بخشی از مقاله
چکیده:
در مقایسهی شعر شاعران کلاسیک، اشعار مولانا آهنگینترین و تندترین شعرها میباشد. از آنجا که تعدادی از خوشآهنگترین غزلهای دیوان شمس مولانا، سرودهی پسرش سلطانولد بوده و تابهحال پژوهشی درمورد موسیقی شعر سلطانولد، انجام نگرفته، برآن شدیم که با بررسی یکی از علل ایجاد موسیقی شعر دیوان غزلیات سلطانولد، میزان موسیقیایی بودن شعر او را نیز مورد بررسی قراردهیم. یکی از مهمترین عوامل برای ایجاد موسیقی در شعر، وجود توازن در کلام است. اگر بسامد توازن در واژگان یک شعر چشمگیر باشد، اثرگذاری آن شعر بر مخاطبان بیشتر است. در این پژوهش کوشش شده تا ضمن بررسی توازن واژگانی در غزلیات سلطانولد - فرزند بزرگ مولانا و از عارفان قرن هشتم - ، اشعار وی را با توجه به این نوع تکرار کلامی، در زیرمجموعه مقولهی قاعدهافزایی و با روش کتابخانهای- آماری، مورد پژوهش قرار دهیم.
به این منظور به بررسی توازن واژگانی در 100 غزل انتخابی از غزلیات سلطانولد پرداختهایم تا چگونگی کاربرد این نوع توازن در غزلهای او را بر مخاطبان آشکار کنیم. یافتههای پژوهش گویای آن است که بسامد بالای تکرار آوایی ناقص در واژگان و استفاده از قافیههای میانی موجب روانی کلام شده وبر غنای موسیقی افزوده است. استفاده از سجع متوازی در کنار سایر سجعها بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده و با توجه به کاربرد شماری از این سجع در جایگاه قافیه،و بهرهگیری از جناس لاحق، باید اذعان کرد که این صنایع علاوه بر ایجاد توازن واژگانی، در افزایش موسیقی اشعار سلطانولد تأثیر چشمگیری داشته است.
واژگان کلیدی: سلطانولد، غزلیات، توازن واژگانی، قاعدهافزایی، موسیقی شعر
-1 مقدمه
ادب غنایی، به عنوان نوعی از انواع ادبی، دامنه ای گسترده در ادبیات فارسی دارد و قالب غزل یکی از قالبهای ادب غنایی در شعر فارسی به شمار می رود. غزل در اصل لغت، به معنی عشقبازی و حدیث عشق و عاشقی کردن است؛ و چون این نوع شعر بیشتر مشتمل بر سخنان عاشقانه است، آن را غزل نامیدهاند. غزلهای حکیمانه و عارفانه نیز نوعی از غزل هستند که از این نوع، در شعر شاعران عارفی همچون مولانا و در غزلیات پسرش سلطانولد، بسیار دیدهایم.بهاءالدین محمد معروف به سلطانولد پسر بزرگ مولانا جلالالدین محمد بلخی در شهر لارنده در 25 ربیعالثانی 623 ولادت یافت. از همان نوجوانی در مجالس و همراه با مشایخ طریقهی مولانا گذران اوقات و مصاحبت میکرد و حتی گفتهشده مدتها در رکاب شمس تبریزی بودهاست، پدر نیز همواره وی را بسیار گرامی میداشتهاست.
افلاکی در مناقبالعارفین انتشار طریقهی مولوی را نتیجهی کوششهای بهاءالدین سلطانولد و مبلغانی که وی به آسیای صغیر فرستاده، دانسته و بهاءالدین سلطانولد خود در ولدنامه این معنی را در مثنویای که سخن از نشستن بهجای پدر میکند، میگوید. »سرانجام سلطانولد به سال 712 در قونیه درگذشت و او را در همان خانقاه مولویان در جوار پدر به خاک سپردند« - نفیسی، . - 6:1338سلطانولد، همانند پدر در نظم و نثر فارسی دست داشته و به همان شیوهی پدر سخن میگفته است. آنچه از او مانده، نخست همین دیوان غزلیات و ترکیبات و رباعیات است که پیش از مثنویات خود به نظم آن پرداخته است و دیگر مجموعهی مثنویات او بنام "ولدنامه" است و رسالهای به نثر درتصوّف، که به عنوان چاپ دوم "فیه ما فیه" پدرش مولانا چاپ شده و نام درست آن "معارف سلطانولد" است.
