بخشی از مقاله
چکیده
نقش عملکردی طراحی در شکل گیری برخی از عناصر شهری همچون نمادهای شهری، برگرفته از اصول و مفاهیمی ساختاری است که در فرایند طراحی تا اجرا می تواند ارزش های نمادین آنرا بازگو نماید. ارزش هایی که در صورت بازخوانی آنها می تواند معیاری برای سنجش کمی وکیفی این دسته از آثار باشد. نماد شهر اصفهان نیز که با اقتباس از صورت فلکی قوس شکل گرفته با بهره مندی از نقوش نمادین در تطبیق با موقعیت زمانی و مکانی که در دوره صفویه بر روی سردر ورودی بازار قیصریه اجرا شده نقشی هویت بخش را در معرفی منظر شهری اصفهان بعهده دارد.
نقشی که در نمونه های برگرفته شده از آن زمان تا کنون به واسطه ضعف در مرحله طراحی تا اجرا ایفاگر نقشی موثر در فرایند این برگرفتگی نمی باشند. بدین جهت در این مقاله با بهره مندی از روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی سعی در مقایسه چگونگی این انطباق پذیری شکلی و محتوایی به عنوان هدف اصلی تحقیق داشته و نتایجی را در تبیین این فرایند ذکر می نماید. نتایجی چون توجه به اصول و مبانی طراحی در سازمان دهی بصری نقش نمادین با فضای شهری، توجه به ویژگی های سبکی، تکنیکی، و اجرایی، همسویی با الگوهای سنتی، تشخیص رنگ شاخص در همسان سازی هرچه بهتر فرم و رنگ از جمله موارد قابل ذکر در شکل گیری نماد شهری است که در متن مقاله به آنها پرداخته شده است.
مقدمه
این تحقیق برگرفته از طرح پژوهشی با عنوان مطالعه مفاهیم ساختاری در طراحی است که با کاوش در اصول مبانی طراحی در پی تبیین چگونگی شکل گیری آثاری است که از جهت شکلی و محتوایی در مرحله طراحی اولیه از این اصول تبعیت نموده اند. اصولی که در حیطه های مختلف طراحی اعم از طراحی هنری، طراحی سنتی، طراحی صنعتی، طراحی محیطی، طراحی گرافیکی، طراحی فضاهای داخلی و طراحی فضاهای خارجی همچون فضاهای شهری و ... مصداق داشته و بررسی اصول حاکم بر آن می تواند مبنایی بر تحلیل آثاری باشد که در حیطه های ذکر شده اجرا گردیده اند.
از این رو در این مقاله سعی بر آنست تا با تحلیل نماد شهری اصفهان که از دوره صفویه تا کنون با هدف زیبایی بخشی و هویت بخشی به منظر شهری اصفهان شکل گرفته، نقش طراحی و اصول حاکم بر آنرا در حوزه ذکر شده مورد بررسی قرار داده و مؤلفه های کمی و کیفی اش را آشکار نماید. تحلیلی که بر اساس پیشینه درخور توجهی شکل نگرفته و مبنای آن پایه و اصول طراحی است که در متن طرح پژوهشی بدان پرداخته شده است.
بیان مسئله
مطالعه در چگونگی شکل گیری یک نماد شهری در مرحله نخست وابسته به مؤلفه هایی است که توجه به آنها در مرحله طراحی اولیه می تواند نقشی موثر در ایجاد تصویری کیفی از منظر شهری1 داشته باشد. از این رو طراح در گام نخست در جهت معرفی هرچه بهتر منظر شهری سعی خواهد نمود تا با مطالعه مهمترین شاخصه های اثربخش همچون ویژگی های فرهنگی و هنری از یک سو و توجه به ویژگی های اعتقادی و اجتماعی از سوی دیگر در کنار ویژگی های بومی و اقلیمی به طرح اولیه دست یابد. بدین واسطه است که در بازخوانی یک نماد شهری، تحلیل مؤلفه های شکل گرفته در طرح اولیه معیاری برای سنجش میزان انطباق پذیری ابعاد کالبدی و غیرکالبدی شهر با ویژگی بصری طراحی شده همچون فرم، بافت، رنگ و دیگر عناصر بصری در نظر گرفته می شود؛ چراکه »طراحی2« در معنایی وسیع تر از »ترسیم « به کار برده می شود ، و بر روند سازماندهی عناصری چون خط، شکل، رنگ، بافت و فضا، با تکیه بر »اصول طرح« دلالت دارد.
بنابراین هدف اصلی این تحقیق تحلیل چگونگی این انطباق پذیری بوده و به دلایل موفقیت یا عدم موفقیت نماد مذکور در مقایسه ای تطبیقی بین اشکال مختلف نماد شهر اصفهان در دوره های مختلف نظر دارد؛ بدین علت است که در مطالعه ای میدانی، شاهد نمونه های متعددی هستیم که به واسطه عدم هماهنگی بین مؤلفه هاوجه، نمادین آن به وجهی صرفاً تزئینی بدل شده است. از این جهت، سوالی که می تواند متناظر با هدف ذکر شده باشد به چگونگی طراحی اصول و مبانی ساختاری در شکل گیری و حفظ نماد و یا نشانه شهری در شهری با بافت تاریخی می پردازد؛ چراکه حفظ سیمای شهری در گرو طراحی صحیح نمادها و نشانه های شهری مرتبط با آنست. از این رو ضرورت تحقیق در نمونه هایی از این دست در عین حفظ ویژگی های نمادها و نشانه های شهری، خصوصاً در شهرهایی با بافت تاریخی به حفظ سیمای شهری در دوره کنونی نیز کمک بسزایی می نماید.
