بخشی از مقاله
چکیده
مسجد، محل تجلی مجموعهای از هنرهایی است که مصداق مسلم هنر شهودی است. به عبارت دیگر، در مساجد نه تنها دین با هنر ملاقات میکند بلکه مهم ترین نمودهای هنر اسلامی، معماری مساجد و ویژگی های بارز آن است. مجموعه ای از جلوه های هنری را میتوان در مساجد مشاهده نمود که از آن باید به هنر پرستش گاهی یا هنر قدسی یاد کرد . مسجد به طور طبیعی در جریان ظهور اسلام و تکامل و توسعه آن در بستر زمان شکل گرفت و نظریاتی منعکس شد که متناسب نیازها و شرایط صدر اسلام تبیین کننده مباحث اولیه درباره ابعاد مختلف مسجد مانند: تبیین و تعریف مسجد، معیارهای ساخت و معماری و فضای آن، شرایط حضور در مسجد، الگوها و هنجارهای رفتاری در مسجد، نقش ها، کارکردهای آن و هم چنین جایگاه مسجد در دین اسلام بوده است . مسجد بعنوان مهمترین مرکز اسلام و مقدس ترین مکان هر منطقه دارای ارزش و اهمیت بالایی است، به طوری که به عنوان »بیت االله« یا خانه خدا مطرح است. این پژوهش سعی بر آن دارد تا با تحقیق توصیفی و تحلیلی به بررسی و ارزیابی توزیع فضایی مساجد شهر کاشان بپردازد . بدین منظور با استفاده از نرم افزار های گوگل ارث و سیستم اطلاعات جغرافیایی - - GIS منطقه مورد مطالعه را موقعیت یابی و با استفاده از اطلاعات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کاشان مساجد منطقه در روی گوگل ارث مشخص و به تحلیل فضایی آن ها پرداخته می شود .
مقدمه
خانه کعبه نخستین جایگاهی است که در زمین، برای عبادت مردم بنا نهاده شده است، اما باید توجه داشت که مسجد بر خلاف دیگر معابد، تنها جایگاه عبادت و نیایش دینی نبود، بلکه نهادی بود با کارکردهای متعدّدی که علاوه بر فعالیت های عبادی، به عنوان کانون هدایت و ارشاد، مرکز آموزش و سوادآموزی، پایگاه جهاد و نهضت و... نیز مورد استفاده قرار می گرفت. پیامبر اکرم صلی االله علیه پس از ادای نماز و نیز در فرصت های دیگر، در پرتو انوار تابناک قرآن مجید و افاضات آموزنده خویش، جان و دل و اندیشه نو مسلمانان عرب را از زنگارهای فساد و تیرگی جهل و نادانی میزدود و به جایگاه تجلی عرفان و انوار درخشان الهی مبدّل می کرد. در روزگار خلفای صدر اول نیز مساجد؛ کانون های دانش، مراکز هدایت و ارشاد و پایگاه های سیاسی بود. و بدین ترتیب در این دوره نیز مسجد فقط محلّ عبادت نبود. مسجد » مکان سجده « محلی جهت عبادت ، خلوت با خدا و تجمع مسلمین است . مسجدابداً یک بنا نیست بلکه فضایی است جهت عبادت و این در حالی است که برگزاری نماز جماعتحتماً به یک بنای دست ساخت نیاز ندارد . در حدیثی از پیامبر اکرم - ص - نقل شده که : هر جا که نماز بگذارید همانجا مسجد است . - سادگی ویژگی ماندگار مساجد است - در یک بیان کلی آن چیزی که مسجد را