مشهورترین اثر او مثنویهای سه گانه با نام مثنوی ولدی یا "ولدنامه" است، که شامل سه دفتر، با نامهای ابتدانامه، ربابنامه و انتهانامه است. دیوان غزلیات و قصاید و مقطعات و ترکیبات و رباعیات وی شامل نزدیک سیزدههزار بیت است و برخی از اشعار ترکی و تازی نیز در میان آن هست و گاهی کلمات یونانی را در آن به کار برده است »به اعتقاد برخی، قدیمترین نسخه مقالات شمس نیز توسط سلطانولد گردآوری شده است« - موحد، . - 39:1356 در کلیات شمس تبریزی 27 غزل از غزلیات سلطانولد که تخلص وی را دارد جزو غزلیات مولانا چاپ شده است و نسخهای از دیوان مولانا که برخی از غزلیات سلطانولد با آن بوده به دست ناشر این کتاب افتاده و نادانسته غزلیات سلطانولد را با آن درآمیخته است - فروزانفر، :1366 . - 150
توازن واژگانی صد غزل از دیوان سلطان ولد 3
با آنکه سلطانولد فرزند بزرگ مولانا و تربیت یافتهی آن چنان پدر و جانشین وی است اما آثار او از حدود خانقاه او بیرون نیامده و در دسترس قرار نگرفته است و جز عده ای معدود، از آن آثار به کلی بیخبر ماندهاند. تا اینکه کتابی به نام "ولدنامه" به همت آقای جلال همایی استاد دانشگاه تهران به چاپ رسید و منتشر گشت و دیوان اشعارش - دیوان غزلیات - هم در اسلامبول چاپ گشت که "دیوان اشعار"، آنطور که باید در کشور ما منتشر نگردید، لذا تنها کتابخانهای که دیوان غزلیات سلطانولد را به چاپ رساند کتابخانه سنایی بود که با مقدمهای از سعید نفیسی و تصحیح اصغر ربانی به انتشار آن پرداخت.
این کتاب نخستینبار در اسلامبول به چاپ رسیده بود و با چند نسخهی خطی که قریب به زمان مؤلف نوشته شده، مقابله گشته بود، که اساس کار کتابی که در کتابخانه سنایی به چاپ رسید هم از روی همان نسخه است.از دیدگاه الیوت - - T.S.Elliot، موسیقی شعر از نهاد زبان شاعران سرچشمه می گیرد و در ذات زبان شاعر نهفته است. او معتقد است که " کلمه خوب یا بد وجود ندارد، بلکه در واقع جای کلمات است که میتواند خوب یا بد باشد و ترکیب و نسج و یا بافت و نظام شعر - - Texture است که واژههای شعر را نازیبا و بیاندام نشان میدهد؛ چنانکه اگر همان کلمههای نازیبا بر جای خود در شعر به کار رفته باشد چه بسا در نظام شایسته شعر، هوش از سرها برباید و زیباترین جلوهها را دارا باشد" - الیوت، . - 67 : 1375
قاعدهافزایی و نتیجه این فرآیند، یعنی توازن، نخستینبار توسط یاکوبسن مطرح شده-است. وی بر این باور است که توازن از طریق تکرار کلامی حاصل میآید. توازن عاملی جهانی است که به شیوهی گوناگون در نظم موسیقایی به کار میرود. آوسترلیس - - R.Austerlitz "مدعی است که ماده سازنده هر قطعه موسیقی، توازن است" - صفوی، . - 153/1 :1380 صناعاتی که از طریق توازن حاصل میآید، ماهیتی یکسان ندارد. به همین دلیل گونههای توازن براساس سلسله مراتب تحلیل آوایی زبان، در سه سطح "توازن آوایی"، "توازن واژگانی" و "توازن نحوی" قابل طبقهبندی است که ما در اینجا پس از توضیحاتی درمورد قاعدهافزایی، تکرار کلامی و توازن در چارچوب نظری، به بررسی یکی از این توازنها یعنی "توازن واژگانی" در غزلیات سلطانولد میپردازیم.
1-1 ضرورت پژوهش
از آنجا که سلطانولد، پسر مولوی بزرگ، مولانا جلالالدین محمد بلخی است، بیشتر از آن که به مقام عرفانی و شعری او پرداخته شود،غالباً از او به عنوان فرزند مولانا سخن گفته میشود؛ درحالی که او به عنوان یک عارف برجسته و شاعری توانمند در تاریخ ادب
