قیفی شکل، رودخانه، چشمه های فراوان،آب و هوای منطقه،زراعت -2×موقعیت استراتژیک: شهر نظامی به علت وجود قلعه در حمکرانی و نظارت ماخذ:سازمان بهسازی و نوسازی خرم اباد139 0

.4 شهر خرم آباد در دوران تاریخی قبل از اسلام

بهترین اطلاعات در مورد سکونت و نحوه معاش در لرستان، در اواخر دوره - پلاستوسن - در دره خرم آباد فعلی یافت شد دره ای به طول 15 و پهنای 10 کیلومتر که بین کوهها به موازات هم کشیده شده اند، اشیای بدست آمده بیشر مربوط به دوره پالئولیتک است که از غارهای این دوره یافت شده اند. - ایزدپناه،1376، - 20