بخشی از مقاله
چکیده
هدف این پژوهش، تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی سوم ابتدایی براساس الگوی حل مسئله جان دیویی می باشدکه به میزان انطباق کتاب با مراحل پنجگانه حل مساله ومهارتهای دهگانه جان دیویی پرداخته شده است یافته های تحقیق حاکی از این است که در کتاب علوم تجربی سوم نسبت به مراحل حل مسله بی توجهی شده است ودر سازماندهی محتوا، تنها یک درس از 14 درس کتاب ، چارچوب ارایه محتوا و فعالیتهای آن با مراحل حل مسله جان دیویی انطباق دارند مهارت های ضروری حل مساله نیز در این کتاب به خوبی رعایت نشده است.
ازمجموع، 10 مهارت اساسی و پایه ای به عنوان مهارت های ضروری برای حل مساله بیش ترین توجه به مهارت تفسیر، استنباط و نتیجه گیری با فراوانی 43 مورد 22/87 - درصد - عطف شده است و پس از آن مهارت جمع آوری اطلاعات با فراوانی - 21/27 - 40، مشاهده با فراوانی 15/95 - 30 درصد - ،آزمایش وطراحی بافراوانی - 13/29 - 25 ، طبقه بندی با فراوانی 11/7 - 21 - ، کاربرد ابزار واندازه گیری بافراوانی 8/5 - 16 درصد - فرضیه سازی با فراوانی - 2/65 - 5، برقراری ارتباط با فراوانی - - 2/65 و ارزیابی نیز بدون هیچ گونه فراوانی در رتبه های بعدی مرکز توجه قرار دارند از انجا که میانگین فراوانی مهارت های حل مساله در کتاب تحلیل شده برابر 18/8 است با توجه به این نمره، تنها دو مهارت تفسیر، استنباط و نتیجه گیری با فراوانی مهارت جمع آوری اطلاعات با فراوانی بیشتر از حد انتظار در کتاب مذکور ظاهر شده انداما بقیه مهارتهای حل مسله در این کتاب کمتر از حد انتظار بوده اند همچنین، از 188 فراوانی شناسایی شده مربوط به مهارت های ضروری حل مساله، توزیع نامتوازن و ناهماهنگی میان مهارت های ده گانه مشاهده می شود این توزیع از صفر تا 22/87 درصدمی باشد.
مقدمه
تفکر از بارزترین ویژگی های انسان و یک فرایند گام به گام و دارای چارچوب منطقی و نظام دار است که با در نظر داشتن هدف و غایتی معین صورت می گیرد و از طریق آن، شخص براساس شواهد و مدارک، پیرامون موقعیت داوری می کند و با تحلیل و ارزشیابی عناصر موقعیتی که با آن روبه رو شده است، به شناختی تازه می رسد یا مساله ای را حل می نماید - اسمیت و هولفیش3، - 1371 هنگامی که فرد با مساله یا مشکلی مواجه می شود، باید آن را بررسی کرده، به راه های حل آن بیندیشد تا به هدف خویش دست یابد. با چنین تعبیری می توان گفت که تفکر عبارت است از فعالیت های جهت دار ذهن برای حل مساله4 ،به عبارت دیگر، تفکر و اندیشه به فعالیت ها یا رفتارهای ذهنی گفته می شود که به حل مسأله ای توجه داشته باشد.
نظام تعلیم و تربیت در رایج ترین کاربرد خود، بر تفکر و عقلانیت دلالت دارد، ارتقای سطح فکری و بهبود شیوه های اندیشیدن و پرورش مهارت حل مساله از مهم ترین وظایف آموزش و پرورش و یکی از اهداف برنامه ی درسی علوم در مدارس ابتدایی در آینده است مدرسه باید قوه ی استدلال و تفکر دانش آموز را تقویت کند، به نحوی که به توانایی قضاوت صحیح دست یابد و بتواند عقاید را از حقایق، سفسطه را از استدلال منطقی و سره را از ناسره تشخیص دهد و در نهایت بیاموزد که چگونه فکر کند - مهرمحمدی، . - 1387 دیویی عقیده داشت که هدف از آموزش یک موضوع این نیست که کتابخانه های کوچک زنده ای پیرامون آن موضوع تولید کنیم، بلکه به این منظور است که شاگردان را به تفکر واداریم،برای تحقق این امر، فراتر از تکرار نظریه ها و فرمول ها، دانش آموزان نیاز دارند تا بفهمند که چگونه دانش را در موقعیت ها و چالش های مختلف به کار گیرند.
