بخشی از مقاله
چکیده
سیره و سخنان گهربار امام هادیعلیهالسلام از سرمایههای ارزشمند روایی در عالم اسلام محسوب میشوند. ایشان به این وسیله قضایای گوناگون تربیتی، اخلاقی، فقهی، کلامی و... را چارهاندیشی کرده و به جهانیان ارائه نموده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش کتابخانهای در صدد پاسخگویی به این مسئله برآید که امام هادیعلیهالسلام در زمینهی استنباط و استخراج مسائل فقهی، از چه منابع و اصولی پیروی نمودهاند؟ آن بزرگوار در بیان مسائل و آموزههای فقهی، ابتدا به آیات قرآن کریم مراجعه نموده و پس از آن، سیره و سخنان رسول اکرمصلیااللهعلیه وآله و ائمه اطهارعلیهالسلام را منبع قرار داده؛ ضمن اینکه در برخی امور نیز از عقل و منطق یاری گرفتهاند.
مقدمه
امام ابوالحسن علی النقی الهادیعلیهالسلام پیشوای دهم شیعیان، در نیمه ذیحجه سال 212 هجری قمری در اطراف مدینه در محلی به نام صریا به دنیا آمد - طبرسی، 355 :1390؛ مفید، بیتا: . - 327 ایشان در سال 220 هجری پس از شهادت پدر گرامیاش بر مسند امامت نشست و در این هنگام هشت ساله بود. مدت امامت آن بزرگوار 33 سال طول کشید - پیشوایی، . - 567 :1379
حضرت امام هادیعلیهالسلام به نقی، عالم، فقیه، امین و طیب ملقب بودند و به آن جناب ابوالحسن ثالث هم میگفتند. ایام امامت آن حضرت مصادف بود با زمان خلافت معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز. و در زمان خلافت همین معتز به شهادت رسیدند و در خانه خود در سامراء دفن شدند - طبرسی، . - 471 :1390 از آنجایی کهحقّیهیچ نیست مگر در نزد خدایِ به حقّو، خدای تعالی حقّ را برای کسی بیان نکردهمگر، برای رسول برحقّ صلیااللهعلیهوآله، و آن جناب حق را به کسی نسپردهمگر؛ به ائمّهی بر حقّعلیهالسلام. پس بر کسی که میخواهد حقّ را بفهمد، لازم است که به ایشان رجوع کند و در زمان غیبت امام زمانعجلااللهفرجهالشریف رجوع به ایشان ممکن نیست؛ مگر با رجوع به کتابخدا و سنّت رسول صلیااللهعلیهوآله و احادیثائمّهُدیعلیهالسلام. - سلیمانی آشتیانی، 1387، ج - 583 :1؛ چنانکه خدای تعالی فرمودهاند:
وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ" فِیهِءٍ فَحُکْمُهُمِنْشَیْ إِلَی اللﱠهِ". 3
از سوی دیگر؛ به دلیل شرایط خفقانی که در زمان امام هادیعلیهالسلام وجود داشت، ایشان بیشتر فعالیتهای خود - از جمله بیان آموزههای فقهی - را به صورت سری و مخفیانه انجام میداد؛ چراکه متوکل عباسی هر کسی را که به ایشان و خاندان علیعلیهالسلام علاقه داشت؛ به هلاکت میرساند و یا مال او را مصادره میکرد - اصفهانی، 1419ه. ق: - 502-478؛ اما با این وجود، ایشان در زمینهی فقه و اصول فقهی، پس از قرآن کریم، مهمترین منبع برای پایهگذاری قواعد اصول فقه را سنت میدانستند. جایگاه سنت در علم اصول تا آنجاست که بدون آن، هیچ بخشی از آن دارای استحکام کافی نخواهد بود. کاربرد سنت و سیره امام هادیعلیهالسلام نیز همچون سایر ائمه اطهارعلیهالسلام، در اصول فقه به دو گونه است: نخست سیره علمی و عملی ایشان که ضمن آموزش و پاسخدهی به مسائل فقهی، اصحاب را به برخی قواعد اصول فقه آشنا میساختند و دیگر، قواعدی که اصولیون از روایات ایشان و سایر اهل بیتعلیهمالسلام استخراج کردهاند - حق پناه، . - 34-33 :1390 3 - شوری - 10/ ترجمه: در هر چه اختلاف میکنید حکمش با خداست.