مسجد می کند فقط دیواری است که به دقت در جهت قبله قرار می گیرد و محصوره ای جهت دار می سازد . مسجد بیان طبیعی جامعه ی خدامدار و آینه ای از الگوها و سنت های متمایز معماری محلی است. مصلی مسجد از ریشهسَجَد و در معنای وسیعتر در خود قرآن برای اشاره به محل عبادت به کار رفته ولی به تدریج به مکانی خاص تر که جهت برگزاری نمازهای یومیه استفاده می شد اتلاق شد . - واعظ زاده ، . - 4 : 1393 توجه به مساجد و امور آنها از جنبههای مختلف، همواره در مرکز توجه حکومتهای اسلامی قرار داشته است. در این بین مسائل مختلفی چون: مکانیابی بهینه مساجد، معماری، نحوه قرارگیری، نحوه توزیع فضایی در قسمتهای مختلف شهر و... همواره توجه مدیریت امور مساجد را به خود جلب نموده است. مسجد محلی است برای سجده در پیشگاه با عظمت خداوند و مکانی است برای ابراز بندگی و عرض تشکر و سپاس به درگاه پروردگار عالمیان در برابر آن همه نعمتها و موهبتهای مادی ومعنوی. شهرستان کاشان دارای پتانسیل بالای فرهنگی و داعیه مذهبی است که بسیاری از بزرگان و اکابر مکتب شیعه و شخصیتهای مشهور جهانی همچون فیض کاشانی ، قطب راوندی ، ملا حبیب اله و ملا فتح اله شریف و دیگر علم و فضلای وارسته و عالم را در خود پرورش داده است. با توجه به اینکه کاشان یکی از شهر های مذهبی کشور می باشد به همین دلیل دارای مساجد زیادی جهت برگزاری مراسم مذهبی و فرهنگی می باشد . شهرستان کاشان با دارا بودن 530 مسجد که 225 مربوط به شهر کاشان است یکی از شهرهای دارای بیشترین مسجد در استان اصفهان می باشد .
پیشینه تحقیق
از جمله تحقیقات و پژوهش هایی که در این زمینه انجام شده می توان به موارد زیر اشاره کرد :
حسن پور - - 1393 ، تجلی و حضور هنر و معماری دینی در ساختار فضایی، کالبدی و معماری مساجد را مورد مطالعه قرار داد . ر پژوهش حاضر، تلاش گردیده است نقش و حضور هنر و معماری دینی در بناهای مذهبی - مسجد - مورد تحلیل وبررسی قرار گیرد. روش تحقیق در پژوهش حاضر به صورت، توصیفی- تحلیلی می باشد. نتایج به دست آمده از تحقیق،حاکی از آن است که معماری و هنر در ساختار فضایی و کالبدی مسجدصرفاً جنبه ساختاری نداشته، بلکه با بهره مندیاز عناصری مانند: نور، رنگ، خطوط، نقوش اسلیمی و سایر هنرهای قدسی، معنویت و فضایی روحانی را در داخل بناایجاد نموده است، که این حس ایجاد شده را می توان در ساختار اجزاء کالبدی مسجد حس نمود، که این اجزاء عبارتنداز: حیاط، مناره، گنبد، محراب، کتیبه ها و سایر عناصر تشکیل دهنده مسجد به اوج خود رسیده است مشاهده نمود.همچنین می توان نقش پر رنگ مساجد را در شکل دهی ساختار و سیمای شهری و همچنین در مسائل سیاسی،اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی در شهرهای اسلامی مهم دانست .