استفاده از روش توصیفی- تحلیلی در کنار روش تطبیقی با نمونه های تاریخی در این مقاله به واسطه تبیین مؤلفه هایی است که در اثر کاهش یا افزایش و یا اجرای نامناسب، زمینه های ناهنجاری بصری را در منظر شهری باعث گردیده و در آینده می تواند به عاملی در جهت افول نمادها و نشانه های شهری بدل گردد.
معرفی سردر قیصریه و نقش نماد اصفهان
سردر قیصریه یکی از مهمترین دروازه های ورودی به میدان نقش جهان است که در شمال این میدان واقع شده و ساختمان آن در زمان شاه عباس اول به اتمام رسیده است . سردر قیصریه از جهت مکانی، واسطی بین بازار و مجموعه میدان، شامل کاخ ها و مساجدی است که در واقع، قسمت اصفهان جدید را به اصفهان قدیم و به طور مشخص میدان کهنه - میدان عتیق - دوره سلجوقی متصل می نموده است.
»بیشتر جهانگردان، بازار قیصریه و سایر بازارهای اصفهان را توصیف کرده اند. شاردن که سالها در اصفهان زندگی کرده به تفصیل از بازار قیصریه تعریف کرده و نامگذاری آن به قیصریه را به این علت می داند که سردر این بازار را مثل یکی از بناهای قیصریه یا قیساریا در آسیای صغیر - ترکیه امروز - ساخته اند ... در سمت راست عمارت قیصریه محل ضرابخانه و در طرف دیگر کاروانسرای شاهی واقع شده بود.
از سردر بازار قیصریه، وارد مجلل ترین و بزرگترین بازارهای اصفهان می شویم این بازار که به بازار قیصریه و شاهی نیز معروف بوده در روزگار صفویه، مرکز فروش پارچه های گرانبها، بوده و نمایندگان کمپانی های خارجی در آنها حجره هائی داشته اند ... بطور کلی مجموعه قیصریه که شامل سردر و عمارت نقاره خانه و ضرابخانه و کاروانسرای شاهی است که یکی از جاذبه های مشهور شهر اصفهان است که اکثر قریب به اتفاق سیاحان و جهانگردان خارجی در خاطرات و سفرنامه های خود به تفصیل از آن سخن گفته اند. اگرچه امروز از نقاشی های زیبای آن ]چندان[ اثری در دست نیست اما سردر رفیع قیصریه و تالار فوقانی آن یادآور شکوه و عظمتی است که اصفهان عصر صفوی دارا بوده و خاطره شکوفائی اقتصاد و هنر کشور ما را در اذهان زنده می کند
به واسطه اهمیت ذکر شده این سردر و بازار قیصریه از حیث موقعیت مکانی، دیوارنگاره هایی در جبهه های مختلف آن طراحی و اجرا گردیده که از گونه گونگی سبکی و تکنیکی ویژه ای برخوردار است. در جبهه غربی و میانی نمونه هایی از دیوارنگاره های سنتی با موضوعات رزمی، سوار و شکار و بازی چوگان اجرا گردیده که از جهت سبک و شیوه اجرا با نگارگری ایرانی- اسلامی تطابق داشته؛ لیکن در جبهه شرقی صحنه هایی از نقاشی دیواری به سبک اروپایی با موضوع بزمی قابل مشاهده است که به احتمال زیاد به توسط نقاشان اروپایی اجرا شده است.
از جمله دیگر آثار اجرا شده گونه هایی از تزئینات وابسته به معماری است که جنبه تزئینی داشته و با نقوش هندسی و غیر هندسی اجرا شده است. در طرفین جبهه میانی نقشی از هنر کاشیکاری با شیوه معرق وجود دارد که طراحی نقش مایه آن با الهام از نشانه ای از نماد برج فلکی قوس، در دوره صفویه طراحی و اجرا گردیده است.
- تصاویر1و - 2 نقش نمادین تصویر شده در این سردر که مشرف بر میدان نقش جهان است به مثابه شناسنامه ای، بیانگر زمان ساخت شهر جدید اصفهان در دوره صفوی است که علاوه بر زیبایی های تصویری می تواند همچون متنی تصویری از نقاشی های مختلف حاکی از حجم روابط سیاسی – اجتماعی از یکسو و روابط فرهنگی و دینی با ملل دیگر باشد . روابطی که تا دوره صفویه کم نظیر بوده و موجبات یک نوزایی جدید را از نظر تاریخی باعث گردد. به همین جهت در مرکزیت بافت جدید با محوریت میدان نقش جهان، شاهد بناهایی همچون مساجد، کاخ حکومتی، بازار و کاروانسراها و مدارس علمیه ای می باشیم که در مجموعه ای پیوسته و مرتبط با یکدیگر حاکی از شکل گیری نگرشی جدید در طراحی ابعاد کالبدی و غیرکالبدی است.
از این رو در مجموعه ذکر شده به واسطه تعدد ابنیه تاریخی، با نمونه های متنوعی از جهت سبکی و تکنیکی مواجه هستیم که طراح آن با هدف مشخص، سعی در ایجاد ارتباط ابعاد مختلف در کنار یکدیگر داشته است. نقوش خیالین با موضوعات بزمی و رزمی در مجموعه کاخها، موضوعات تاریخی، ادبی و نقوش نمادین و تزئینی بر هدف ذکر شده تاکید دارد.
