بخشی از مقاله
زیر ساخت های فلسفی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش
چکیده
امروزه آموزش و پرورش به عنوان مهمترین نهاد متولی تربیت در هر کشوری مورد توجه است. نظام آموزش و پرورش ایران که بخش عظیم آن وارداتی و تلقیدی می باشد نیازمند تحول است در این راستا پیرو فرمایشات مقام معظم رهبری و در راستای دستیابی به اهداف آموزش و پرورش در افق 1404، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش را در تاریخ 1390/7/5 به تصویب رسید. از آنجا که زیر ساخت های فلسفی حاکم بر سند تحول بنیادین یکی از مهمترین موضوعات مورد بحث می باشد. لذا موضوع این پژوهش عبارت است از: »زیرساخت های فلسفی اسناد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور.« از این رو جهت دستیابی به هدف پژوهش، که شناسایی زیرساخت های فلسفی اسناد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور می باشد از روش تحلیل محتوای اسنادی- تحلیلی استفاده شده است. در این پژوهش سعی برآن به سؤالات پژوهش که عبارتند از: -1 مفاهیم انسان شناسی، هستی شناسی، شناخت شناسی و ارزش شناسی درسند تحول بنیادین کدامند؟ -2 میزان تأکید سند تحول بنیادین در هر یک از مؤلفه ها به تفکیک مکتب های آرمانگرایی، واقع گرایی، ماده گرایی، عملگرایی و طبیعت گرایی و اسلام چگونه است -3 اولویت بندی مکاتب فلسفی در سند تحول بنیادین به تفکیک مؤلفه های چهارگانه چگونه است؟ پاسخ داده شود. یافته های پژوهش حاکی از آن است که بیشتر مفاهیم سند تحول بنیادین بر مؤلفه ارزش شناسی تأکید دارد که بر گرفته از فلسفه اسلامی است.
کلید واژه ها: زیر ساخت های فلسفی، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، نظام تعلیم و تربیت کشور
1
مقدمه
در مجموع دگرگونی های اجتماعی قرن اخیر، گرایش شدید به آموزش و پرورش جالب توجه است، گرایشی که تقریباً فراگیر و جهانی است. در جامعه امروز همه ملت ها، با هر نظام سیاسی پیشرفته و در حال پیشرفت، به مسأله تربیت توجه دارند(عرفانی، .(37 :1387 تحول در نظام آموزش و پرورش کنونی کشور ضرورتی اجتناب ناپذیر است. تا کنون سیاست ها و راهبردهای مختلفی برای تحول در این نظام به کار گرفته شده که چندان موفقیت آمیز نبوده است. از آن جا که نظام آموزش و پرورش موجود کهنه، وارداتی، تقلیدی و غربی بوده و خروجی آن یعنی دانش آموزان فارغ التحصیل، دارای ویژگی های شخصیتی مورد انتظار نمی باشند(ناظمی، .(244 :1388 تحول در نظام آموزش و پرورش کنونی کشور ضرورتی اجتناب ناپذیر است. در راستای سیاست تحول در نظام آموزشی، سند تحول بنیادین که با هدف تحولی زیربنایی در آموزش و پرورش به دلیل عدم ابتناء سیستم آموزش و پرورش بر فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی و برای نیل به اهدافی از جمله تربیت باور عمیق به اسلام و اندیشه ها و ارزش های والا و در نهایت دستیابی به چشم انداز 1404 طراحی شده است (رشیدی و احمدی، .(528 :1392 لذا در سال های اخیر، زیر ساخت های فلسفی حاکم بر سند تحول بنیادین یکی از مهمترین موضوعات مورد بحث می باشد که در مقاله حاضر بدان خواهیم پرداخت.
