بخشی از مقاله
چکیده
مسکن از نظر پایداري اجتماعی، مسکنی است که متناسب با فرهنگ، شیوهها و سنتهاي ساکنان آن باشد و باعث ثبات خانواده، رشد اجتماعی و بالا بردن ضریب ایمنی افراد و خصوصاً ارتقاي فرهنگی و آرامش روحی اعضاي خانواده شود. هدف از این پژوهش تحلیل ابعاد اجتماعی مسکن پایدار روستایی در استان البرز میباشد. روش اجراي تحقیق حاضر به صورت کیفی بود که از طریق مصاحبه و به روش پانل دلفی صورت پذیرفت. این تحقیق از نظر هدف کاربردي و از نظر نحوه گردآوري اطلاعات مورد نیاز در دو بخش انجام گرفت؛ بخش اول شامل جمعآوري اطلاعات در زمینهي مبانی نظري و پیشینه پژوهش تحقیقات انجام شده که با استفاده از اسناد کتابخانه اي انجام پذیرفت و بخش دوم به صورت جمعآوري داده و انجام مصاحبه صورت پذیرفت و جامعه آماري آن را کارشناسان مسکن روستایی استان البرز تشکیل میدهند. پس از جمعبندي مطالب حاصل از مصاحبه با پانل کارشناسان، مواردي چون دسترسی واحدهاي مسکونی به خدمات برخورداري واحدهاي مسکونی از تسهیلات، سازگاري مسکن با هویت و ساختار خانوادگی و رضایت از معماري داخلی و بیرونی واحد مسکونی به عنوان ابعاد اجتماعی مسکن پایدار روستایی استان البرز مشخص گردید.
واژههاي کلیدي: پایداري اجتماعی، مسکن روستایی، تسهیلات، سازگاري هویتی
مقدمه
روستا و روستانشینی مقولهاي نیست که تنها مربوط به جهان سوم باشد، بلکه محدودهاش کشورهاي اروپایی و سایر کشورهاي پیشرفته را نیز در بر میگیرد و به پهناي کره زمین وسعت دارد. با این همه، آنچه به عنوان معضل روستا و روستانشینی مطرح می شود مربوط به کشورهاي جهان سوم است - پاپلی یزدي و همکاران، . - 1382 با رشد سریع صنعت، فناوري و تکنولوژي در سدههاي اخیر، محرومیت، عقب ماندگی و توسعه نیافتگی مناطق روستایی بویژه در کشورهاي در حال توسعه بیشتر آشکار گردید. به دنبال افزایش فقر عمومی، پایین بودن سطح درآمد، عدم برخورداري از خدمات اجتماعی و رفاهی و آسیبپذیرتر شدن روستاییان نسبت به جوامع شهري، لزوم توجه به برنامهریزي روستایی و انتخاب الگویی مناسب در این زمینه ضرورت مییابد.
بنابراین به دنبال این ضرورتهاي اساسی در دهههاي اخیر و افزایش معضلات فوقالذکر، تفکر و اندیشهي "برنامهریزي توسعه روستایی" مطرح میشود و انتخاب راهبردي مناسب و متناسب با شرایط داخلی جهت هموار نمودن مسیر توسعه روستایی اهمیت اساسی مییابد - نوروزي آورگانی، . - 1390نگاهی به روند تحولات روستانشینی و برنامهریزي روستایی در ایران در دهه هاي اخیر گویاي این واقعیت اساسی است که رویکردهاي تک بعدي و کالبدي تبدیل به دغدغه اصلی برنامهریزان و مدیران شده است. در برنامهریزيهاي کلان کشورعمدتاً در فکر ایجاد سرپناهی براي شهروندان هستند تا این که مسکنی ساخته شود کهواقعاً مکان سکونت و آرامش باشد. مدیران کشور عمدتاً به فکر بهبود وضعیت کالبدي روستاها - خیابانها، تراکم ها، زباله و... - هستند و مسائل اجتماعی و فرهنگی و ابعاد روانی طرحهاي روستایی چندان مورد توجه قرار نمیگیرند.