در نظام آموزشی ما، کتاب درسی از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است به گونه ای که کتاب درسی یگانه تکیه گاه معلم و دانشآموز برای آموزش و یادگیری لحاظ میشود و تدارک بسیاری از فرصتهای یادگیری جهت تحقق هدف های کلی و جزئی آموزش و پرورش تنها از طریق کتاب امکان پذیر میگردد - لینینگ1، 2007 - .با توجه به نقش و اهمیت کتاب، نیاز توجه متون درسی به موضوع تفکر و پرورش مهارت حل مسئله دانشآموزان پر رنگ تر جلوه مینماید و کتاب درسی باید با رویکرد حل مساله تدوین گردد.
در واقع کتاب درسی از طریق هدایت معلم به سمت تدریس به شیوه حل مسئله و فراهم آوردن فرصت هایی برای تمرین مهارت های حل مساله، می تواند بستر پرورش توانایی حل مسئله دانش آموز را فراهم سازد - فتحی و همکاران . - 65: 1386حل مسئله در آموزش و پرورش تداعی گر نام جان دیویی است. علاقه دیویی به حل مساله و لزوم پرورش آن ریشه در تمایل او برای مربوط ساختن فلسفه به نگرانی های انسان و بهبود زندگی اجتماعی او در یک جامعه ی دموکراتیک داشت - ترن بول2، . - 2004 او بر این باور بود که حل مسئله اشتراکی و هوش اجتماعی بهترین معیار برای تعیین ارزشهای اجتماعی و هدایت زندگی انسانی است.
بر این اساس یکی از مهم ترین اهداف آموزش و پرورش آن است که فراگیران را کمک کند تا مشکل گشایان خوبی شوند و هنگام مواجهه با مسایل زندگی بتوانند راه حل های مفید و مناسبی ارائه دهند.از نظر دیویی، تحقیق ،کوششی است که با مسأله ای آغاز می شود و به سمت حل مسئله جریان می یابد. بر این اساس دیویی فرایند تحقیق را با حل مسئله 3 مترادف می داند - دیویی، - 76: 1369 و در بحث معرفت، آنها را به جریان تفکر ارتباط می دهد.دیویی ملاحظه کرد که طی قرون اخیر بزرگ ترین پیشرفت های بشر در زمینه علم حاصل شده است. او عامل این موفقیت ها را در وش علم می دانداساساً آن چه از لحاظ معرفت شناسی برای او اهمیت داشت، فرایند حل مسئله است نه محصول آن که علم یا دانش نامیده می شود.
لذا روش تحقیق در علوم تجربی را معتبرترین راه کسب معرفت برمی شمارد. بنابراین، مراحل حل مسئله را منطبق بر روش علمی معرفی می کند که طی پنج مرحله به وقوع می پیوندد: -1 ارائه مساله و تعریف آن -2 گردآوری اطلاعات -3 تدوین فرضیه -4 آزمایش فرضیه -5 انتخاب بهترین راه حل و نتیجه گیری - دیویی4، . - 1933 برای آن که شخص بتواند مراحل حل مسئله را به درستی پشت سر بگذارد، باید به مجموعه ای از مهارت ها که یاری گر او در جریان حل مسئله است، دست یابد.
این مهارت ها که با عنوان مهارت های ضروری حل مسئله معرفی و اساس فرآیند حل مسئله و روش علمی به شمار می روند، عبارتند از: مشاهده5 ،طبقه بندی 6، اندازه گیری 7، کاربرد ابزار8، جمع آوری اطلاعات 9، فرضیه سازی و پیش بینی 10، تفسیر یافته ها و نتیجه گیری11، تشخیص متغیرها12 ، برقراری ارتباط13 ، ارزیابی14 و طراحی تحقیق1 تحقیقات نشان می دهند که کتاب های درسی از اصول جان دیویی فاصله گرفته اند - فن ذوی. - 2007 2 وبه همین دلیل است که نتایج پژوهش های بین المللی ریاضی و علوم 3 که توسط انجمن بین المللی ارزشیابی پیشرفت4 در سالهای 1995، 1999 و2003 صورت گرفته، نشان دهنده، ضعف دانش آموزان ایرانی در تولید نظریه، تجزیه و تحلیل و حل مسئله و عدم پرورش قوه تفکر و استدلال علمی و منطقی آنهاست - کرمی، . - 32 :1392 هر چند در ریشه یابی این نتایج ضعیف باید عوامل متعددی را مورد بررسی قرار داد، اما نقش ساختار و محتوای کتاب های درسی را نباید نادیده گرفت.