بیان مسأله
نظام نوین تربیت در کشور ما طی مراحل بنیان گذاری، توسعه و حتی احتمام به هنگام تلاش برای ایجاد تحول بنیادی در آن، تا کنون بر مبنای نظری مشخص، مدون، بهره مند از دستاوردهای معتبر علمی، متکی بر نظام فکری و ارزشی اسلام، هماهنگ و سازگار با خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و بومی کشور استوار نبوده است (رهنامه نظام تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران، .(6 :1388 فلسفه وجودی نظام جمهوری اسلامی و رسالت ولی فقیه، رشد و تعالی (توسعه) جامعه است. نظام آموزش و پرورش فلسفه وجودی خود که آموزش زندگی به انسان ها است، بیش ترین نقش را در تأمین کار کرد اصلی و تحقق اهداف و آرمان های کشور دارد. نظام موجود آموزش و پرورش کشور که بخش عمده ای از آن تقلیدی و وارداتی است به تحول اساسی نیازمند است. دستگاه های اصلی تشکیل دهنده این نظام چون وزارت آموزش و پرورش و در
مرحله بعد آموزش عالی مخاطب بیشترین تحول قرار می گیرد. در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نظام
2
موجود آموزش و پرورش و دستگاه اصلی آن یعنی وزارت آموزش و پرورش، مورد نقد جدی بوده است و مدیران اصلی آموزش و پرورش همواره در پی تحول در این نظام بوده اند که تلاش ها و تصمیماتی هم در برداشته است ولی هرگز کفایت از آن کاری که بایست انجام شود، نکرده است به همین جهت مقام معظم رهبری به ضرورت انجام یک تحول اساسی تأکید دارند (ناظمی، .(254- 255 :1388 با توجه به مطالب فوق تاکنون، به صراحت و به صورت مدون، فلسفهای برای آموزش و پرورش کشور ما مشخص نگردیده است و با توجه به نقش بنیادی و هدایتکننده فلسفه آموزش و پرورش، آشکار است که تدوین چنین فلسفهای، شرط لازم و اجتناب ناپذیر تأمین انسجام فکری و عملی در سطوح تصمیمگیری و نیز اجرایی آموزش
و پرورش است (باقری، .(9 :1382 انسان تربیت یافته در نظام کنونی آموزش و پرورش محصول فلسفه تربیتی غربی حاکم بر آن است. تغییر و تحول اساسی در حوزه تعلیم و تربیت کشور، زیر بنایی ترین اقدام میان بری است که برای دستیابی به تحول علم وفرهنگ، مورد نیاز جامعه کنونی ماست (فضائلی، .(11 :1386 بنابر آنچه گذشت برای اعتلای کیفی و کمی هر نظام آموزشی باید زیربنایی فلسفی بر نظام آموزشی حاکم باشد و در صورت اقتباس از مکاتب دیگر، تعارض ارزشی در آن وجود نداشته باشد. در حالی که روح حاکم بر نظام فعلی آموزش در ایران متأثر از چند مشرب فلسفی است که اختلاف ارزشی
و معرفت شناختی بسیاری با فلسفه اسلامی دارند (زیبا کلام، .(42-43 :1378 لذا تحول در زیرساخت های فلسفی نظام آموزشی امری بدیهی است. از آنجا که سند تحول بنیادین به عنوان آخرین سند از مجموعه اسناد تحولی در نظام آموزش و پرورش بوده و مفاد آن از تاریخ تصویب قابل اجرا می باشد لذا با توجه به تازگی سند و نبود تحقیقات در زمینه مبانی و زیر ساخت های فلسفی حاکم بر سند تحول بنیادین سؤال اصلی پژوهش این است: »زیرساخت های فلسفی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش کدامند؟.«
×اهمیت و ضرورت انجام پژوهش
تعلیم و تربیت حامل و حاوی ارزشها و ایده هاست. بنابراین، از مهم ترین عوامل تغییر جوامع می باشد یکی از
ارکان انحراف در ارزشها و هنجارهای جوامع که بروز مشکلاتی را در پی خواهد داشت تضاد فلسفه تربیتی حاکم بر نظام آموزشی با فرهنگ و تمدن مردمان آن است. در هر نظام آموزشی مهمترین مسأله انتخاب ارزشها، اهداف و فلسفه ایی منسجم است. علت اهمیت این مسائل این است که هر نظام آموزشی به نوعی در صدد تربیت انسان آرمانی است و بدون
3
نظام ارزشی و داشتن اهداف، تربیت چنین انسانی ممکن نیست. انسان آرمانی محصول فلسفه تربیتی کمونیستی1 در جهت هدف کلی این فلسفه که جامعه بی طبقه است تربیت می شود و نیز ارزش هایش براساس همین مکتب و از طریق آموزش و پرورش در وی نهادینه می شود. لذا عدم شناخت فلسفه تربیتی حاکم، به منزله نداشتن تصویر از انسانی است که مدعی پرورش او هستیم. عدم شناخت یا اساساً ندانستن اهمیت مکتب فلسفی که باید از آن پیروی شود. باعث از هم پاشیدگی و پریشانی کل نظام آموزشی از ابتدایی تا دانشگاهی می شود (زیباکلام، .(162 :1380 لذا زیر ساخت های فلسفی ای که سند تحول بنیادین بر پایه آن ها تدوین شده است باعث توجه به مسیر و هدف تربیت شده از حدر رفت هزینه فرصت نیروی انسانی جلوگیری خواهد کرد؛ هم چنین تربیت انسان هایی فرهیخته، مؤمن، متقی و متخصص که بتوانند نیازهای خانواده و جامعه را نیز بر طرف سازند از اهداف سند تحول بنیادین است و این مهم محقق نخواهد شد مگر با شناخت فلسفه حاکم بر سند تحول بنیادین. شناخت زیر ساخت های فلسفی سند تحول بنیادین یاری گر مربیان دلسوز خواهد بود تا بتوانند فلسفه حاکم بر مدرسه و کلاس درس را طراحی نمایند. و از آن جا که دانش آموزان تربیت یافته در چنین نظام آموزشی آینده سازان جامعه و عهده دار مناصب حکومتی خواهند بود و به طبع آن آموخته های آن ها در جامعه رسوخ کرده و فلسفه حاکم بر جامعه را پی ریزی خواهد کرد لذا شناخت فلسفه سند تحول بنیادین ضروری و امری حیاتی است.