-1 واژهشناسی فقه
فقه از نظر لغوی دلالت بر ادراک چیزی و علم به آن دارد. واژهفِقْهاخصّ، از علم است و آن را ، علم به احکام شریعت نامیدهاند؛ لذا دلیل نامگذاری فقه، بر علم دین، شرافت و فضیلت علم دین بر سایر علوم است - راغب اصفهانی، 1374، ج83 :3؛ ابن منظور، 1414ه. ق، ج. - 523 :13 مرحوم شانه چی در باب تعریف اصطلاحی آن، علم فقه را علم استنباط احکام شرعی از منابع تفصیلی معرفی مینماید - مدیر شانه چی، . - 227 :1380 از آنجایی که مهمترین عاملی که فقیه را در رسیدن به شریعت اسلام یاری میدهد، توجه دادن به منابع فقه و برخورداری از اصولی منسجم در استخراج احکام است؛ لذا نداشتن منطق استنباط، موثرترین عامل خطا و هرج و مرج فقهی به شمار میآید - حق پناه، . - 30 :1390 به همین دلیل است که امام هادیعلیهالسلام در بیان مسائل فقهی از منابعی چون قرآن، سنت و عقل در جای مناسب خود استفاده نمودهاند. بنابراین در مقاله حاضر، هریک از آنها را بررسی خواهیم نمود.
-2 نگاهی به وضعیت حدیث در دوران امام هادیعلیهالسلام
همانطور که میدانیم باب صدور حدیث در اهل سنت با رحلت حضرت رسول اکرمصلیااللهعلیهوآله بسته شد و پس از آن، نوبت جمع و تدوین حدیث فرا رسید که متأسفانه با فرمان منع کتابت حدیث، مدتی نه چندان کوتاه میان صدور حدیث و کتابت و نگهداری آن از نسیان، جعل و تحریف، فاصله افتاد که این امر، معضلات و مشکلات بسیار زیادی برای فقها و محدثان اهل سنت به وجود آورد. و آنها را در سیل عظیم احادیث مجعول، اسرائیلیات و احادیث ضعیف السند گرفتار کرد - معارف ، - 67 :1377 - 95اما؛ حرکت تکاملی شیعه با سیر تقریباً بیبرنامگی اهل سنت لا اقل در بحث حدیث در قرون اول تفاوت ماهوی دارد. شیعیان نه تنها اعتباری برای فرمان منع کتابت حدیث قائل نبودند؛ بلکه نسبت به کتابت و حفظ سنت نبوی از هیچ کوششی فرو گذار نکردند. به عنوان نمونه میتوان به تلاشهای امیرالمؤمنین علیعلیهالسلام و یارانش در کتابت سنت نبوی اشاره کرد که خوشبختانه برخی از این مکتوبات در لابهلای میراث حدیثی شیعه، ثبت و ضبط شده و به دست ما رسیده است. - مجلسی، 1378، ج - 6 :1 از طرف دیگر، حضور امامان معصومعلیهالسلام در میان شیعیان به عنوان منابع صدور حدیث شیعه پس از رحلت پیامبر اکرمصلیااللهعلیهوآله که بیش از دو قرن به طول انجامید؛ باعث شد که میراث حدیثی شیعه فقط به احادیث صادره از پیامبر اکرم صلیااللهعلیهوآله محدود نشود و توسعه و تکامل جدی پیدا کند. اصحاب ائمهعلیهمالسلام، با استفاده از آموزههای آسمانی اهلبیتعلیهالسلام در زمینههای مختلف فقهی، تحلیل آموزههای فقهی امام هادیعلیهالسلام جمال فرزند وحی1 نجمیه گراوند 2
چکیده
سیره و سخنان گهربار امام هادیعلیهالسلام از سرمایههای ارزشمند روایی در عالم اسلام محسوب میشوند. ایشان به این وسیله قضایای گوناگون تربیتی، اخلاقی، فقهی، کلامی و... را چارهاندیشی کرده و به جهانیان ارائه نموده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش کتابخانهای در صدد پاسخگویی به این مسئله برآید که امام هادیعلیهالسلام در زمینهی استنباط و استخراج مسائل فقهی، از چه منابع و اصولی پیروی نمودهاند؟ آن بزرگوار در بیان مسائل و آموزههای فقهی، ابتدا به آیات قرآن کریم مراجعه نموده و پس از آن، سیره و سخنان رسول اکرمصلیااللهعلیه وآله و ائمه اطهارعلیهالسلام را منبع قرار داده؛ ضمن اینکه در برخی امور نیز از عقل و منطق یاری گرفتهاند.
