بخشی از مقاله
چکیده
رشد آگاهیهای فراشناختی و توانمند کردن فراگیران به مهارت فراشناختی ازجمله موضوعاتی است که در دهههای اخیر موردتوجه دستاندرکاران تعلیموتربیت قرار گرفته است. برای رسیدن به این منظور توجه به مؤلفههای فراشناختی که دانشآموزان از طریق محتوای برنامه درسی کسب میکنند و گنجاندن این مؤلفهها در محتوای برنامه درسی، ضروری به نظر میرسد.
به لحاظ این اهمیت و همچنین به سبب نقش محتوای کتب درسی در برانگیختن و تأمین نیازها و نیز تسهیل امر یادگیری دانشآموزان، در این پژوهش محتوای کتاب درسی دوره متوسطه اول، از نظر پرداختن به »مهارتهای فراشناختی« و مؤلفههای آن در سال تحصیلی - 92-93 - موردبررسی و تحلیل قرار گرفته است. برای انجام این پژوهش از روش تحلیل محتوا استفاده شده است.
با توجه به نوع پژوهش و براساس ماهیت دروس و اهدافی که برای دروس مختلف منظور شده است، از بین کتب درسی دوره، کتابهای فارسی پایههای هفتم، هشتم، نهم تحصیلی بهعنوان نمونه آماری انتخاب شد، ابزار جمع آماری اطلاعات چکلیست 52 سؤال اسکراو و دنیسون 25 - 1994 - مؤلفهای که قابلبررسی در کتب موردنظر بوده، میباشد. برای تجزیهوتحلیل دادهها نیز از روش شمارش فراوانی استفاده شده است.
واحد شمارش بند میباشد و هر بند براساس یکی از 8 مؤلفه فراشناخت که عبارتند از - دانش بیانی، دانش رویهای، دانش شرطی، برنامهریزی، استراتژیهای مدیریت اطلاعات، نظارت، استراتژیهای رفع خطا و ارزیابی - موردبررسی قرار گرفتند و برای میزان درگیری دانشآموزان با دانش فراشناختی نسبت به موارد مجموع مقایسه شد. نتایج این پژوهش وضعیت مطلوبی را در کتابهای درسی از نظر مؤلفههای فراشناخت نشان میدهد.
مقدمه:
در نظام آموزشی ایران که از نوع نظامهای آموزشی متمرکز است، کتابهای درسی اهمیت فراوانی دارند.کتاب درسی یکی از عوامل و ابزارهای اساسی در فرآیند یادگیری و یاددهی و نیز از مهمترین و در دسترسترینرسانههای آموزشی است که نقش بسیار ارزشمندی در نظام تعلیموتربیت ایفا میکند؛ همچنین، به جهت داشتن ظرفیتهای متعدد به بهترین شکل میتواند زمینه تحقق اهداف آشکار و نهان آموزشی را در دانشآموزان فراهم نماید.
بنابراین عناصر اصلی و کلیدی نظام آموزش و پرورش ایران کتابهای درسی هستند که تنها راه تحقق اهداف نظام آموزشی به شمار میآیند.در واقع برنامه درسی زبانآموزی در میان برنامههای درسی دیگر دوره از اهمیت به سزایی برخوردار است زیرا نه تنها در تحکیم و تثبیت روابط اجتماعی موثر است، بلکه یادگیری سایر مواد درسی را نیز آسان میکند و به فهم مطالب از سوی دانشآموزان تعمق میبخشد
کتاب درسی، عمدهترین منبع یادگیری دانشآموزان و فراگیران است. با توجه به این مسأله که در اکثر کشورها و به ویژه در کشور ما هدفهای کلی و رفتاری آموزشوپرورش در برنامه درسی به صورت مواد و مطالب درسی منعکس میشود و همین مواد درسی و محتوای آنها مهمترین مرجع یادگیری و تنها منبع ارزیابی دانستهها و یادگیری دانشآموزان به شمار میآید. بنابراین بررسی و تحلیل محتوا و ساختار کتب درسی برای رسیدن به اهداف آموزشوپرورش، امری ضروری و با اهمیت تلقی میشود. از اینرو هرگونه بررسی و تحقیق علمی در خصوص کتب درسی میتواند منجر به رفع نواقص احتمالی موجود در کتب درسی گردد
کتابهای درسی ابزارهایی در خدمت یادگیری و کمککننده به تسهیل یادگیری هستند.یکی از اساسیترینفرآیندهای هر نظام آموزشی، نظام یادگیری و مطالعه است.از عوامل مهم در تعیین رفتارهای یادگیری، آگاهی و درک فراشناختی هستند
فراشناخت یعنی "شناخت شناخت" یا "تفکر در باره تفکر". فراشناخت مفهومی چند وجهی است که در بر گیرنده دانش ها - باورها - ، فرآیندها و راهبردهایی است که شناخت را ارزیابی، نظارت یا کنترل میکنند