اهداف پژوهش
هدف کلی: شناسایی زیر ساخت های فلسفی اسناد تحول در نظام آموزش وپرورش کشور
اهداف ویژه
-1 شناخت مفاهیم انسان شناسی، هستی شناسی، شناخت شناسی و ارزش شناسی در سند تحول بنیادین.
-2 تعیین مؤلفه های چهارگانه (انسان شناسی، هستی شناسی، شناخت شناسی، ارزش شناسی) و مکاتب فلسفی آرمان گرایی، واقع گرایی، ماده گرایی، عمل گرایی، طبیعت گرایی و اسلام در سند تحول بنیادین.
-3 اولویت بندی مکاتب به تفکیک مؤلفه های چهار گانه (انسان شناسی، هستی شناسی، شناخت شناسی، ارزش شناسی) در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش.
سؤالات پژوهش
4
سؤال اصلی: زیرساخت های فلسفی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش کدامند؟
سؤالات ویژه
-1 مفاهیم انسان شناسی، هستی شناسی، شناخت شناسی و ارزش شناسی درسند تحول بنیادین کدامند؟
-2 میزان تأکید سند تحول بنیادین در هر یک ازمؤلفه ها (انسان شناسی، هستی شناسی، شناخت شناسی، ارزش شناسی) به تفکیک مکتب های آرمان گرایی، واقع گرایی، ماده گرایی، عمل گرایی و طبیعت گرایی و اسلام چگونه است؟
-3 اولویت بندی مکاتب فلسفی در سند تحول بنیادین به تفکیک مؤلفه های چهارگانه (انسان شناسی، هستی شناسی، شناخت شناسی، ارزش شناسی ) چگونه است؟
روش شناسی پژوهش
محقق با نظر به متون روش تحقیق و دقت نظر در طرحهای پژوهشی انجام شده و با توجه به اینکه هدف کلی پژوهش، شناسایی زیر ساخت های فلسفی سند تحول بنیادین است. روش اسنادی تحلیلی را برای انجام این پژوهش برگزیده است.
روش تجزیه و تحلیل داده ها
در پژوهش حاضر جهت تحلیل داده ها از روش سه مرحله ای تحلیل محتوا استفاده شد که عبارتند از: الف)آماده سازی، ب) بررسی مواد، ج)پردازش نتایج.
مرحله اول (آماده سازی): مرحله تعیین ملاک های تحلیل (تشریح مؤلفه های هستی شناسی، انسان شناسی، شناخت شناسی و ارزش شناسی در هر یک از مکاتب آرمانگرایی، واقع گرایی، طبیعت گرایی، عملگرایی، ماده گرایی و مکتب اسلام) می باشد.
مرحله دوم (بررسی مواد): در این مرحله مواد و واحد تحلیل مشخص گردید. مواد بررسی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و واحد تحلیل صفحات (متن) سند تحول بنیادین آموزش و پرورش می باشد.
مرحله سوم (پردازش نتایج): در این مرحله، مفاهیم سند تحول بنیادین آموزش و پرورش بر اساس ملاک های تحلیل (مولفه های چهارگانه) مورد تحلیل و واکاوی قرار گرفت.