توجه به مسائلی چون هویت و هویتمندي روستاییان، حس تعلق مکانی، تعاملات اجتماعی و همبستگی و انسجام در فضاي روستایی، احساس امنیت عمومی و اجتماعی و ... و زمینههایی که میتوان آنها را ایجاد یا بهبود بخشید، به جرأت میتوان گفت که در بخش عمدهاي از برنامهریزیهاي روستایی کشور نادیده گرفته میشوند - گروسی و همکاران، . - 1388از نظر بسیاري از محققان نبود مسکن مناسب در نواحی روستایی بر بسیاري از مؤلفههاي زندگی سالم در این نواحی مؤثر واقع میشود، در برخی موارد نامساعد بودن مسکن از عوامل اصلی بروز مهاجرتهاي روستایی به حساب میآید - Herrmann, .2009 - افزایش نابرابري هاي اجتماعی را به دنبال داشته - WHO, 2010 - ، سلامت روان افراد ساکن در این مساکن را دچار اختلال و افزایش خطر ابتلا به بیماريها و تغذیه ضعیف را به دنبال دارد . - Ruel, 2010 -
مسکن به عنوان کوچکترین عنصر تشکیل دهنده سکونتگاهها و نمایانگر توسعه کالبدي براي بیشتر خانوارهاي سراسر جهان به منزله پرهزینهترین و ارزشمندترین دارایی محسوب میگردد و همچنین براي بخش اعظم خانوارها تعیین کنندهترین عامل کیفیت زندگی است - تولون 1، 1374؛ رفیعی، . - 1379 تهیه مسکن در اکثر کشورهاي پیشرفته و شماري از اقتصادهاي بازاري در حال ظهور مطلوب است . - Khoury, 1996 - مسکن و برنامهریزي مسکن از دیدگاههاي مختلف مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. نظریات توسعه و قطب رشد، مشکلات حاد مسکن را امري گذرا و از ملزومات برنامههاي توسعه میداند - شفاعت، . - 1385 به اعتقاد فلچر خانه، مکان پارادوکس عطوفت و خشونت است. گاستن باشلارد نیز در کتاب جنبه شاعرانه فضا، خانه را "فضاي خوشبختی" لقب داده است که در آن استراحت، خودیابی، آرامش و مادرگرایی اهمیت پیدا میکند - توسلی، . - 1378
ارزشها، تصورات، ادراکات و شیوه هاي زندگی به صورت مستقیم در خانه انعکاس می یابند. به همین دلیل تفاوت در اشکال خانهها هم ریشه در تمایزات شیوه زندگی و مقولاتی از قبیل تصور از زندگی مطلوب، سازمان اجتماعی، مفهوم قلمرو، شیوه برآورده کردن نیازهاي اساسی و ارتباط بین سکونت و الگوي اسکان دارد. در حالیکه خانه مفهومی است که به فضاي درون توجه و تأکید بیشتري دارد، واژه مسکن بر ارتباط با فضاهاي بیرون بیشتر توجه می نماید. خانه قبل از هر چیز فضا و مکانی درونی است. درونی بودن آن در رابطه با بیرون آن، کوچه و خیابان، رودخانه و مزرعه، گسترههاي بیرونی شهر و روستا، دریا و زمین و آسمان، طبیعت و جهان، و سرانجام همه هستی معنا و ارزش مییابد. شولتز معتقد است مهمترین حسن خانه این است که رویا را در خود میپروراند و به ما این امکان را میدهد که در آرامش در تخیلات خود غرق شویم - گاستون بشلار2 به نقل از نوبرري شولتز3، . - 1381
از طرف دیگر امروزه با توسعه ارتباطات مسکن تا حد زیادي در نواحی روستایی به لحاظ شکل ظاهري، طراحی درونی و تعداد طبقات تغییر کرده است - قنبري، - 1390 اما این تغییرات همواره مطلوب نبوده و در پارهاي از مواقع باعث به وجود آمدن محیطهایی شده که انسان را دچار مشکل کرده، به طوري که ملاحظه می شود شرایط بشر در سکونتگاههاي خود در سراسرجهان تنزل یافته و بسیاري از سکونتگاهها، به ویژه سکونتگاههاي روستایی براي ساکنان موجود و به علاوه ساکنان آینده خود به طور فزایندهاي غیرقابل زندگی شده است - حاجینژاد و همکاران، . - 1390مسکن سالم و پایدار از عوامل مهم در توسعه پایدار روستایی محسوب می شود. بنا به دیدگاه لوکوربوزیه، هر دو وجه نیازهاي جسمی و روحی انسان باید با سازمان دهی فضایی مسکن پاسخ داده شود . - Yagi, 1987 -
مسکن خوب و مناسب نشانگر رفاه عمومی جامعه است و مسکن بد و نامطلوب منجر به پیامدهاي زیان باري از قبیل بیماریها، بیبند و باریها، تباهی و فساد جوانان جوامع میگردد . - Rangwala, 1998 - بنابراین مسکن پایدار عبارت است از مسکنی که از لحاظ اقتصادي متناسب، از لحاظ اجتماعی قابل قبول، از نظر فنی و کالبدي امکان پذیر و مستحکم و سازگار با محیط زیست باشد . - Charles, 2007 - مسکن از نظر پایداري اجتماعی، مسکنی است که متناسب با فرهنگ، شیوه ها و سنت هاي ساکنان آن باشد و باعث ثبات خانواده، رشد اجتماعی و بالا بردن ضریب ایمنی افراد و خصوصاً ارتقاي فرهنگی و آرامش روحی اعضاي خانواده شود.