به عبارتی دیگر فراشناخت، دانش یا آگاهی فرد از نظام شناختی خود است و در کنترل جنبههای شناخت نقش دارد
اگر چه تعریف جامعی از فراشناخت چالشانگیز و دشوار به نظر می رسد و همانند بسیاری دیگر از مفاهیم علومانسانی تعریف واحدی از آن ارائه نشده است اما عموم محققان در این نکته اتفاق نظر دارند که سادهترین معنای فراشناخت، شناخت یا شناخت درباره شناخت است. به طور دقیقتری میتوان گفت فراشناخت عبارت است از دانش فرد درباره چگونگی یادگیری خود
فراشناخت بر عملکردهای شناختی مختلف مانند "حل مساله"1، "درک مطلب خواندن - و "مهارتهای اجتماعی"3 موثراست. فراشناخت شامل"دانش فراشناختی"4 و"تجربه فراشناختی5 "است
هدف گزینی، برنامه ریزی، کشف نکات مهم و کم اهمیت، تشخیص و اصلاح اشتباهات، خود- ارزشیابی و نظارت، مهم ترین راهبردهای فراشناختیاند. این مفهوم که معرفی آن به اواسط دهه ی 70 بر میگردد، بیشتر با نام جان فلاول تداعی شده است.در واقع فلاول - 1976 - برای اولین بار موضوع »هشیاری نسبت به عمل و چگونگی انجام آن را« را تحت عنوان مفهومی جدید به نام فراشناخت مورد بررسی قرار داد تا دانش فرد در مورد فرآیندها و تولیدات شناخت یا هر چیز مربوط به آن را توصیف کند
دانش فراشناخت، ما را یاری میکند تا هنگام کسب دانش نسبت به امور مختلف و انجام تکالیف، پیشرفت خود را زیر نظر بگیریم. این دانش به ما کمک میکند تا نتایج تلاشهای خود را ارزیابی کرده، و میزان تسلط خود را بسنجیم
برک - 1386 - میگوید برای اینکه نظام خبرپردازی با اثربخشی کامل عمل کند باید از خودش آگاه باشد. این نظام باید به این درک برسد که بهتر است آن شماره تلفن را بنویسم وگرنه فراموشش خواهم کرد و یا این یک پاراگراف پیچیده است لازم است آن را دوباره بخوانم تا منظور نویسنده را بفهمیم.
در حالی که راهبردهای شناختی همچون مرور ذهنی، بسط معنایی وسازماندهی، جهت تسهیل یادگیری و تکمیل تکلیف بهکار میروند، راهبردهای فراشناختی به منظور بازبینی این پیشرفت مورد استفاده قرار میگیرند. برای مثال یادداشتبرداری هنگام مطالعه یک متن، راهبرد شناختی است، اما سعی در گزینش کارآمدترین راهبرد برای انجام تکلیف و وارسی مداوم برای تعیین کارآمدی راهبرد، و تغییر آن به هنگام لزوم، یک راهبرد فراشناختی میباشد
شناخت و فراشناخت از مبانی مهم یادگیری افراد هستند. این دو مفهوم میتواند یادگیری فراگیران را به طور اساسی تحت تاثیر قرار دهد
راهبردهای شناختی راهبردهایی هستند که به فرد کمک میکنند تا اطلاعات را پردازش کند، راهبردهایی مثل یادداشتبرداشتن و نمودار کشیدن. این راهبرد ها بسیار تکلیفمدار هستند، بدین معنی که ممکن است راهبردی برای یک تکلیف مناسب باشد اما برای تکلیف دیگر نامناسب و برعکس. فعالیتهای فراشناختی ماهیت اجرایی و نظارتی دارند و تنها موقع برنامهریزی، بازبینی و ارزیابی از یک راهبردشناختی مورد استفاده قرار می گیرند. در نتیجه اغلب به عنوان فعالیتهای خودگردانی معروفند
در واقع مولفههای فراشناختی در بر گیرنده کلیتریناندیشهها و باورها و مهارتهای اجرایی مستقل از محتوی هستند که در حافظه بلندمدت شخص اندوخته میشوند و به هنگام مواجهه با تکالیف شناختی، فراخوانده میشوند
امروزه اهمیت فراشناخت برای یادگیری های سطوح بالا و حل مسئله پذیرفته شده است
یادگیرندگان زمانی میتوانند حداکثر یادگیری موفقیت آمیز را داشته باشند که درباره توانایی شخصیشان از بینش و آگاهی خوبی برخوردار باشند. محققان دریافتهاند که اگر سطح فراشناخت دانش آموزان بهبود یابد پیامدهای یادگیری آنها نیز بهبود خواهد یافت
هرقدر یادگیرنده در مورد راهبردهای مؤثر یادگیری و محدودیتهای توانایی های یادگیری و حافظه خود بیشتر بداند، احتمال افزایش پیشرفت تحصیلی او بیشتر است.