5
انسان شناسی
شناخت انسان و مطالعه ابعاد مختلف وجود او همواره در کانون توجه فلاسفه ی تعلیم و تربیت قرار داشته است. چرا که، از سویی، چگونگی معنا و زندگی انسان، تعیین کننده مسیر تربیتی اوست و از سویی دیگر، کشف اصول تعلیم و تربیت مستلزم بررسی دقیق جنبه های مختلف وجود انسان است (حاجی آخوندی و قائدی، .(228 :1392 فلسفه های تعلیم و تربیت به شرطی ثمر بخش خواهد بود که مبتنی بر شناخت واقعی انسان در جامعه خودش باشد. دعوت به شناخت این موجود سر به مهر و پیچیده، از اساسی ترین تعالیم بسیاری از ادیان و مکاتب فلسفی و عرفانی به شمار می آید(سلطان القرایی، بی تا: . .(155 -157 تمام مکاتب علمی، فکری، فلسفی و تمام ادیان و مذاهب نیز بیش و کم مستقیم و غیر مستقیم در باب انسان و جایگاهش در هستی و ارتباطش با مبدأ و معاد، ساحت های وجودی اش، نسبت حقوق و تکالیفش و... آموزه و نظریه دارند. به نظر می رسد هر نوع سیاست گذاری و برنامه ریزی برای آموزش و پرورش، از طراحی و تدوین فلسفه، اصول، مبانی، اهداف و غایت گرفته تا روش، محتوا، فرایند تربیت و... و هرنوع راهبرد و راهکار و راه حلی نسبت به مشکلات و مسائل آموزش و پرورش، عمیقاً به نوع نگاه و نگرش به انسان و انسان شناسی وابسته است. (مرادی، بی تا، .(9
هستی شناسی
هستی شناسی یا بحث از وجود که ماهیت وجود یا هستی را مجرد از زمان و مکان یا هر گونه قیدی مورد مطالعه قرار می دهد. بدین معنا که علوم طبیعی »وجود« را از لحاظ یک چیز متغیر بودن بررسی می کند و ریاضیات جنبه کمی آن را مطالعه می کند ولی بحث از ماهیت مطلق وجود یا هستی از دایره مطالعات علمی خارج است و فلسفه آن را به عهده دارد. به عبارت دیگر، علوم به بررسی ظواهر هستی توجه دارند در صورتی که هستی شناسی می کوشد خصایص کلی ظواهر را کشف کند تا درباره طبیعت و ماهیت جهان، نظریه ای اظهار کند و روشن سازد که آیا حوادث جهان، خود به خود پیدا می شود یا از یک عده قانون های طبیعی پیروی می کنند؟ آیا هستی را هدفی است یا هیچ قصد و هدفی در آن وجود ندارد؟ آیا خدایی آن را آفریده است؟ و یا خدا چه صفاتی دارد و ارتباطش با آفریدگان چگونه است؟ آیا وجود صرفاً مادی است یا روحی یا آمیزه ای از آن دو؟ ومسائلی از این قبیل (شعاری نژاد، .(91 :1383
×ارزش شناسی
6
ارزش شناسی یا فلسفه ارزش ها که ماهیت آرمان ها یا ارزش های مطلق یعنی حقیقت، خیر و زیبایی را مورد بحث قرار می دهد و به اعتبار آن ها به عنوان وسایلی برای تحقق هدف های خاص توجه دارند. بحث ارزش شناسی می خواهد به پرسش هایی از این قبیل پاسخ دهد: آیا ارزش ها عبارت از یک عده مفاهیم ذهنی هستند که اشیاء با آن ها ارزشیابی می شوند؟ یا مستقل از ذهن وجود دارند؟ (همان: .(93 ارزش ها در زمینه اخلاقی به طور مستقیم با فعالیت های تربیتی ارتباط دارد. آن چه معلم در زمینه تعلیماتی، در ارتباط با شاگردان، در اظهار نظرها، در ارزش سنجی کار شاگردان و در فعالیت های گروهی انجام می دهد جنبه اخلاقی دارد. بدون تردید ارزش ها، مخصوصاً ارزش های اخلاقی رکن اساسی آدمی را تشکیل می دهند. ارزش ها مانند دیگر امور هم جنبه فردی دارند و هم در زمینه اجتماعی ظاهر می شوند. اهمیت ارزش ها در زندگی آدمی وظایف خاصی را در تقویت روح هنری و گسترش شخصیت اخلاقی برای مربیان به وجود می آورد؛ و غفلت در پرورش اخلاقی موجب پیدایش افراد لاابالی، متعصب، خودخواه و بی اعتنا به روابط انسانی می گردد (شریعتمداری،-154 :1386 .(153 باید توجه داشت که هر فردی، در خلال فرایند رشد خویش به سوی کمال، برای اینکه منش خود را در راستای شیوه های رفتاری مطلوب شکل دهد، با چالش های بی شماری مواجه می گردد. والدین، معلمان و جامعه بر حسب آن که رفتار دانش آموزان با معیارهایی که آنان از درستی، نیکی، و زیبایی دارند، هم خوانی یا مغایرت داشته باشد، به طور مستقیم پاداش