بمانیان ، نیکودل - - 1393 ، بررسی انواع نورگیری و روشهای تأمین نور در مساجد دوره قاجار تهران را بررسی کرده اند . یافته های تحقیق حاکی آنست که از میانعناصرِ نورگیری چون در و پنجره مشبک، شباک، هورنو، روزن و روشندان به عنوان رایج ترینعناصرِ نورگیر در معماری مساجد و مسجد- مدرسه ها، در و پنجره مشبک بیشترین کاربرد را داشته است. پس از آن ترتیب بهره گیری ازعناصرِ نورگیر متداول در نمونه های مورد بررسی بصورت روزن، هورنو، شباک و روشندان می باشد. با مقایسه میزان بهره گیری از این عناصر در نمونه مساجد و مسجد- مدرسه های منتخب، میزان نورگیری از در و پنجره در هر دوگروهِ نمونه هاتقریباً مشابه است. بهره گیری از هورنو به عنوانعنصرِ نورگیر در مساجد بیشتر از مسجد- مدرسه ها می باشد در حالیکه نورگیری از طریق شباک و روزن در مسجد- مدرسه ها کاربرد بیشتری را دارا بوده است. در مورد عنصر روشندان نیز میزان بهره گیری از آن بسیار کم بوده و بیشتر در نمونه مساجد کاربرد داشته است. تقوایی ، معروفی ، - - 1389 ، ارزیابی نقش مساجد در ارتقاء کیفیت محیط مطالعه موردی مسجد امیر تهران را بررسی کرده اند . با توجه به مطالعه انجام شده در خصوص مسجد امیر تاثیر مسجد بر کالبد پیرامون ان تایید گردید بر این اساس می توان در ایجاد و تحکیم هویت ، خوانایی ، معنا بخشی و جهت دهی به محیط کالبدب پیرامون خود نقش موثر داشته باشد . همچنین با توجه به نتایج این تحقیق ارتباط میان سطح عملکردی مساجد در حوزه های اجتماعی ، فرهنگی و مذهبی با میزان همبستگی اجتماعی در میان ساکنین منطقه تایید شد . حسینی ، کاملی - - 1393 ، تاثیر عناصر کالبدی معماری مساجد سنتی و مدرن ایران بر ذهن کودکان را بررسی کرده اند . یافته های تحقیق مبین این مطلب است که بین عناصر مساجد سنتی و ذهن کودک ارتباط بسیار نزدیک و عمیقی وجود دارد . این نتیجه درباره مسجد مدرن که سمبل های معماری مساجد سنتی در آن وجود ندارد . بسیار ضعیف است . آنچه در معماری مسجد توصیه می شود ، اصولی است که پیامبر اکرم - ص - در ساخت مساجد از آن استفاده می نموده اند و به سبب اینکه دین و عناصر تشکیل دهنده یکسانی در بنای ان نقش ثابت دارند ، می بایست معماری مسجد نیز ثبات داشته باشد .
فتاحی ، عمرانی پور - - 1393 ، به تحلیل نقش محور قبله در سازماندهی فضایی مساجد معاصر شهر ایلام پرداخته اند . مطالعه و تحلیل های صورت گرفته بیانگر آن است که نه تنها در طراحی مساجد شهر ایلام کم توجهی به محور قبله صورت گرفته است بلکه قداست ، معنویت و هویت اساسی این بناها به مثابه مهم ترین بستر حفاظت از ارزش های ایرانی-اسلامی و برترین تجلی گاه ارتقاء و اعتلای فرهنگ دینی از دست رفته اند. رئیسی ، نقره کار - - 1393 ، ارزیابی هندسی فضایی مساجد معاصر تهران با استفاده از تحلیل مضمون متون دینی را مورد بررسی قرار داده اند . در این پژوهش با نظام مند کردن این مضامین در یک سامانه سلسله مراتبی سه سطحی ، شبکه مضامین هندسی فضایی برای طراحی مساجد استخراج شده است که استناد به این شبکه ، ارزیابیروشمند هندسی - فضایی مساجد معاصر تهران را میسر نموده است . طبق یافته های مبتنی بر این ارزیابی ، میزان توجه به اصول هندسی فضایی حاصل از متون دینی ، در مساجد نوآورانه تهران به مراتب کمتر از مساجد سنتی تهران است که این مهم با توجه به الگو بودن کلان شهر تهران برای بسیاری از شهرهای دیگر کشور ، اهمیت تسریع در ساماندهی وضعیت موجود را می رساند .
مواد و روش ها
این پژوهش سعی بر آن دارد تا با تحقیق توصیفی و تحلیلی به بررسی و ارزیابی توزیع فضایی مساجد شهر کاشان بپردازد . بدین منظور با استفاده از نرم افزار های گوگل ارث و سیستم اطلاعات جغرافیایی - - GIS منطقه مورد مطالعه را موقعیت یابی و با استفاده از اطلاعات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کاشان مساجد منطقه در روی گوگل ارث مشخص و به تحلیل فضایی آن ها پرداخته می شود .