از نظر پایداري اقتصادي، مسکن پایدار مسکنی است که متناسب با شرایط اقتصادي ساکنانش باشد.هدف از ایجاد و توسعه مساکن پایدار به حداقل رسانیدن آسیبهاي محیطی و تا حد ممکن بهبود کیفیت محیطی میباشد. موضوعات مورد توجه مساکن پایدار شامل انرژي، ترافیک، منابع آب، مصالح ساختمانی، فاضلاب، سلامتی و حیات جانوري و گیاهی و موارد مرتبط با برنامهریزي، طرحریزي، ساخت و ساز و تخریب در مواقع ضروري میباشد. در واقع مساکن پایدار باید در دسترس بوده، قابلیت تطابق از لحاظ اقتصادي، اجتماعی، هزینهها و سایر نیازهاي فردي را باید براي ساکنان خود داشته باشند . - Tuohy, 2004 -
با توجه به اینکه نزدیک به 22 میلیون نفر از جمعیت کشور در مناطق روستایی سکونت دارند - مرکز آمار ایران، - 1390 و با اجراي طرحهاي پایدارسازي مسکن در مناطق روستایی کشور علاوه بر ایجاد ثبات و امنیت نسبی در اقتصاد مناطق روستایی، از مهاجرت بیرویه آنها به مناطق شهري و ایجاد مشکلات عدیده اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و ... کاسته خواهد شد که این موارد ضرورت انجام چنین تحقیقی، دو چندان کرده است. از این رو و به دلیل اینکه بهبود کیفیت زندگی مردم از طریق توجه به مسکن روستایی در راستاي تأمین نیازهاي اساسی سکنه از اهمیت بسزایی برخوردار است و تحقیق حاضر تلاش میکند چگونگی وضعیت مسکن روستاییان استان البرز را در ابعاد مختلف پایداري اجتماعی تحلیل نماید.
پیشینه پژوهش
در خردادماه سال 1375 مصادف با سال 1996 میلادي اجلاس دوم کنفرانس جهانی حقوق بشر در استانبول برگزار شد که یکی از نکات مهم که در این اجلاس به آن اشاره شد، مفهوم مسکن مناسب چنین تعریف شد، "سرپناه مناسب تنها به معناي وجود یک سقف بالاي سر هر شخصی نیست، سرپناه مناسب یعنی، آسایش مناسب، فضاي مناسب، دسترسی فیزیکی، امنیت مناسب، امنیت مالکیت، پایداري و دوام سازهاي، تهویه و سیستم گرمایش مناسب، زیرساختهاي اولیه مناسب از قبیل آبرسانی بهداشت و آموزش، دفع زباله، کیفیت مناسب زیستمحیطی، عوامل بهداشتی مناسب، مکان مناسب و قابل دسترس از نظر کار و تسهیلات اولیه؛ که همه این موارد با توجه به استطاعت مالی مردم موجود میباشد" - بولتن اقتصاد مسکن، . - 1375ملکی - 1388 - در تحقیقی به بررسی وضعیت شاخصهاي اجتماعی مسکن در مناطق روستایی شهرستان اهواز پرداخته است. استنتاج این بررسی و مقایسهي شاخصهاي اجتماعی و مسکن در مناطق روستایی شهرستان اهواز طی سالهاي 1345 الی 1385 نشان میدهد که از نظر شاخصهاي - اجتماعی کمی مسکن و تراکم خانوار در واحد مسکونی، تراکم نفر در اتاق و تراکم نفر در اتاق مسکونی - در وضعیت مناسب و بهینه قرار ندارد.