می دهند یا تنبیه می کنند. بدون تردید، مردان و زنان عصر جدید در دنیایی از ارزش های متعارض زندگی می کنند (ال گوتک، .(9 :1390
شناخت (معرفت) شناسی
شناخت در تعلیم و تربیت با واژه یادگیری به کار می رود، ما چگونه یاد می گیریم، مناسب ترین روشها برای یادگیری کدامند، هدف از انتقال مفاهیم چیست و چه نوع تفکری را در فرایند آموزشی می باید پرورش داد (جمشیدی، .(1 :1382 مطالعه و تحقیق درباره شناخت یا عرفتم با شیوه و عیار عقل، پدید آورنده یکی از علوم فلسفی نسبتاً جدیدی است که
اصطلاحاً »معرفت شناسی« یا »شناخت شناسی« خوانده می شود. (بهشتی، .(144 -145 :1390
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش
»سند ملی آموزش و پرورش« برای دست یابی به تحول بنیادین در آموزش و پرورش و پاسخگویی به مطالبات مقام معظم رهبری در بخش های زیر تدوین شده است:
7
-1 فلسفه تربیت در جمهوری اسلامی ایران -2 فلسفه تربیت رسمی و عمومی در جمهوری اسلامی ایران
-3 رهنامه نظام تربیت رسمی و عمومی در جمهوری اسلامی ایران -4 سند تحول راهبردی نظام تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران (احمدی هدایت، .(42 :1392
سند تحول بنیادین آموزش و پرورش مجموعه ای است که با همراهی قریب به 500 نفر از پژوهشگران، صاحب نظران حوزه و دانشگاه، کارشناسان و مدیران آموزش و پرورش برای دستیابی به تحول بنیادین در آموزش و پرورش و پاسخگویی به مطالبات مقام معظم رهبری تدوین شد که طی چندین جلسه، در تاریخ 1390/7/5به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و حاوی هفت فصل می باشد، که عبارتند از: فصل اول (کلیات)، که اختصاص به اصطلاحات به کار رفته در سند دارد. در فصل دوم (بیانیه ارزش ها)، که حاوی گزاره های ارزشی نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی می باشد. در فصل سوم (بیانیه مأموریت)، مأموریت نهاد تعلیم وتربیت رسمی عمومی توصیف شده است. در فصل چهارم، چشم انداز تعلیم وتربیت رسمی عمومی در افق 1404 تبیین و توصیف شده است و ویژگیهای مورد انتظار از مدرسه به عنوان مهمترین نهاد متولی تعلیم وتربیت رسمی در افق 1404 بیان شده است. در فصل پنجم هدفهای کلان تعلیم و تربیت بیان شده است. در فصل ششم راهبردهای کلان و چگونگی دستیابی به اهداف کلان توضیح داده شده است. در فصل هفتم هدفهای عملیاتی و راهکارهای دستیابی به اهداف به صورت دقیق و یک به یک ذکر شده است. در فصل هشتم چارچوب نهادی ونظام اجرایی تحول بنیادین آموزش وپرورش که شامل دو سطح -1 سیاست گذاری، نظارت و ارزیابی در سطح کلان و -2 برنامه ریزی و نظام اجرایی می باشد توضیح داده شده است.
یافته های پژوهش به تفکیک سؤالات پژوهش
×
سؤال اول پژوهش عبارت است از: مفاهیم انسان شناسی، هستی شناسی، شناخت شناسی و ارزش شناسی درسند تحول بنیادین کدامند؟
در پاسخ به سئوال فوق به تفکیک مفاهیم انسان شناسی، هستی شناسی، شناخت شناسی و ارزش شناسی را ذکر می
کنیم.
