بخشی از مقاله
بررسی روند فرآیند توسعه روستایی در دورة پس از انقلاب نشان میدهد که اگرچه تحولاتی در این دوره نسبت به دورههاي قبل صورت گرفته، لیکن بررسی عملکردها گویاي آن است که بینش صحیح و هدفمند در سیاستها و برنامههاي کلان در توسعه روستایی برقرار نبوده است. در این تحقیق سعی بر این است با بررسی مفاهیم توسعه روستایی و آسیب شناسی طرحهاي توسعه روستایی اجرا شده در ایران با الهام از تجارب پیشین در ایران برخی ساختارها و استلزمات لازم براي بهبود روند برنامهریزي و سیاسگذاري توسعه روستایی کشور ارائه شود.
بر این اساس مواردي تحت عناوین: ایجاد ساختار برنامهریزي غیر متمرکز و از پایین به بالا، توجه به برنامهریزي آمایشی و ایجاد تعادل منطقهاي، توجه به شرایط محلی و دانش بومی، ایجاد یکپارچگی و جامعیت در نظام برنامهریزي توسعه روستایی، توجه به دیدگاه اجتماعی و جامعهشناختی در طرحهاي توسعه روستایی، ایجاد هماهنگی در اهداف برنامههاي توسعه و ایجاد یکپارچگی در اندیشه و تفکر برنامهریزي به تفصیل به عنوان ساختارهاي ضروري براي برنامهریزي توسعه روستایی در ایران مورد بحث قرار گرفته است. با بررسی برنامهریزي توسعه روستایی در افق سند چشم انداز بیست ساله، رهنمودهاي ارائه شده در آن براي اصلاح ساختار برنامه ریزي توسعه روستایی تحلیل شده است. در نهایت نیز بر اساس تجارب پیشین و مطالعات گذشته برخی پیشنهادها براي استفاده در سیاستگذاري توسعه روستایی ارائه شده است.
کلید واژهها: توسعه روستایی، سیاستگذاري توسعه روستایی، برنامهریزي توسعه روستایی، ساختارهاي توسعه روستایی
١- مقدمه
اصولاً مهمترین مسئلهاي که کشور ما با آن رو به رو است، مسئله ایجاد تعادل توزیع در امکانات و زیرساختهاي خدماتی، رفاهی و اداري و به طور کلی سرمایهگذاري در سطوح مختلف توسعه است، که نتیجه آن برقراري عدالت اجتماعی خواهد بود. اغلب برنامهریزان و سیاستگزارن اجرائی، طرحهاي توسعه را در برنامههاي خود به کار میبرند، اما آنچه اهمیت دارد، چگونگی تبیین و جایگاه توسعه است که کیفیت زندگی انسانها را دستخوش تحولات مثبت نماید. روي این اصل، اساس نظام اقتصادي و اجتماعی جامعه دچار دگرگونیهاي زیادي گشته که معمولاً در فرآیند توسعه تحت تأثیر دیدگاههاي صرف جامعه شناسانه تاریخی و یا شتابزدگیها قرار میگیرد. در این میان آنچه بر اثر چنین دیدگاههایی در جامعه بروز مینماید، وجود تفاوتهاي، اجتماعی، اقتصادي و فرهنگی در توسعه نواحی مختلف است.
استفاده از تجربه تاریخی براي دستیابی به اهداف توسعه منجر به تخصصی شدن، تمرکزگرایی شدید امکانات اقتصادي- اجتماعی و امکانات سرمایهگذاري در شهرها گشته که پیدایش چنین چشماندازي، منجر به عدم برخورداري نواحی روستایی از امکانات و توانمنديهاي توسعه گشته است. گفتنی تنها عامل پیدایش این دیدگاه، نظرگاههاي سیاستگزاران داخلی نبوده بلکه نظم اقتصادي بینالمللی که در طی قرون 19 و 20 توسعه پیدا کرد بر این فرآیند موثر بوده است. نظام فکري که بر اثر القاي اندیشههاي متفکران و سیاستگزاران غربی در مورد توسعه به وجود آمده، نوعی فراموشی خاطر از ماهیت و سرشت وجودي و آنچه که هستی ممالک کمتر توسعه یافته را شکل میداده میباشد. از آنجا که توسعه با سه مفهوم "حقیقت"، "خوبی" و "زیبایی" همراه میباشد لذا به نظر میرسد درون بینی و خودیابی ساختارهاي لازم براي توسعه مهمترین لازمه این فرآیند میباشد.