مقدمه
امام ابوالحسن علی النقی الهادیعلیهالسلام پیشوای دهم شیعیان، در نیمه ذیحجه سال 212 هجری قمری در اطراف مدینه در محلی به نام صریا به دنیا آمد - طبرسی، 355 :1390؛ مفید، بیتا: . - 327 ایشان در سال 220 هجری پس از شهادت پدر گرامیاش بر مسند امامت نشست و در این هنگام هشت ساله بود. مدت امامت آن بزرگوار 33 سال طول کشید - پیشوایی، . - 567 :1379
حضرت امام هادیعلیهالسلام به نقی، عالم، فقیه، امین و طیب ملقب بودند و به آن جناب ابوالحسن ثالث هم میگفتند. ایام امامت آن حضرت مصادف بود با زمان خلافت معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز. و در زمان خلافت همین معتز به شهادت رسیدند و در خانه خود در سامراء دفن شدند - طبرسی، . - 471 :1390 از آنجایی کهحقّیهیچ نیست مگر در نزد خدایِ به حقّو، خدای تعالی حقّ را برای کسی بیان نکردهمگر، برای رسول برحقّ صلیااللهعلیهوآله، و آن جناب حق را به کسی نسپردهمگر؛ به ائمّهی بر حقّعلیهالسلام. پس بر کسی که میخواهد حقّ را بفهمد، لازم است که به ایشان رجوع کند و در زمان غیبت امام زمانعجلااللهفرجهالشریف رجوع به ایشان ممکن نیست؛ مگر با رجوع به کتابخدا و سنّت رسول صلیااللهعلیهوآله و احادیثائمّهُدیعلیهالسلام. - سلیمانی آشتیانی، 1387، ج - 583 :1؛ چنانکه خدای تعالی فرمودهاند:
وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ" فِیهِءٍ فَحُکْمُهُمِنْشَیْ إِلَی اللﱠهِ". 3
از سوی دیگر؛ به دلیل شرایط خفقانی که در زمان امام هادیعلیهالسلام وجود داشت، ایشان بیشتر فعالیتهای خود - از جمله بیان آموزههای فقهی - را به صورت سری و مخفیانه انجام میداد؛ چراکه متوکل عباسی هر کسی را که به ایشان و خاندان علیعلیهالسلام علاقه داشت؛ به هلاکت میرساند و یا مال او را مصادره میکرد - اصفهانی، 1419ه. ق: - 502-478؛ اما با این وجود، ایشان در زمینهی فقه و اصول فقهی، پس از قرآن کریم، مهمترین منبع برای پایهگذاری قواعد اصول فقه را سنت میدانستند. جایگاه سنت در علم اصول تا آنجاست که بدون آن، هیچ بخشی از آن دارای استحکام کافی نخواهد بود. کاربرد سنت و سیره امام هادیعلیهالسلام نیز همچون سایر ائمه اطهارعلیهالسلام، در اصول فقه به دو گونه است: نخست سیره علمی و عملی ایشان که ضمن آموزش و پاسخدهی به مسائل فقهی، اصحاب را به برخی قواعد اصول فقه آشنا میساختند و دیگر، قواعدی که اصولیون از روایات ایشان و سایر اهل بیتعلیهمالسلام استخراج کردهاند - حق پناه، . - 34-33 :1390 3 - شوری - 10/ ترجمه: در هر چه اختلاف میکنید حکمش با خداست. تحلیل آهوسههای فقهی اهام هادی لیهالسالم 271