چنانچه دیویی در نقد و بررسی دلایل ضعف برخی کشورها در آزمون تیمز، نشان می دهد که علت آن تا حدود زیادی مربوط به کتاب های درسی بی کیفیت آنهاست - احقر، . - 32: 1383 به طوری که تدوین کنندگان کتاب علوم تجربی نیز در کشورهایی مانند ایران و اسکاتلند تا زمان برگزاری آزمون از لزوم به کارگیری مولفه های حل مسئله در محتوای کتاب غافل بودندحال باتوجه به مشکلات موجود در محتوی کتاب ها مسئله اصلی این تحقیق این است که آیا ساختار متن کتاب علوم تجربی پایه سوم منطبق بر مراحل حل مسئله دیویی طراحی شده است؟آیا محتوای کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی به به مهارت های ضروری حل مسئله توجه نموده است؟
روش تحقیق
به منظور مطالعه رویکرد محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه سوم نسبت به حل مسئله جان دیویی،در پژوهش حاضر ازروش تحلیل محتوا 5 استفاده شده است که این روش توصیفی-تحلیلی می باشد. با توجه به اهداف، سوالات و فرضیه های تحقیق و با در نظر گرفتن الگوی حل مسئله جان دیویی در این پژوهش، همه قسمت های کتاب اعم از متن اصلی و تصاویر و پرسشها مورد بررسی قرار گرفته و هر درس به عنوان واحد تجزیه تحلیل انتخاب شده است .
متون مورد بررسی در این تحقیق کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی می باشد که مراحل پنجگانه حل مسله جان دیویی - - ارائه مساله و تعریف آن - 2 گردآوری اطلاعات - تدوین فرضیه- آزمایش فرضیه -5 انتخاب بهترین راه حل و نتیجه گیری - و نیز مهارتهای حل مسله - مشاهده ، طبقه بندی ، اندازه گیری، کاربرد ابزار ، جمع آوری اطلاعات ، فرضیه سازی و پیش بینی، تفسیر یافته ها و نتیجه گیری ، تشخیص متغیره ، برقراری ارتباط و ارزیابی و طراحی تحقیق - در هر درس مورد بررسی قرارگرفته است .
جامعه پژوهش را در این مطالعه، ، کتاب علوم سوم ابتدایی چاپ 93می باشد این کتاب شامل 14 درس و112 صفحه می باشد نمونهی مورد بررسی در این پژوهش نیز شامل مراحل پنجگانه حل مسله جان دیویی به همراه مهارتهای حل مسله در تمامی 14درس کتاب مذکورمی باشد برای مطالعه روایی6، از روایی صوری7 و داوری تخصصی8 بهره گیری شده است. بر این اساس از چند نفر متخصص رشته های مختلف از جمله تحقیقات آموزشی ، فلسفه تعلیم و تربیت و متخصصان آموزش و پرورش درخواست شد تا مفاهیم انتخاب شده مرتبطه با مراحل پنجگانه حل مسله جان دیویی رادر هر درس مورد بررسی قرار دهند و میزان توافق یا عدم توافق خود را اعلام نمایند که میزان توافق بالا - توافق با تمامی واژگان انتخابی - موید روایی بالای سنجش بوده است.
یافته های تحقیق نتایج حاصل از بررسی متن کتاب علوم تجربی پایه سوم برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهش به شرح زیر است:
-1آیا کتاب علوم تجربی پایه سوم به صورت مساله محور طراحی شده است؟ برای پاسخ به این سوال از مجموع 112 صفحه کتاب علوم تجربی پایه سوم ، 20 صفحه از ابتدا و 20 صفحه از انتهای کتاب بر مبنای روش نمونه گیری توصیه شده در تکنیک تحلیل محتوا به روش ویلیام رومی - حسن مرادی، - 1388 انتخاب شد.