در طی دهههاي اخیر تلاش براي توسعه به معنی اعم و توسعه روستایی به معنی اخص از دیرباز ذهن دولت مردان و برنامهریزان را در ایران به خود معطوف داشته است. به طور کلی بررسی روند فرآیند توسعه روستایی ایران در دورة پس از انقلاب نشان میدهد که اگرچه تحولاتی در این دوره نسبت به دورههاي قبل صورت گرفته، لیکن بررسی عملکردها گویاي آن است که بینش صحیح و هدفمند در سیاستها و برنامههاي کلان در توسعه روستایی برقرار نبوده است. در این میان تلاشهاي توسعه که بیشتر مبتنی بر رهیافتی بخشی بوده است، تحت تأثیر تئوريهاي توسعه اقتصادي و نوسازي قرار داشته و کمتر مولفههاي توسعه درونزا را مورد توجه قرار داده است Rezaei- -
. - Moghaddam et al., 2005 تحول و دگرگونی در هر یک از زمینههاي خاص زندگی در عرصههاي روستایی نه تنها ارتباط تنگاتنگی با روندهاي عمومی توسعه روستایی دارد، بلکه جدا از برنامههاي عام در سطح ملی نیست. بنابرانی هر اقدامی که در راستاي دگرگونی جنبههاي زندگی روستایی انجام گیرد، میتواند جزئی نظام برنامهریزي ملی به شمار رود. البته دگرگونسازي در جهت موفقیت و پیشرفت روستاها منوط به فرآیند برنامههاي توسعه نواحی مختلف کشور و اقداماتی هماهنگ براي از بین بردن عدم تعادلهاي موجود بین سکونتگاههاي روستایی و شهري از لحاظ کمی و کیفی در نواحی مختلف کشور است - سعیدي، 1379، . - 150 از آنجایی که توسعه روستایی راهبردي براي بهبود بخشی به زندگی مردم فقیر روستایی است، باید تمامی عناصر محیطی و شاخصهاي توسعه و عوامل موثر درون منطقهاي و برون منطقهاي را مورد توجه قرار دهد - مهندسین مشاور DHV،1375، . - 20 مردم در جوامع روستایی در محیط سادهاي زندگی میکنند. با وجود این ساختار و پویایی زندگی روزانه آنها پیچیده است.
بر این اساس است که الگوهاي فرآیندهاي اجتماعی در بین کشورهاي مختلف و همچنین در درون مناطق مختلف کشورها متفاوت است. این الگوها به شدت نسبت به تفاوتهاي فرهنگی و محیطی حساس هستند. بنابراین ضرورت دارد هر کشوري ساختارهاي مناسب و بومی خود براي دستیابی به توسعه پایدار روستایی را طراحی و به اجرا درآورد . - Barrios, 2008 - در این تحقیق سعی بر این است با بررسی مفاهیم توسعه روستایی و آسیبشناسی طرحهاي توسعه روستایی اجرا شده در ایران با الهام از تجارب پیشین در ایران و سایر کشورها برخی ساختارها و استلزمات لازم براي بهبود روند برنامهریزي و سیاسگذاري توسعه روستایی کشور ارائه شود.
-2 تعاریف و مفاهیم
مطالعه توسعه در جوامع روستایی نه فقط توجه اقتصاددانان بلکه محققین سایر حوزههاي علمی را نیز جلب کرده است. ادبیات موجود طیف وسیعی از مفاهیم و دیدگاهها در زمینه توسعه روستایی به علاوه سازههایی که میتواند براي پایش و اندازهگیري آن به کار برده شود را فراهم میکند. بانک جهانی توسعه روستایی را راهبردي میداند که در پی مهیاسازي زیرساختهاي فیزیکی و اجتماعی، فراهم سازي خدمات مالی در نواحی غیرشهري، توسعه فعالیتهاي غیرزراعی و کسب و کارهاي کوچک و متوسط در جوامع روستایی و همچنین توسعه بخشهاي سنتی مانند مدیریت کشاورزي و منابع طبیعی است. این راهبرد در پی گسترش دادن منافع توسعه در بین فقیرترین افرادي است که در نواحی روستایی به دنبال امرار معاش هستند . - Bale, 1999 - برخی از تعاریف، توسعه روستایی را دگرگونی و تغییر ساخت اجتماعی، اقتصادي تعریف کردهاند: »توسعه روستایی یک فرآیند مداوم و پایدار از تغییرات محیطی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي طراحی شده جهت حرکت به سوي رفاه بلندمدت کل جامعه است. - Moseley, 2003,20 - « همچنین سازمان بازسازي روستایی آسیا و آفریقا 1 - AARO - در گزارش سالانه خود در سال 1994 توسعه روستایی را به عنوان فرآیند بلندمدتی مطرح میکند که میتواند به دو روش زیر به دست آید:
-1 دستیابی بهتر به تسهیلات آموزشی، افزایش مدرنیزه کردن امکانات بهداشتی، انجام فعالیتهاي عمومی و مشترك در برنامههاي رفاه اجتماعی
-2 کاهش اختلاف و نابرابري اقتصادي بین مناطق شهري و روستایی - مرسلی، . - 1379
ساچز معتقد است براي رسیدن به توسعه روستایی لازم است زمینه افزایش درآمد و افزایش فرصتهاي شغلی و توزیع درآمد براي همه افراد جامعه فراهم شود - . - Sachs, 1991 هارت معتقد است جهت رسیدن به توسعه روستایی لازم است تغییراتی در ساختار و موقعیت افراد به وجود آید و باربا2 نیز بیان میکند توسعه روستایی فقط توسعهاي بر پایه اصلاحات ارضی نمیباشد و بهتر است بر گسترش تکنولوژي و تحقیقات جهت افزایش دانش و آگاهی مردم روستایی توجود شود . - Hart, 1997 - در واقع با عنایت به اجزاء و عناصر سیستم توسعه روستایی و نگرش سیستمی به آن میتوان گفت که توسعه روستایی فرآیندي پویا، مستمر و پایدار که هدف آن افزایش تواناییهاي جامعه روستایی به منظور رفع نیازهاي مادي و معنوي در جهت رشد و تعالی باشد - افتخاري، . - 1377سینگ بیان میکند که توسعه روستایی به عنوان یک دیسیپلین طبیعت چندگانهاي دارد و طراحی آن نیازمند برقراري ارتباط بین علوم کشاورزي، اجتماعی، تربیتی، مهندسی و مدیریتی میباشد. او همچنین معتقد است در این