-1 واژهشناسی فقه
فقه از نظر لغوی دلالت بر ادراک چیزی و علم به آن دارد. واژهفِقْهاخصّ، از علم است و آن را ، علم به احکام شریعت نامیدهاند؛ لذا دلیل نامگذاری فقه، بر علم دین، شرافت و فضیلت علم دین بر سایر علوم است - راغب اصفهانی، 1374، ج83 :3؛ ابن منظور، 1414ه. ق، ج. - 523 :13 مرحوم شانه چی در باب تعریف اصطلاحی آن، علم فقه را علم استنباط احکام شرعی از منابع تفصیلی معرفی مینماید - مدیر شانه چی، . - 227 :1380 از آنجایی که مهمترین عاملی که فقیه را در رسیدن به شریعت اسلام یاری میدهد، توجه دادن به منابع فقه و برخورداری از اصولی منسجم در استخراج احکام است؛ لذا نداشتن منطق استنباط، موثرترین عامل خطا و هرج و مرج فقهی به شمار میآید - حق پناه، . - 30 :1390 به همین دلیل است که امام هادیعلیهالسلام در بیان مسائل فقهی از منابعی چون قرآن، سنت و عقل در جای مناسب خود استفاده نمودهاند. بنابراین در مقاله حاضر، هریک از آنها را بررسی خواهیم نمود.
-2 نگاهی به وضعیت حدیث در دوران امام هادیعلیهالسلام
همانطور که میدانیم باب صدور حدیث در اهل سنت با رحلت حضرت رسول اکرمصلیااللهعلیهوآله بسته شد و پس از آن، نوبت جمع و تدوین حدیث فرا رسید که متأسفانه با فرمان منع کتابت حدیث، مدتی نه چندان کوتاه میان صدور حدیث و کتابت و نگهداری آن از نسیان، جعل و تحریف، فاصله افتاد که این امر، معضلات و مشکلات بسیار زیادی برای فقها و محدثان اهل سنت به وجود آورد. و آنها را در سیل عظیم احادیث مجعول، اسرائیلیات و احادیث ضعیف السند گرفتار کرد - معارف ، - 67 :1377 - 95اما؛ حرکت تکاملی شیعه با سیر تقریباً بیبرنامگی اهل سنت لا اقل در بحث حدیث در قرون اول تفاوت ماهوی دارد. شیعیان نه تنها اعتباری برای فرمان منع کتابت حدیث قائل نبودند؛ بلکه نسبت به کتابت و حفظ سنت نبوی از هیچ کوششی فرو گذار نکردند. به عنوان نمونه میتوان به تلاشهای امیرالمؤمنین علیعلیهالسلام و یارانش در کتابت سنت نبوی اشاره کرد که خوشبختانه برخی از این مکتوبات در لابهلای میراث حدیثی شیعه، ثبت و ضبط شده و به دست ما رسیده است. - مجلسی، 1378، ج - 6 :1 از طرف دیگر، حضور امامان معصومعلیهالسلام در میان شیعیان به عنوان منابع صدور حدیث شیعه پس از رحلت پیامبر اکرمصلیااللهعلیهوآله که بیش از دو قرن به طول انجامید؛ باعث شد که میراث حدیثی شیعه فقط به احادیث صادره از پیامبر اکرم صلیااللهعلیهوآله محدود نشود و توسعه و تکامل جدی پیدا کند. اصحاب ائمهعلیهمالسلام، با استفاده از آموزههای آسمانی اهلبیتعلیهالسلام در زمینههای مختلف فقهی،
